Rusiya-Ukrayna müharibəsi və beynəlxalq münasibətlər: Qlobal güclərin fərqli yanaşmaları (I yazı)

Rusiya və Ukrayna arasındakı gərginliklər uzun tarixi köklərə malikdir. Lakin bu münaqişələr 2022-ci ildə öz zirvə nöqtəsinə çataraq, genişmiqyaslı hərbi qarşıdurmaya səbəb oldu.

Belə ki, 2021-ci ildə Rusiya Ukraynanın sərhədinə yaxın ərazilərdə böyük hərbi güc yerləşdirməyə başladı. Eyni zamanda, Rusiya prezidenti Vladimir Putin NATO-nun Ukraynanı üzv qəbul etməməsini və Ukraynanın heç bir hərbi alyansa qoşulmamasını tələb etdi.

Rusiya Ukraynanın Qərbə inteqrasiyasını öz təhlükəsizliyi üçün strateji təhdid kimi qiymətləndirirdi.

2021-ci ildə isə Ukrayna Prezidenti Volodimir Zelenski Ukraynanın NATO-ya üzvlüyünün ölkənin təhlükəsizliyini təmin edəcəyini və regional sabitliyə töhfə verəcəyini bildirmişdir. Həmin il dekabrın 16-da NATO-nun baş katibi Yens Stoltenberq ilə Volodimir Zelenski arasında görüş keçirilir. Görüş zamanı NATO-nun baş katibi Rusiyanı diplomatiyaya qayıtmağa, gərginliyi azaltmağa və Ukraynanın suverənliyinə, ərazi bütövlüyünə hörmət etməyə çağırır. 

Nəticədə, Ukrayna və NATO-nun Rusiyanın tələblərini qəbul etməməsi bölgədəki gərginliyi daha da artırdı. Gərginliyi şiddətləndirən başqa fakt isə, 2014-cü ildən etibarən Krımın işğalı və Donbas bölgəsindəki münaqişənin davam etməsi idi. Belə ki, Rusiya Donbas regionunda separatçıları dəstəkləməyə davam edərək Ukrayna ilə sərhəd boyunca gərginliyi daha da gücləndirmişdi. 2022-ci il fevralın 21-də Rusiya Donetsk və Luqansk Xalq Respublikalarını müstəqil dövlətlər kimi tanıdı və nəticədə Rusiya bölgələrdəki separatçı qüvvələrə hərbi dəstəyini rəsmi şəkildə artırdı. Fevralın 24-də isə, Putin televiziya müraciəti zamanı Ukraynada “xüsusi hərbi əməliyyat” başladığını elan edərək, Ukraynaya qarşı genişmiqyaslı işğal əməliyyatına start verdi.

Ukraynanın NATO və Avropa İttifaqı ilə əlaqələrini gücləndirməsi onun Qərbə inteqrasiya prosesini sürətləndirdi. Bu zaman, Ukraynanın NATO və Avropa İttifaqı ilə strateji tərəfdaşlıq qurmaq istəyi Rusiyanın bu prosesə qarşı kəskin reaksiya verməsinə səbəb oldu.

Vladimir Putinin Ukrayaya qarşı olan siyasətini vaxtı ikən yazdığı məqaləsində açıq-aşkar görmək olar. Onun 2021-ci il 12 iyul tarixli “Ruslar və ukraynalıların tarixi birliyi haqqında” adlı məqaləsində ruslar və ukraynalıların ortaq tarixi və mənəvi məkana malik olduqlarını qeyd edir. Məqalədə qədim Rusiya dövlətinin varisləri kimi ruslar, ukraynalılar və belaruslar göstərilir. Putin məqalədə vurğulayır ki, “Rusiya heç vaxt anti-Ukrayna olmayıb və olmayacaq, Ukraynanın gələcəyi isə onun vətəndaşlarının qərarından asılıdır”.

