Həsən bəy Zərdabinin ilk mətbu yazısı haqqında

       Böyük mütəfəkkir və maarifçi-demokrat Həsən bəy Zərdabi Azərbaycan ictimai fikir tarixində milli teatrın, milli mətbuatın banisi və ilk xeyriyyə cəmiyyətinin yaradıcısı kimi şərəfli yer tutur. O, XIX əsrin ikinci yarısından başlayan milli quruculuq işlərinin önündə getmiş fenomenal tarixi şəxsiyyətdir. M.F.Axundovdan sonra H.B.Zərdabi cəmiyyətin sosial təşkilatlanması yönündə əməli fəaliyyət  göstərmişdir. O, çoxşaxəli coşqun ictimai fəaliyyəti, zəngin ədəbi-publisistik və elmi yaradıcılığı, böyük millət sevgisi ilə “Azərbaycan türkləri arasında ilk dəfə ruslaşdırma siyasəti cihazlarını sezmiş, milli mədəniyyətdən uzaqlığın, onun tərəqqisinə laqeydliyin, dini cəhalət pərdəsinin rus siyasətinin ana xəttini təşkil etdiyi qənaətinə gəlmiş və bu pərdəni yırtmaq üçün mücadiləyə başlamışdır” (prof. Əhməd Cəfəroğlu). Bu mücadilədə xalqı maarifləndirmək, kasıb uşaqlarını oxutmaq, teatr açmaq, qəzet nəşr edib yaymaq məsələləri ön planda dayanmışdır.  

     Həsən bəy 150 il əvvəl əsasını qoyduğu “Əkinçi” qəzeti ilə xalqı qəflət yuxusundan oyatmaq, onun  gözünü dünyaya açmaq, elm və təhsili yaymaq, milli maarif və mədəniyyəti inkişaf etdirmək sahəsində tarixi addımlar atmışdır. O, həmin dövrdə xalqı cəhalətdən qurtarmağın yolunu məhz qəzet yaratmaqda görmüş, “Əkinçi”ni nəşr etməklə millətə ictimai göz vermişdir. Amma “Əkinçi”yə qədər də Zərdabinin mətbuatla, qəzet işi ilə təması olmuşdur. O, Bakıda rus dilində çıxan "Bakinski listok" adlı qəzetin fəaliyyəti ilə yaxından tanış olmuş, ilk mətbu yazısını da elə həmin qəzetdə  dərc etdirmişdir. 

 *   *   *

  XVIII əsrin axırlarından başlayaraq çar Rusiyasının Qafqazda işğal siyasətini genişləndirməsi, Cənuba doğru irəliləyərək yeni ərazilər ələ keçirməsi regionda yeni siyasi və hərbi vəziyyət yaratmışdır. Bütövlükdə müsəlman dünyasının ümumi tənəzzülü fonunda baş vermiş bu proseslər, tarixən müstəqil dövlətə və zəngin ədəbi-mədəni irsə malik olmuş Azərbaycan xalqı üçün əsl milli faciə idi. Çünki vətən bölünmüş, milli qüvvələr parçalanmış, sabaha inam zəifləmiş, ümidsizlik çoxalmış, siyasi-iqtisadi şərait olduqca ağırlaşmışdı. Rus işğalından sonrakı illərdə Azərbaycanın münbit torpaqlarına, o cümlədən Qarabağa və ətraf bölgələrə İrandan erməni ailələrinin köçürülməsi, bu vəziyyəti daha da kəskinləşdirmişdir. Sənaye şəhərinə çevrilməkdə olan Bakı əhalisinin sosial tərkibi də rusların və ermənilərin hesabına xeyli dəyişmişdi. Şəhərdə xalqın ruhunu qidalandıran, onun mənəvi dəyərlərini yaşada biləcək mədəni mühit xeyli solğunlaşmışdı. Həmin dövrdə Bakıda əsasən üç icma: yerli müsəlmanlar (Azərbaycan türkləri), ruslar və ermənilər məskunlaşmışdı. Nisbətən fəal olan rus icması tezliklə öz mətbu orqanını yaratmışdı. Yəni çar Rusiyasının ucqarı sayılan Azərbaycanda ilk dövri mətbuat nümunəsi olan “Bakinski listok” qəzeti 1871-ci il martın 6-dan nəşrə başlamışdı (qəzetin buraxılması üçün rəsmi icazə 1870-ci il dekabrın 31-də verilmişdi). Həftədə bir dəfə nəşr edilən qəzetin naşiri və redaktoru H.Zərdabinin müəllim həmkarı, Bakı Realnı gimnaziyasının alman əsilli əməkdaşı Xristian Sink idi. Belə ehtimal etmək olar ki, “Əkinçi” ideyasının gerçəkləşməsində Zərdabinin X.Sink və onun qəzeti ilə sıx təması da müəyyən rol oynamışdı. Burada bir mühüm məqam da ondan ibarətdir ki, X.Sink qəzetində tatar (türk - Q.M.) dilində yazılar verilməsinə də icazə almışdı. Amma bir çox  səbəblərdən, o cümlədən, qəzetin çap olunduğu  "Erməni insansevərlər cəmiyyəti"nin mətbəəsinin “müsəlman şrifti” və tartar dilində material çapından imtina etməsi ucbatından öz məqsədinə nail ola bilməmişdi.

