Milli ideya və ölkəmizdə yeni siyasi mədəniyyətin formalaşması

Müasir qlobal ideologiya prinsipləri nə qədər güclənsə də bu milli ideyanın sıradan çıxmasına səbəb ola bilməz. Dünyada müasir ideya axınlarının genişləndiyi dövrdə ölkəmiz üçün milli ideya istiqamətində tədqiqatlar davam etməkdədir. Daha çox hesab edərdim biz, yaxın gələcəkdə böyük azərbaycançılıq ideya istiqamətlərinin araşdırılmasına diqqəti artırmalıyıq. Azərbaycançılıqda Vətən-Dövlət anlayışlarının vəhdəti forması ayrılıqda təsəvvür edilə bilməz. Azərbaycançılıq ideyası, Azərbaycanda əsrlər boyu eyni bir ərazidə yaşayan, ümumi psixoloji cəhətlərə malik, oxşar sosiomədəni dəyərlərin daşıyıcısı olan xalqların, etnik birliklərin tarixi müəyyənləşmə formasıdır. Onun hədəfi Azərbaycanda yaşayan bütün əhali qrupları arasında həmrəyliyin və qarşılıqlı fayda verən əməkdaşlığın möhkəmləndirilməsindən, vahid Vətən ruhunun müdafiəsindən ibarətdir. O, etniklərarası tolerantlığın, milli həyat harmoniyasının əsasıdır. Bu ideyanın kökləri cəmiyyətimizdə vardır. Bu asbektdən çıxış edərək Azərbaycançılığın həm də cəmiyyətin sosial-siyasi sifariş (istək) forması kimi qəbul edilməsi şübhə doğura bilməz. Elmi-mədəni, sosial-iqtisadi fəaliyyyətin modernləşməsi prinsipləri müasi dövrdə sosio-mədəni həyatın yenilikləri zəminində aktuallaşa bilir. Bu proseslərin mahiyyətində modernizasiya məsələləri mühüm əhəmiyyət daşıyır. 

Müasir dövrdə inteqrasiya prosesi çoxtərəfli olması və dünya xalqlarının sosio-mədəni həyatını daha geniş əhatə etməsi ilə səciyyələnir. Sözsüz ki, davamlı mədəni inkişafa təsir edən mühüm amillərdən biri də tarixən zəngin maddi-mədəni irsimiz və bunun siyasi-mədəni mühit faktorlaruna çevrilməsi prosesidir. Bu kimi məsələlərin siyasi-hüquqi və elmi-metodoloji baxımdan gündəmdə saxlanılması ölkəmizi mədəniyyətlərin müasir problemlərinin dialoqu məkanına çevirmişdir. Bu mərhələnin əsas ideya xəttini həm də beynəlxalq zəmində inkişaf etdirən Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Cənab İlham Əliyev hələ 2008-ci ildə dünyamiqyaslı qlobal mədəniyyətlərarası dialoq axtarışlarını təklif edərək “Bakı Prosesi” nin təməlini qoydu. “Müqayisələr göstərir ki, digər mədəniyyətlərin mahiyyətini, xüsusiyyətlərini, tarixini dərindən öyrənmədən, onlara qarşı tolerant münasibət və onların nümayəndələrinə hörmət göstərmək, qarşılıqlı anlaşma, mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların dialoqunu qurmaq mümkün deyil”. Dünyada bütün dövlətlər açıq formatda sülh danışıqlarını təqdir edirlər. Ancaq gizli şəkildə hələ də müharibə təhrikləri, bilvasitə silahlandırma posesləri davam edir. Multikulturalizmin fənlərarası tənlil predmetinə çevrilməsi və ideoloji mexanizmlərinin qurulması dünyaya bu gün çox lazımlı konsepsiya olaraq bu kimi halları azalda bilər.