Bununla yanaşı, Putin öz məqaləsində Ukraynanın əsl suverenliyinin yalnız Rusiya ilə tərəfdaşlıq şəraitində mümkün olduğunu da qeyd etmişdi. Putinin “Ruslar və ukraynalılar vahid xalqdır” ifadəsi isə Ukraynanın ayrıca etnik və siyasi kimliyini inkar etməsi kimi qiymətləndirilə bilər. Məqalədə Ukrayna və Rusiyanın birləşməsinin tarixi bir zərurət olduğu tez-tez vurğulanır. Bu isə Kremlin Ukrayna üzərində təsirini möhkəmləndirmək və onun siyasi istiqamətini nəzarətdə saxlamaq istəyini əks etdirir. 

2022-ci ilin əvvəlində, Zelenski Ukraynanın suverenliyini və ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün beynəlxalq ictimaiyyətdən daha güclü dəstək tələb edir. Vladimir Putin isə Ukraynanın NATO-ya üzv olmasını öz təhlükəsizliyi üçün strateji təhdid kimi qiymətləndirərək, bu prosesin qarşısını almaq məqsədilə hərbi əməliyyatları başlatdı. 24 fevral səhər saat 5 radələrində (Bakı vaxtı ilə) Rusiya Prezidenti Vladimir Putin çıxışında Ukraynaya hücum etməyə başladığını açıqladı.

Putin hərçənd ki, çıxışında Ukrayna ərazilərini işğal etmək niyyətinin olmadığını bildirsə də, eyni vaxtda jurnalistlər Kiyev, Xarkov, Odessa və Krematorskda baş verən partlatışlar haqda məlumat yaymağa başladılar. Bu, Rusiya tərəfindən genişmiqyaslı hərbi əməliyyatların başladığını göstərən ilk əlamətlərdən biri oldu.

Rusiya-Ukrayna müharibəsinin beynəlxalq münasibətlərə təsiri

Müharibə beynəlxalq arenada geosiyasi balansı, strateji mövqeləri və mövcud ittifaqları dəyişdi. Misal olaraq, NATO və Avrasiya İqtisadi Birliyi kimi təşkilatların üzv dövlətlərinin mövqeləri dəyişdi.

Həmçinin müharibə beynəlxalq münasibətlərdə yeni koalisiyaların yaranmasına səbəb oldu. Dünya iki güc mərkəzinə bölündü: bəzi ölkələr Rusiyaya yaxınlaşdı, digərləri isə Qərbin yanında mövqelərini gücləndirdi. Müharibə xüsusən də, Şərqi Avropa və Asiya regionlarında yeni geosiyasi reallıqların yaranmasına səbəb oldu.

Rusiya-Ukrayna müharibəsində NATO öz fəallığı ilə seçilir. Müharibənin başlanğıcından etibarən NATO Ukraynaya hərbi və humanitar yardımlar göndərərək, ölkənin müstəqilliyini və ərazi bütövlüyünü dəstəkləməyə başladı. 

Böyük Britaniyanın sabiq xarici işlər naziri Devid Lemmi NATO-nun Ukraynaya hərbi yardımı barədə bu ifadələri deyib: “Ukrayna hərbi yardımın 99 %-ni NATO-ya üzv olan ölkələrdən alır”.

NATO Ukraynaya yardım etsə də, birbaşa hərbi münaqişəyə cəlb olmamasını istəmirdi, çünki bu, NATO-nun kollektiv müdafiə prinsipini işə salaraq müharibənin daha geniş bir müstəviyə keçməsinə səbəb ola bilərdi. Rusiya və Ukrayna arasındakı gərginliklər, xüsusilə də Şərqi Avropa ölkələrinin NATO-ya üzv olma arzusunu artırdı. Finlandiya və İsveçin NATO-ya qoşulması, Rusiya ilə sərhədlərində müdafiə gücünün artırılmasına yol açdı və bu, NATO-nun Şərqi Avropadakı mövqeyini daha da gücləndirdi. NATO-nun sabiq baş katibi Stoltonberq: “Rusiya prezidenti Vladimir Putin hərbi gücdən istifadə edib, istədiyinə nail olarsa, dünya daha təhlükəli yer olacaq”,-deyərək mövcud vəziyyətdən narahatlığını hiss etdirmişdir.

Müharibə müddətində NATO Baltikyanı və Şərqi Avropa ərazilərində əlavə hərbi qüvvələr yerləşdirərək, müdafiə tədbirlərini gücləndirməyə başladı və nəticədə, regionda daha sıx hərbi mövcudluq yaratdı.

