Professor: “Cəmo bəy” imzası ilə çap olunmuş “Vətən marşı” şeirinin müəllifi Cəmo bəy Cəbrayılbəylidir" - MÜSAHİBƏ

Azərbaycan mətbuatı 150 illik tarixi boyu sadəcə xəbər ötürücüsü kimi yox, həm də cəmiyyətin vicdanı, milli şüurun oyanışı, maarifçilik və dövlətçilik ideallarının təcəssümü kimi xidmət edib. 1875-ci ildə “Əkinçi” qəzetinin nəşrə başlaması ilə başlanan bu şərəfli yol, siyasi çətinliklər, senzura təzyiqləri və dövrlərin sınaqlarına baxmayaraq, xalqın səsini əks etdirmək və sözün qüdrətini qorumaq vəzifəsini ləyaqətlə yerinə yetirib. Mətbuatımız təkcə tariximizin güzgüsü deyil, eyni zamanda bu gün də ictimai rəyin formalaşmasında, həqiqətin üzə çıxarılmasında və milli həmrəyliyin möhkəmlənməsində əvəzsiz rol oynayır. Bu mühüm yubiley Azərbaycan mətbuatının keçdiyi çətin, lakin şərəfli yolu anmaqla bərabər, gələcək nəsillər üçün də vəfa, məsuliyyət və ilham rəmzinə çevrilməlidir.

Bu əlamətdar tarix münasibətilə Crossmedia.az Analitik İnformasiya Portalı olaraq “Mətbuat-150” rubrikası çərçivəsində ölkənin peşəkar və tanınmış jurnalistləri, ictimai-siyasi xadimləri ilə müsahibələri davam etdiririk. Növbəti müsahibimiz Azərbaycan ədəbiyyatşünası, filologiya elmləri doktoru, professor, AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutununun  şöbə müdiri, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, AYB tərkibində Cəfər Cabbarlı komissiyasının sədri, Prezident təqaüdçüsü  Asif Rüstəmlidir. 

-Asif müəllim, 150 illik şərəfli mətbuat yolumuz barədə nə deyə bilərsiniz?

-Milli mətbuatımızın 150 illiyi və onun araşdırılması Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra geniş vüsət almışdır. Bu, təbiidir. Müstəqilliyimizə qədər bir konyunktura problemi hökm sürürdüsə, müstəqillik bərpa olunduqdan sonra açıq faktlar və arxiv materialları əsasında çoxsaylı mötəbər tədqiqat və araşdırmalar aparılmışdır. Bu, Azərbaycan mətbuat tarixi ilə bağlı zəngin bir məxəz yaratmışdır.

Qeyd edim ki, “Əkinçi” Azərbaycan milli mətbuatının ilk peşəkar orqanıdır. “Əkinçi” qəzeti böyük alimimiz, jurnalist və pedaqoqumuz Həsən bəy Zərdabinin yaratdığı şah əsərdir. Qəzetin adı, məncə, son dərəcə uğurlu seçilmişdir və rəmzi məna daşıyır. Söhbət konkret olaraq ikiəlli xışın dəstəyindən yapışıb torpaq şumlayan kəndlidən getmir. “Əkinçi”nin yaranması və fəaliyyəti Azərbaycanın maarifçilik və mədəniyyət tarixində istiqlal, azadlıq düşüncəsinin səpini, yayını ilə məşğul olmuşdur. Bu qəzet Azərbaycan vətəndaşının özünə inamını və güvənini artırmış, toplum halından milli düşüncəli cəmiyyətə keçidi təmin etmişdir. “Əkinçi” hümmətdən millətə aparan yolda ən güclü yolgöstərən olmuşdur. Burada Həsən bəy Zərdabinin pedaqoqluğu, publisistliyi, jurnalistliyi və alimliyi eyni məcrada mühüm rol oynamışdır. Nəticədə, Zərdabi dövrünün böyük ziyalılarını başına toplayaraq “Əkinçi”nin açdığı cığırı istiqlala gedən yola çevirmiş, fikir və söz azadlığını cəmiyyətə dadızdıra bilmişdir.