Cəmiyyətlər keçid dövrlərini başa vurduqca onların daha yeni ideya prinsiplərinə keçidi də aktuallaşır. Bu gün mədəni mühit təsirləri ilə uzlaşdırılmadan ideya problemlərinin həllindən danışmaq çətindir. Eləcə də mədəniyyətin sosiallaşdırıcı funksiyası bu gün sürətli artır. Süni intellekt yeni mədəni mühit faktorlarını zəruri edir. Qloballaşma dövründə cəmiyyətin sosiomədəni inkişafı özündə çoxsaylı əksliklər də daşıyır. Müxtəlif formalarda olan lokal partikulyarizm və qloballaşma tendensiyalarının qarşılıqlı fəaliyyəti müasir dünyanın başlıca cəhətlərindəndir. Digər faktor ondan ibarətdir ki, müxtəlif xalqlar qloballaşmaya müxtəlif cür reaksiya verir: bəzi xalqlar mədəniyyətin qloballaşmasını qəbul edir, bəziləri isə inadla ona qarşı çıxır. Mübarizə bəzən milli səviyyədə, bəzən də ölkə daxilində baş verir. Qlobal mədəniyyətin mövcudluğu bütün dünyada eyni mədəniyyətin olması demək deyil. Müasir cəmiyyətin daha bir problemi – qlobal mədənniyyətin digər lokal mədəniyyətlərə müdaxiləsinin dərəcəsini müəyyənləşdirməkdir. Burada söhbət qarşılıqlı mədəni hörmətdən gedir. “Son zamanların araşdırmaları göstərir ki, elmi, iqtisadi və siyasi proseslərin gedişi bir tərəfdən regional-milli inkişafa təsir göstərərək, xalqların öz yaşadıqları coğrafi məkana bağlılığını gücləndirirsə, digər tərəfdən onların başqa bölgələrə güclü axınına da imkan verir. Təbii ki, u cür proseslər dünya xalqlarının həyatında çox ciddi izlər buraxır və yeni problemlər meydana gətirir”. “Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, çoxmədəniyyətli cəmiyyətlər öz birliyini o zaman saxlaya bilər ki, orada demokratiya təkcə liberal seçki hüququ və siyasətdə iştirakla deyil, həmçinin, əhalinin öz hüquqlarından sosial və mədəni həyatda istifadəsini təmin etməklə ifadə olunur”. Bu zaman mədəniyyət problemləri taktiki həlli:

1) Davranış, etik normalarda

2) Tarixi-mədəni ənənələrin qorunması işinin ardıcıl qurulmasında

3) Yeni həyat stili normalarını mənimsənilməsində əksini tapmalıdır. Dövlət-cəmiyyət münasibətlərinin tənzimlənməsi baxımından isə müasir cəmiyyət üçün mədəniyyət qlobal təsirlərin yaratdığı normalardan təbii ki, təcrid edilə bilməz. Dördüncü hakimiyyətin (informasiya) rolunun yüksək sürətlə artması aqreqirləşən yeni maraqlar təsnifatını yarada bilir. Qlobal dialoqun axtarışları zəminində keçirilən onlarla elmi-siyasi tədbirlər yeni insanın formalaşması, süni intellekt anlayışlarını müasir mədəni düşüncəyə gətirir. Bunlar da mədəni mühit faktorlarının problemləri təsnifatına əlavə edilə bilər.

Müasir dövrdə cəmiyyətdə mədəniyyət problemi məsələsində ideoloji təsirləri unutmaq olmaz. Daha çox qlobal ideologiya olaraq xarakterizə edilən

-sosial-demokratiya

-liberalizm

-Və qloballaşma - müasir dünyada ən aktual ideyalar olaraq mədəniyyətə beynəlxalq təsir aktorlarını artırır. Bu zaman milli mədəniyyətdə ideoloji mövqedə beynəlxalq elementlərin artırılması vacibdir. Eyni zamanda dini ekstremizm və separatizm də mədəniyyətin daxili qarşıdurması problemini artirir. Mədəniyyət fenomeninə yanaşmalar həm dünya, həm Azərbaycan humanitar və ictimai elmlər silsiləsində müxtəlifdir.

Dövrülüyü baxımdan bu yanaşmaların:

-Dünyada və Azərbaycanda.

Mahiyyət etibarilə bu yanaşmaların fərqli və ümumi cəhətləri

Dünyada və Azərbaycanda

Azərbaycanda: Hər bir xalqın mədəniyyəti ümumi və özünəməxsus inkişaf yolundan ibarət  mərhələləri  yaşamış və yaşamaqdadır. Dövrülüyü etibarı ilə prinsiplər həm də bundadır ki, Azərbaycan mədəniyyətində ümumi və özünəməxsusluğun dinamikası necədir? Hansı dövrlərdə ümumi inkişaf yolu daha çox təsiredici əhəmiyyət daşımışdır. Xüsusi inkişafın prinsiplərini bu dövrlərdə hansı amillər təşkil etmişdir? Bu kimi suallrın axtarışı mədəniyyətin dövrləşməsi, deməli həm də onun kəsişməsındə mərhələli həllin daha çevik və elmi-kreativ metodologiyasını tələb edir.