BMT, ATƏT və digər beynəlxalq təşkilatlar münaqişə zamanı mühüm rol oynamağa çalışsalar da, effektiv təsiri olmadı. Rusiyanın BMT-nin Təhlükəsizlik Şurasında veto hüququna malik olması, təşkilatın münaqişəyə ilə bağlı səmərəli qərarlar qəbul etməsini çətinləşdirirdi. Bununla yanaşı, ATƏT də münaqişənin diplomatik həlli üçün müəyyən təşəbbüslər irəli sürsə də, hələ ki, müharibənin dayandırılması istiqamətində effektli nəticələr əldə edilməyib.

Müharibənin başlanmasından sonra postsovet ölkələri müxtəlif mövqelər tutmuşlar. Azərbaycan, Gürcüstan, Belarus və digər ölkələr müharibəyə fərqli aspektdə baxırlar. Azərbaycanın mövqeyi, xüsusilə Qarabağ münaqişəsindən sonra Rusiya ilə olan strateji əlaqələrini qorumağa yönəlmişdir. Belarus isə, Rusiyanın yaxın müttəfiqi olaraq, müharibə prosesində açıq şəkildə tərəf tutmuşdur. Gürcüstan hökuməti isə Rusiya-Ukrayna müharibəsi zamanı neytral mövqe tutmağa çalışmışdır. Sabiq prezident Salome Zurabişvili müharibə ilə bağlı hökumətin beynəlxalq ictimaiyyətdən təcrid olunduğunu və anlaşılmaz bir mövqe sərgilədiyini tənqid etmişdir. Bununla belə, Gürcüstan hökuməti Ukraynanın ərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini də qeyd edib. 

Çinin Rusiya-Ukrayna müharibəsinə münasibəti, əsasən iqtisadi və geosiyasi maraqlara əsaslanır. Çin, daha çox münaqişənin başlanğıcından etibarən neytral mövqe tutaraq, Rusiya ilə iqtisadi əlaqələrini gücləndirməyə davam edib. Xüsusilə enerji sahəsində, Çin Rusiya ilə təbii qaz və neft müqavilələri bağlayaraq, Qərbin tətbiq etdiyi sanksiyalar fonunda iqtisadi əlaqələrini daha da dərinləşdirib. Bu, Çinin enerji təhlükəsizliyini təmin etmək və Qərbdən gələn təzyiqlərə qarşı dayanıqlı olmaq məqsədini güdür. Çin Rusiyaya dəstək göstərərək, münaqişənin diplomatik yollarla həll edilməsini tələb edib, lakin Rusiya üzərində beynəlxalq təzyiqlərə qarşı çıxıb və BMT-də Rusiyanın mövqeyini dəstəkləyib. Çin Xalq Respublikasının BMT-dəki daimi nümayəndəsinin müavini Qen Şuan Rusiya-Ukrayna münaqişəsinin həlli üçün lazım olan hər şeyi etməyə hazır olduqlarını vurğulayıb. Bu ifadələrdən məlum olur ki, Çin də müharibənin həllində vasitəçi olmağa hazırdır. Bir sözlə, Çin Rusiya-Ukrayna müharibəsində daha çox Qərbin Rusiyaya tətbiq etdiyi sanksiyalara qarşı çıxaraq, bunun qarşısını almaq üçün alternativ ticarət yollarını inkişaf etdirməyə çalışıb.

Rusiya-Ukrayna müharibəsi beynəlxalq münasibətlər sisteminə ciddi təsir göstərmiş və ölkələrin fərqli mövqelərinin ortaya çıxmasına səbəb olmuşdur. ABŞ, Fransa və Türkiyə, müharibəyə fərqli yanaşmalar sərgiləsə də, Ukraynanın suverenliyi və ərazi bütövlüyünün qorunmasını prioritet hesab etmişlər. 