   “Bakinski listok” oxuculara "ictimai-siyasi və ədəbi" nəşr kimi təqdim olunurdu. XIX əsrin 70-ci illərinin özünəməxsus salnaməsi sayılan qəzetin iki il ərzində 50 nömrəsi (1871-ci ildə 17, 1872-ci ildə 23) çıxıb. Birinci il dörd səhifə, ikinci il isə iki səhifə həcmində və A-3 formatında çap edilmişdi. Təəssüflər olsun ki, Bakıda çıxmış bu ilk dövri mətbuat nümunəsi Azərbaycanda saxlanılmayıb, amma elmi kitabxanalarda və biblioqrafik qeydlərdə qəzet haqqında ümumi bilgi verilib. Sovet dövründə mətbuat tariximizi araşdıran tədqiqatçıların bu qəzetin nüsxələrini əldə etmək cəhdi uğursuz olub. Ona görə də uzun illər bu qəzetin fəaliyyəti və materialları haqqında yalnız ehtimallarla danışılmışdır.   

      Bir neçə il əvvəl “Bakinski listok”un izinə düşmüş BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin əməkdaşı, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, tədqiqatçı Lalə Hacıyeva ciddi axtarışlar nəticəsində qəzetin nüsxələrini Rusiya Milli kitabxanasında (Sankt-Peterburq) aşkar edə bilmişdi. Bununla mətbuat tariximizin araşdırılması işinə ciddi töhfə vermiş Lalə xanım həm də fədakarlıq göstərərək qəzetin bütün nömrələrini qısa izah və şərhlərlə birlikdə kitab şəklində ictimaiyyətə təqdim etmişdir. Yəni H.Zərdabinin araşdırmaçılarına yeni məlum olan  ilk mətbu məqaləsinin üzə çıxması da L.Hacıyevanın araşdırmaları sayəsində mümkün olmuşdur. 

     Maliyyə çatışmazlığı səbəbindən “Bakinski listok”un yaradıcı kollektivi və müəllif heyəti o  qədər də böyük deyildi. Aparıcı yazar “redaktor X.Sink özü idi. O, məqalələrini “Bakılı”, “Kosmopolit”, “Sizlərdən olmayan” təxəllüsləri ilə yazırdı. Qəzet səhifələrində biz milli mətbuatımızın patriarxı Həsən bəy Zərdabinin də imzasını görürük. O, həmin illərdə X.Sinklə birlikdə Bakı Realnı məktəbində çalışırdı və burada təbiət elmlərindən dərs deyirdi”. Görkəmli maarifçi-demokrat Həsən bəy Zərdabinin "Bakı salnaməsi. 26 fevral" başlığı ilə verilmiş məqaləsi  “Bakinski listok” qəzetinin 26 fevral 1872-ci il tarixli (№9) sayında çap edilmişdir.