“Əkinçi”ni milli mətbuatımızın ilk qaranquşu adlandırsaq, bəlkə də ondan 30 il əvvəl Azərbaycan türkcəsində iki sayı çap olunan “Qafqazın bu tərəfinin xəbəri”ni görməzdən keçmiş olarıq. Çünki 1845-ci il yanvarın 4-də Tiflisdə “Zaqafqaziya xəbərləri” (“Zaqafskiy vestnik”) qəzetinin bazasında ilahiyyatçı alim Platon İoselianinin təşəbbüsü və redaktorluğu ilə müsəlman (türk) dilində, “Qafqazın bu tərəfinin xəbəri” adlı qəzet ərəb qrafikası ilə çap olunmağa başlamışdır. Bu qəzetin ilk nömrəsi arxivlərdə mövcuddur. Bu nömrədə dövlət qanunlarının tərcümələri, elanlar və bazar qiymətləri haqqında məlumatlar dərc edilmişdir. Mətbuatın 150 illiyi ərəfəsində “Əkinçi”dən öncəki “Qafqazın bu tərəfinin xəbəri” adlı bir yazım mətbuatda dərc olunmuşdur. Düzdür, bu hələ tam mənada peşəkar qəzetçilik deyildi. Amma “Əkinçi”nin yaranmasında şübhəsiz ki, bir məşq rolunu oynamışdır.

Bundan əlavə Azərbaycan mətbuatı dedikdə hüdudlar yalnız Azərbaycan ərazisi ilə məhdudlaşmır və ya Azərbaycanda xarici dilində nəşr olunan qəzetlər də nəzərdə tutulur. Məsələn, 1871-1872-ci illərdə “Bakinski listok” qəzeti nəşr edilmiş, 123 nömrəsi çap olunmuş bu qəzet də “Əkinçi” üçün örnək rolunu oynamışdır. 

“Əkinçi” ənənələrini ləyaqətlə davam etdirən “Ziya”, “Ziyayi-Qafqaziyyə”, “Kəşkül”, “Şərqi Rus”, “Həyat”, “Tazə həyat”, “Molla Nəsrəddin”, “Füyuzat”, “İrşad”, “Yeni İrşad”, “Məktəb”, “Açıq söz”, “İstiqlal”, “Azərbaycan” və yüzlərlə yeni “Əkinçi”lər... 

“Əkinçi”nin 150 illiyi Azərbaycan xalqı üçün böyük mədəniyyət hadisəsidir.

Qeyd edək ki, Tacik mətbuatının təməli 1912-ci ildə “Buxarayi-Şərif” qəzeti ilə qoyulmuşdur və bu mətbuat orqanının ilk baş redaktoru  azərbaycanlı Mirzə Cəlal Yusifzadə idi. O, Zaqafqaziya seyminin üzvü olmuş, Azərbaycanda “Həqiqəti-Əfkar” qəzetini nəşr etdirmişdir. Tacikistandan gəlmiş xüsusi nümayəndələrin xahişi ilə Mirzə Cəlal Yusifzadə Buxara şəhərinə dəvət almış və burada tacik dilində ilk qəzetin nəşrinə başlamışdır. O, həmçinin 1884-cü ildə Azərbaycanda ilk milli dərsliyin – “Hesab” kitabının müəllifi, istiqlal şairi Əli Yusifin atası idi. Azərbaycanın istedadlı övladları qəzetçilik sahəsində qonşu, yaxın xalqlara öz dəstəyini heç vaxt əsirgəməmişdir.

-Sizcə, Cəmo bəy Cəbrayılbəyli nə üçün mətbuatımızda bu qədər kölgədə qalmışdır?

-Cəmo bəyin kölgədə qalmasını yalnız son 35 ilə aid etmək olar. Əksinə, o şair, yazıçı, dramaturq, pedaqoq kimi dövrünün tanınmış və məşhur şəxsiyyətlərindən biri olub. Cəmo bəy Cəbrayılbəyli (1887-1965) Azərbaycanın mədəni və pedaqoji həyatında çox görkəmli bir simadır. O, Şamaxıda realnı məktəbi bitirmiş, 1912-ci ildə rus-tatar məktəbinin bir neçə il direktoru olmuşdur. Şamaxıda yaşadığı dövrdə Mirzə Ələkbər Sabirlə dostluq etmiş, Abbas Səhhətlə çox yaxın olmuşdur. Abbas Səhhətlə Cəmo bəyin mənzum məktublaşmaları mövcuddur. 1912-ci ildə Abbas Səhhətin “Sınıq saz” kitabında Cəmo bəy “Aciz”ə həsr edilmiş şeiri dərc olunmuşdur. Hal-hazırda Abbas Səhhətin əlyazmalarının surətləri mövcuddur və yaxın gələcəkdə bu barədə geniş materialların hazırlanması və nəşri nəzərdə tutulmuşdur.