Mədəniyyət fəaliyyətdən irəli gələn dərketmə və inteqrasiya axını olduğu üçün dolayı və birbaşa interpretasiyaların ötürücüləri məhz daxili amillərlə reallaşır. Azərbaycançılıq azəri etnosunun milli mənlik və ümumxalq mədəniyyətinin qorunması üçün zəruri ideologiyadır.

Azərbaycançılıq ideyasının sosio-mədəni anlamda tarixi kökləri 19-cu əsrin sonu 20-ci əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Sosial bərabərsizliyin dərin olduğu ictimai şüurun azərbaycançılıq anlamını başa düşmək üçün hələ yetərincə dərk edilmədiyi həmin dövr üçün bu ideya daha çox maarifçi demokratların fəaliyyət dairəsini əhatə edirdi. Bu elə bir dövr idi ki, hələ siyasi elitanın özündə belə dini mənsubiyyət çox zaman millət anlamı ilə eyniləşdirilirdi. Hələ Paris sülh konfransında təmsil olunan Azərbaycan nümayəndə heyəti daha çox qarşıya qoyduqları prinsiplərdə, Azərbaycan haqqında məlumatların (coğrafi-hüquqi, siyasi) konfrans iştirakçılarına çatdırılmasına çalışırdılar. Bəhs etdiyimiz dövr azərbaycançılığın siyasi mənsubiyyətindən asılı olmayaraq elita sferasında müxtəlif spektrdən dərk edilməsinə cəhd dövrü idi. Qeyd etdiyimiz dövr azərbaycançılıq ətrafında fikirlərin mədəni elita səviyyəsində dərk edilməsinə cəhd dövrü idi. 

Məhz bu dövrdə mədəni və siyasi mühitdə Azərbaycanın yeri və rolu ətrafında fikirlər ziddiyyətli də olsa formalaşmağa başlamışdı. Ancaq bu hələ elitar səviyyədə gedən proses idi.bütünlükdə xalqın bu ideya ətrafında birliyi üçün zaman tələb olunurdu.

Azərbaycanın özünəməxsus ədəbiyyatını ümumsovet ədəbiyyatı sferasına daxil etmək istəməyən bir çox ziyalılarımız məhz azərbaycançılıq uğrunda öz həyatlarından keçmiş oldular. Sovet hökumətinin ziyalı azərbaycanlı təbəqəsinə edilən represiyaları da elə məhz bununla bağlı idi. 

Beləliklə, azərbaycançılığın birinci dövrünün 1918-1937-ci illəri əhatə etməsi qənaətinə gələ bilərik. Bu dövrün özünü də iki hissəyə bölmək olar:

-1918-1920-ci illəri əhatə edən Azərbaycançılıq ətrafında fikirlərin təzadlı və qeyri sabit olduğu ilkin dövr

-1920-1937-ci illər Azərbaycançılığın ədəbi mühitdə gizli formada mövcud olduğu dövr.

Azərbaycançılığın ikinci mühüm dövrü 1960-cı illərin sonu və 1990-cu illri əhatə edir. Həmin dövrün xarakterik xüsusiyyəti Azərbaycançılığın Ulu Öndər Heydər Əliyevin fəaliyyəti ilə birbaşa bağlı olmasında və nəticədə bu ideyanın daha geniş sosial təbəqəyə yiyələnərək iqtisadi-siyasi və ideoloji kursa çevrilib dövlətçilik zəminində dərk edilməsindədir. Cəmiyyətdə Azərbaycançılıq maraqlarını təmin etməyə və qorumağa çalışan Heydər Əliyev Azərbaycanın yalnız SSRİ coğrafiyasında deyil, xarici ölkələrdə də tanınması üçün məqsədyönlü siyasət qururdu. Ulu Öndər Heydər Əliyevin Sovet İttifaqı MK Siyasi Büro üzvülüyünə seçilməsindən sonra Azərbaycanın sosial-mədəni həyatında yeni bir yüksəliş dövrü başlanır. Azərbaycanlıların şüurlarında Azərbaycançılıq streotiplərinin Sovet vətəndaşı ifadəsindən öndə dayanma prosesi gedirdi. 

Azərbaycançılıq geosiyasi baxımdan maraqların cəmləşdiyi ölkəmizdə siyasi sabitliyin qarantıdır. Siyasi idarəçilik forması etibarı ilə hüququ demokratik idarəçilik formasına söykənən Azərbaycançılıq ölkəmizdəki etnik qrupları və azsaylı xalqları ümumdövlət mənafeyi və dəyərləri əsasında real surətdə birləşdirir.