   Zərdabinin “Həsən bəy Məlikov” imzası ilə verilmiş “Bakı salnaməsi. 26 fevral”  məqaləsi iki hissədən ibarətdir. Birinci hissədə Bakının mədəni mühiti və müsəlman icmasının bu mühitə nə verməli olduğu barədə danışılır. İkinci hissədə isə kasıb uşaqlara kömək məqsədi ilə xeyriyyə cəmiyyətinin yaradılmasının vacibliyindən  bəhs edilir. 

Məqalənin əvvəlində xristianların Pəhriz bayramının son illərdə daha canlı keçməsi barədə danışan müəllif göstərir ki, biz bu “Pəhriz dövrünün dini mahiyyətini bir kənara qoyub, onun mülki-ictimai həyatımızdakı əhəmiyyətinə toxunmaq istərdik. İndiyə kimi Pəhriz günləri Bakıda bəziləri üçün ancaq darıxdırıcı sıxıntı dövrü, bir başqaları üçün isə yalnız iş-güc ayı sayılırdı. Səviyyəcə yüksək olmayan həvəskar-artistlərin təşkil elədikləri 2-3 konsert çox süst keçirdi, Məclisdəki çay axşamları adama heç yapışmırdı, Nuh əyyamından qalmış gözübağlıca, siçan-pişik və s. kimi bəsit, uşaq səviyyəsində olan və çox uzun çəkən əyləncə oyunları gərginlikdən başqa bir şey deyiliydi. Amma indi Bakıda ildən-ilə həyat canlanır və ümid edirik ki, gələn Pəhriz dövrü bizə hələ görüb ləzzətini dadmadığımız çox yeni şeylər bəxş edəcəkdir. Bunu deyəndə mən, hər şeydən əvvəl, haqqında eşitdiyimiz ədəbi axşamları və kütləvi mühazirələri nəzərdə tuturam. Zira, bizim ümidlərimiz hələlik gümanlara və şayiələrə əsaslanır. Amma bununla yanaşı, biz xeyli tərəqqi etmiş ruc icmasının yetkinliyinə inanırıq, bu səbəbdən də  onun əvvəlki illərdə olduğu kimi, təkcə çay içib gözbağlayıcı oyunları ilə kifayətlənəcəyinə inanmırıq. Bundan başqa c-b Esterreyxin iltifat göstərib bizlərə iki-üç yaxşı konsert əta edəcəyinə də ümidimiz vardır. Bu konsertlərin böyük uğur qazanacağına da indidən inanırıq, o səbəbdən ki, əvvəla, bizim orkestr o cənabın səyləri sayəsində çox cilalanmışdır. İkinci bir tərəfdən də c-b Esterreyxin özü musiqi aləmində çox yaxşı tanınan, nüfuzu olan, haqlı şöhrətə sahiblənmiş bir zatdır. Bundan sonra isə bir də görəcəksiniz ki, hansısa Beranek və ya Bosko gəlib şəhərin o biri ucunda çadırlarını quracaq və əhalimizə yemək paylamağa başlayacaq. Allah xatirinə, xoş gəlirsiniz! Biz cəmaatımızın əyləncələrinə rəng qatacaq, onları boş vaxtlarında kart oynamaq və dedi-qodu ilə məşğul olmaq kimi bəd əməllərdən xilas edəcək hər şeyə şadıq, hətta  bunun üçün qəpik-quruşumuzu da əsirgəmərik”. 