1912-ci ildən etibarən Cəmo bəy Şamaxı Realnı məktəbdə bərabər təhsil aldığı Qafur Rəşad Mirzəzadənin “Məktəb” jurnalında bir neçə şeiri, o cümlədən “Xonça nəğməsi”, “Nəğmə” və digər şeirlərini dərc etdirmişdir. Cümhuriyyətə qədər onun beş pyesi senzura üçün təqdim edilmişdir. 1917-ci ildə “Sovqat” qəzetində bu barədə geniş məlumat verilmişdir. Həmin qəzetin baş redaktoru Ağa Həsən Mirzəzadə öz qəzetində Cəmo bəyin beş pyesinin adlarını qeyd etmişdir: - “Şərarət qurbanları”, “Qramofon”, “Vəhşi”, “Kəmsüxən” və “Tiryakilər”. Onun rus dilindən tərcümə etdiyi “Monna və Anna” pyesi də mövcuddur. 1914-cü ildə Cəmo bəyin “Tiryakilər” pyesi Bakıda, Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsində ayrıca kitab şəklində ikinci dəfə çap olunmuşdur. 

Cəmo bəyin nəşrlərdən kənarda qalmış “Şərarət qurbanları” adlı beş pərdəli pyesinin yeganə əlyazma nüsxəsinin Əlyazmalar İnstitutunda, Üzeyir bəy Hacıbəylinin arxivində saxlanıldığı barədə məlumat verən professor Solmaz Tohidi-Rüstəmliyə və “Kəmsüxən” (Azdanışan) pyesinin əlyazması barədə dəstəyini əsirgəməyəm dosent Əli Məmmədbağıroğluna təşəkkürlərimi bildirirəm. Cəmo bəyin digər əlyazmalarını da əldə etmişik və bu pyesləri ayrıca kitab şəklində nəşr etdirmək niyyətindəyik. Cəmo bəyin şeirləri və hekayələri müxtəlif mətbuat orqanlarında dərc olunmuşdur. Üzeyir bəy Hacıbəylinin baş redaktoru olduğu “Yeni İqbal” qəzetində ona atılan böhtanla bağlı məktubu geniş şəkildə çap edilmişdir. Onun “Anamə” şeiri 1919-cu ildə “Övraqi-nəfisə” jurnalında, “Heyvanlar aləmində” hekayəsi isə 1918-ci ildə “Məktəb” jurnalında dərc olunmuşdur. “Sənsiz” şeiri 1922-ci ildə “Yeni yıldız” adlı uşaq jurnalında çap edilmişdir.

Cəmo bəy öz dövrünün tanınmış ziyalısı, yazıçısı və dramaturqu idi. Onun 1919-cu ildə hökumət mətbəəsində çap olunan 200 səhifəlik “Tarixi təbii” kitabı elmi-tarixi əsərdir. Bütün bunlar göstərir ki, Cəmo bəy öz dövrünün çox məşhur yazıçısı, ədibi və musiqiçisidir. O, öz mahnılarını bəstələyir və “Məktəb” jurnalında nəğmə kimi dərc etdirirdi. Əliyar Qarabağlı onun vəfatından sonra yazdığı məqalədə qeyd edir ki, Cəmo bəy elə bir musiqi həvəskarı idi ki, onun çala bilmədiyi musiqi aləti yox idi. Şahidlərin xatirələrindən öyrənirik ki, 1922-ci ildə Müslüm Maqomayevin təklifi ilə Cəmo bəy Yavər Kələntərlinin konsertini tar və digər konsertini skripka ilə müşayiət etmişdir.