ABŞ Rusiya-Ukrayna müharibəsinin başlanmasından bu yana Ukraynaya hərbi və humanitar yardımlar göndərmişdir. Bu yardımlar Ukraynanın müdafiə qabiliyyətini gücləndirmək və Rusiya tərəfindən gələn təzyiqləri azaltmaq məqsədi daşıyırdı. ABŞ, həmçinin Rusiyaya qarşı beynəlxalq sanksiyalar tətbiq edərək, ölkənin iqtisadiyyatını izolyasiya etməyə çalışmışdır. ABŞ-ın müharibədəki mövqeyi, Ukraynanın ərazi bütövlüyünü və müstəqilliyini dəstəkləmək, eyni zamanda NATO-nun vahid mövqeyini qorumağa yönəlmişdir. Bir sözlə, ABŞ bu müharibədə birbaşa hərbi müdaxilədən çəkinsə də,  özünün diplomatik və iqtisadi təzyiqi ilə müharibənin gedişatına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərməyə davam edir.

Fransa isə müharibədə Ukraynaya hərbi və humanitar yardımlar göndərsə də, onun mövqeyi Amerika qədər sərt olmamışdır. Belə ki, 2022-ci ilin aprelində Fransa Ukraynaya 615 ton humanitar yardım göndərmişdi. Eyni ildə, Fransa prezidenti Emanuel Makron Kiyevə olan yardımını gücləndirəcəyə vədini də vermişdi. Nəticədə, 2023-cü ilin iyulunda Fransa Ukraynaya olan hərbi yardımın 120 milyon avro artırılması barədə qərar da vermişdi.

Fransa NATO çərçivəsində müharibənin diplomatik həllini təmin etməyə çalışmış, eyni zamanda Rusiya ilə dialoq kanallarını açıq saxlamışdır. Fransa Prezidenti Emmanuel Makron müharibənin diplomatik yollarla həll edilməsini dəfələrlə vurğulayaq, Rusiya ilə danışıqların aparılmasını müdafiə etmişdir. Lakin, bütün bunlara baxmayaraq, Fransa da Ukraynanın suverenliyini və ərazi bütövlüyünü dəstəkləmiş, Rusiyanın işğalçı siyasətini pisləmişdir. Fransa əsasən, müharibənin güc tətbiqi yolu ilə deyil, diplomatik vasitələrlə həllinin tərəfdarı olmuşdur.

Türkiyə isə Ukraynaya həm hərbi, həm də humanitar yardımlarını əsirgəməmişdir. Xüsusilə, 2023-cü ildə Türkiyənin “Bayraktar” şirkəti Ukraynaya “Bayraktar TB2” pilotsuz uçuş aparatını hədiyyə etmişdir. Bu Türkiyənin Ukrayana hərbi yardım sahəsindəki iştirakının əyani sübutudur. Türkiyə də Fransa kimi müharibənin diplomatik həlli üçün vasitəçilik etməyə çalışmış, amma bəzi məsələlərdə ABŞ və digər müttəfiqləri ilə fikir ayrılıqları yaşamışdır. Belə ki, 2022-ci ilin yanvar ayında Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan Rusiya və Ukrayna arasında vasitəçilik təklif etmiş və tərəflər arasında dialoqun vacibliyini vurğulamışdır. Beləliklə, Türkiyənin mövqeyi onun həm NATO üzvü olması, həm də Rusiyayla strateji əlaqələrini qorumağa çalışan bir ölkə olması ilə xarakterizə olunur. Türkiyə, münaqişəyə birbaşa müdaxilə etməmiş, lakin müharibənin gedişatını diqqətlə izləyərək, regiondakı geosiyasi maraqlarını qorumağa çalışmışdır. Bununla yanaşı, Türkiyə müharibənin başlanğıcından bəri diplomatik vasitələrlə Ukrayna və Rusiya arasında birgə müzakirələrə dəstək vermiş və hər iki tərəfi dialoqa çağırmışdır.

ABŞ, Fransa və Türkiyə, Rusiya-Ukrayna müharibəsinə fərqli yanaşsalar da, ümumilikdə Ukraynanın suverenliyini və ərazi bütövlüyünü dəstəkləmişlər. ABŞ daha çox hərbi yardımlar və iqtisadi sanksiyalar vasitəsilə Rusiyaya təzyiq etməyə çalışmış, Fransa isə diplomatik həll yollarını önə çıxarmışdır. Türkiyə isə, hərbi yardımlarını və vasitəçilik səylərini birləşdirərək, regionda öz maraqlarını qorumağa çalışmışdır.

Gülbəniz Səfərova