     Həsən bəy Zərdabi məqaləsinin ikinci hissəsini  müsəlman əhalisinin elm-təhsilə olan münasibəti barədə qınayıcı ifadələrlə başlayır. Böyük maarifçi göstərir ki,   “Bakının müsəlman əhli Avropa sivilizasiyasının bizlərə fayda gətirən nəfini hələ də anlamayıb, o səbəbdəndir ki, Bakı Realnı gimnaziyasına gələn şagirdlərin arasında onların övladlarını barmaqla saymaq olar. Vilayətimizin İranla gediş-gəlişi, yaxın əlaqələri olmayan başqa şəhərlərində elm və maarifə tələbat hiss olunur, fəqət Gimnaziyanın oralardan uzaq olması və müsəlmanların həddən ziyadə kasıblığı şagirdlər arasında bu toplumun nümayəndələrinin faizini çox aşağı edir. İndi öz uşağını xəzinə hesabına Gimnaziyanın pansionuna göndərmək istəyənlərin sayı günbəgün artır, amma çoxu ora düşə bilmir, çünki bunun üçün bir neçə il gözləməlidirlər, növbələri çatanda isə artıq gec olur, onlar təlimsiz qalır, ötüb keçən yaşları isə Gimnaziyanın aşağı sinfinə daxil olmağa imkan vermir.

Bu vaqiəni nəzərə alaraq biz Bakı şəhərində müsəlman şagirdlərə yardım etmək məqsədi ilə bir Xeyriyyə cəmiyyəti təsis etməyi vacib sayırıq. İlk zamanlarda cəmiyyətin fəaliyyəti Bakıda mənzil tutmaqla məhdudlaşacaq ki, başqa şəhərlərdən gəlib oxumaq istəyində olan şagirdlər bu mənzillərdə sığınacaq tapıb gimnaziyaya rahat gedib-gələ bilsinlər”.

       Müəllif məqalənin  sonunda  varlı müsəlmanları xeyriyyəçiliyə çağırır. Onlara üz tutaraq yazır: “xeyriyyəçilik hər bəndəyə xas olan savab iş, Allaha xoş gedən vacib  bir əməldir, bizim bu cəmiyyət yalnız xeyriyyəçiliklə məşğul olacaqdır. O səbəbdən də cinsindən, milliyətindən, dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq hər kəs bizim bu cəmiyyətə üzv ola bilər. Hazırda biz cəmiyyətin nizamnaməsini tərtib edirik və arzu olunandır ki, bu sahədə səriştəli və mötəbər insanlar öz məsləhətləri ilə bizləri tək qoymasınlar”.                                        

 Xeyriyyə cəmiyyətini yaramaqda H.B.Zərdabinin əsas məqsədi qabiliyyəti olan kasıb  övladlarını gimnaziyalara cəlb etmək, onlara elm, təhsil öyrətmək,  millətin rifahı naminə gələcəkdə onlardan istifadə etmək idi. Əsas düşüncəsi bu milləti ayıltmaq, onu cəhalətdən, nadanlıqdan xilas eləmək, xalqın şüurunu, beynini, düşüncəsini işıqlandırmaq olan böyük maarifçi sonralar Xeyriyyə cəmiyyətini yaratsa da, ora kifayət qədər maliyyə cəlb olunmaması səbəbindən onu bağlamağa məcbur oldu.  Amma daim millət qayğısını çəkən H.B.Zərdabi maarifçilik missiyasına ara vermədi. Çünki o belə hesab edirdi ki,  bizim zəmanəmiz elm zəmanəsidir. Maarifdən, elmdən məhrum olan xalq işıqdan məhrumdur. Təhsil almaq, elm öyrənmək Qafqaz müsəlmanlarına xüsusən vacibdir. Məhz bu missiyanı yerinə yetirmək üçün əvvəlcə milli teatrın əsasını qoydu, daha sonra isə zülmətdə işıq kimi alovlanan “Əkinçi” qəzetini yaradıb xalqı maarif yoluna çıxartdı. Bu qəzet Azərbaycan xalqının milli oyanışında və yeni ziyalı nəslinin yetişməsində həlledici rol oynadı.

Qulu MƏHƏRRƏMLİ  

filologiya elmləri doktoru, professor