C.Cəbrayılbəylinin 1918-ci ildə yazdığı “Vətənim” adlı şeiri 1919-cu ildə Mirzəzadənin tərtib etdiyi “Milli nəğmələr” adlı almanaxda “Vətən marşı” adı və “Cəmo bəy” imzası ilə çap olunmuşdur. Bu əsər həmin dövrün ən məşhur şeirlərindən biri idi. Etem Üngörün “Türk Marşları”nda (1965) qeyd edilmişdir ki, Azərbaycan Cümhuriyyətinin Hərbi məktəbində hər səhər, dərsə başlamadan öncə bu marş söylənməkdə idi. Həmin şeirin mətni indiki dövlət himnimizin eynidir və çox təəssüf ki, 1992-ci il 27 may tarixində “Ali Sovetin deputatları” heç bir fakta və sənədə əsaslanmadan Cəmo bəyin “Vətən marşı”nı yanlış olaraq görkəmli şairimiz Əhməd Cavada aid etmişdilər. Danılmaz faktlar əsasında bu barədə monoqrafiya yazılsa da səhvə yol verildiyi etiraf olunmaq əvəzinə 30 ildən sonra “bığlı, saqqalsız” kişilər bütün səlahiyyətləri ilə isbat etməyə çalışırlar ki, “Cəmo bəy” elə Əhməd Cavadın özüdür, çünki bu söz abreviaturadır. Yəni CƏMO – Cavad Əhməd Məhəmmədəli oğlu! Bu yanlış yozuma inananlar əvvəla nəzərə almalıdılar ki, “Vətən marşı” 1919-cu ildə “Cəmo bəy” imzası ilə ərəb qrafikasında çap edilmişdir. Əski əlifba ilə  “Cəmo” sözündəki “ə” işarəsiz səsdir. O “Əhməd” sözünün birinci hərfi ola bilməz. Çünki “Əhməd” əlif hərfi ilə başlayır və bu hərf “Cəmo” sözündə yoxdur. İkincisi, ərəb qrafikası ilə mürəkkəb adlar bitişik yazılmır və tarixi ənənəni nəzərə alaraq “Məhəmməd Əli” sözünün düzgün yazılışı nəticədə “Cəmo bəy” adının istiqlal şairimiz Əhməd Cavadın abreviaturası olmadığını təsdiqləyir. Beləliklə, bir daha vurğulayıram ki, 1919-cu ildə “Milli nəğmələr” kitabında da “Cəmo bəy” imzası ilə çap olunmuş “Vətən marşı” şeirinin müəllifi Cəmo bəy Cəbrayılbəylidir. 

Cümhuriyyətin süqutundan sonra “Vətən marşı” doğma vətənində yasaq edilsə də, vətənsevər mühacirlərin ürəyində, yaddaşında yaşadı, Türkiyədə, Almaniyada dəfələrlə dərc olundu. Düşünürəm ki, Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin adı və əsərləri “kölgə” dövründən xilas olmuşdur. 

-Nə üçün xaricdə qəzetlər onlayna keçsə də hələ də oxunur və tirajları milyonlarla ölçülür?

-Ciddi tədqiqata ehtiyacı olan maraqlı sualdır. Qonşu ölkələrdən Rusiyada hər gün milyon tirajla çap olunan qəzet yoxdur, halbu ki, bu ölkənin əhalisi 148 milyondan çoxdur. Türkiyədə də ən populyaq qəzet “Hürriyyət”dir və bu mediya orqanının gündəlik tirajı yarım milyona yaxınlaşmır. Azərbaycanda hazırda ən yüksək tiraj 6-8 min nüsxədir. Doğrudur, dünyada milyon tirajla nəşr olunan qəzetlər var. Yaponiyada “Yomiuri Simbun” qəzeti 1874-cü ildə - “Əkinçi”dən bir il əvvəl yaradılıb. 127 milyon nəfər əhalisi olan ölkənin beş qəzetindən biridir. Gündəlik tirajı 10 milyona yaxındır. Çinin ingilisdilli “Referens Nyus”, Hindistanın “Tayms of İndia” qəzetlərindən hər birinin tirajı 3 milyondan çoxdur. Qəzetin tirajını şərtləndirən iqtisadi, siyasi, mədəni amillər mövcuddur. Demokratik mühit qəzet və oxucu münasibətlərinə müsbət təsir göstərir. İnamsızlıqdan hər iki tərəf əziyyət çəkir. Yüksək tiraj qəzetin oxucu ilə münasibətinin, peşəkarlığının, dürüstlüyünün göstəricisidir. Heç bir qəzet ilk nömrəsindən milyon tirajla nəşrə başlamır. Bu sahədə uğur yalnız istedadın və zəhmətin hesabına qazanılır. Elektron mətbuatla çap mətbuatını müqayisə etmək istəməzdim. İnsanların sağlamlıq və maddi imkanlarına görə hər birinin öz üstünlükləri və zəif məqamları mövcuddur. Azərbaycan oxucusu sürətli informasiyanı fikrimcə, ilk növbədə televiziya kanalları və internet vasitəsilə əldə edir. Mövzuların dönə-dönə təkrarlanması həm elektron mətbuatı, həm də çap mətbuatını nüfuzdan salır. Belə mətbuat orqanları oxucu rəğbətini qazanmaqda da çətinliklər çəkir. Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin prinsiplərini - dəqiqliyi, obyektivliyi, operativliyi, qərəzsizliyi prioritet sayan mətbuat orqanları böyük uğurlara nail olmağı bacaracaqlar.

Ayhan