Azərbaycançılıq ideologiyası Azərbaycanda ən sabit və davamlı eyni zamanda mütərəqqi siyasi mədəniyyətin formalaşması baxımından önəmlidir. Dünyanın siyasi mədəniyyəti bu gün sürətlə dəyişməyə istiqamətlənir. Yeni dünya düzənləriniun formalaşma fəlsəfəsində   yeni formalaşan siyasi mədəniyyətin dayandığı  istisna edilə bilməz.

Siyasi mədəniyyət çox geniş anlayışdır. Bu anlayışa təkcə mühüm siyasi, sosial və digər problemləri həll etmək vərdişləri və bacarıqları deyil, həm də siyasi mübarizə təcrübəsi, məğlubiyyətlər və qələbələr, yüksəliş və tənəzzül halları, xalqın sıx birləşməsi və mütərəqqi dəyişiklikləri həyata keçirmək üçün səmərəli üsullar daxilidir. Burada dini mənəvi adətlərin də rolu şübhəsiz genişdir. Qloballaşan dünyanın maddi və mənəvi təsirlərinin genişləndiyi dövrdə dinin rolu da fərqli yeniliklərlə xarakterizə edilir. Tolerantlıq, dini dözümlülük anlayışları və prinsiplərinin artdığı müasir dövrdə dinin rolu insan həyat tərzinin sosial baza etibarı ilə bir qədər az operativlik və müxtəliflik nöqteyi-nəzərindən daha geniş dairəsini əhatə etməyə başlayır. Etnik proseslərdə dinin rolu qrup maraqlarının sosiallaşma meyllərini bəzi hallarda cəmiyyətin fonunda azaldır. Hər bir etnik münaqişə özündə bir sıra spesifik xüsusiyyətləri, o cümlədən pozitiv və neqativ cəhətləri ehtiva edir ki, bu da onları idarə etmək, nizamlamaq zərurətini çətinləşdirir. Ona görə də praktiki olaraq onların nizamlanma yollarını, vasitələrini nəzərdən keçirmək vacibdir. Burada ideologiya və siyasi mədəniyyət müstəsna rol oynayır. Siyasi mədəniyyət heç də mücərrəd bir proses kimi məkan və zamandan açılı olaraq formalaşmır. Sosial reallıq, cəmiyyətdəki və şəxsiyyətlər arasındakı münasibətlər, mənəvi və əxlaqi dəyərlər sistemi, ictimai rəy və ənənələr siyasi mədəniyyətin formalaşmasına təsir göstərir.

Azərbaycanda siyasi mədəniyyətin formalaşması prosesində Ümummilli lider Heydər Əliyevin nəzəri və praktiki siyasi fəaliyyəti olduqca böyük olmuşdur. Əsasən Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsindən sonra formalaşan siyasi mədəniyyət Azərbaycançılıq kontekstində özünün fərqli xüsusiyyətləri ilə seçilir. Azərbaycanın siyasi mədəniyyəti özünün dövlətçiliyə möhkəm sədaqət, rəhbərin güclü tərəflərini tez müəyyənləşdirmək və populizmə tez məruz qalmamaq məharəti ilə seçilməyə başlamışdır. Azərərbaycaçılıq ideyasının bu prosesdə xüsusi rolu vardır.

 Azərbaycanda daha davamlı siyasi mədəniyyətin formalaşması həm ölkəmiz eləcədə region üçün böyük müsbət əhəmiyyətli proseslərin başlanğıcıdır.  Azərbaycanın Dövlət rəmzlərinin qorunmasının konstitusiyaya edilən əlavə və dəyişiklşklərlə referendum yolu ilə qəbul olunması, ərazi suverenliyimizin bərpası  ölkəmizdə siyasi mədəniyyətin inkişafında yeni mərhələnin və böyük azərbaycançılıq idallarının yeni  göstərici mərhələsidir. Onlarla beynəlxalq humanizmə və sabitliyə yol açan tədbirlərin eləcə də COP-29 tədbirinin Respublikamızda baş tutması ideoloji sabitlik və dünya siyası mədəniyyətində Azərbaycanın önəmli olmasından irəli gəlir. Bütün bunlar Böyük Azərbaycançılıq təfəkkürünün ideya siyasi, mədəni əsaslarını möhkəmləndirdi. 

Hüseyn İbrahimov
fəlsəfə doktoru