Yaxın Şərqin dərin gücü: “İhvan” hərəkatı

Suriyada yeni hökumətin qurulması ilə əsasən körfəz ölkələrinin siyasi kluarlarında müzakirə predmetinə çevrilən son mövzu “İhvan ül-Müslimin”in yenidən qayıdışı ilə bağlıdır. Yeni hökumətin “Cebhet'ün-Nusra” keçmişi, onların isə İhvan ideologiyasının bir parçası olması, Suriyada baş verən yenikiklərin bir sıra ərəb ölkələri tərəfindən bir qədər soyuq, hətta ehtiyatla qəbul edilməsinə səbəb oldu. “Ərəb baharı” ilə ard-arda bir sıra Yaxın Şərq ölkələrində əsmiş olan İhvan yelinin yenidən gündəmə gəlməsi həm Qərbi, həm də bölgə ölkələrini tərəddüdlər içində buraxmaqdadır. Amma bu tərəddüdlər də əsassız deyil...

Bu tərəddüdlərə, hətta müəyyən mənada ehtiyata səbəb olan nədir? Ümumiyyətlə İhvan hərəkətı dedikdə nə nəzərdə tutulur? 

Həsən əl-Bənna ilə başlayan yol

Həsən əl-Bənna orta məktəblərdən birində müəllimliyə başlayarkən, “Səlahəddin Əyyubinin torpaqlarının bu istiladan qurtarılması gərəkdir”, - deyirdi. Onun fikrincə, “İslam dünyası qərb təsiri altında ictimai hökmünü itirib. Şəriət qanunları, keçmişdə olduğu kimi Quran və Sünnə olmalı və toplumun hər zümrəsini, dövlət işlərindən tutmuş, günlük məişət problemlərinə qədər hər sahəni əhatə etməlidir”. 

O, qəhvəxanalarda, ictimai yerlərdə çıxış edir və xalqı irşada və azadlığa səsləyirdi. Beləliklə də 1928-ci ildə Misirin İsmailiyyə şəhərində etdiyi çıxışlardan birində, onu dinləyən və yol göstərməsini xahiş edən altı nəfərlə birgə bir evdə, “İhvan-ül Müslimin” adıyla təşkilatını qurdu. Bununla da “İslam davası” üçün sözləşən Həsən əl-Bənna, Hafiz Əbdülhəmid, Əhməd əl-Husari, Fuad İbrahim, Əbdürrəhman Hasebullah, İsmail İzz və Zəki əl-Mağribi olmaq üzərə yeddi nəfər bir araya gələrək, əllərindəki sərmayə ilə fəaliyyətə başlayırlar.

Təşkilatın adı isə öz aralarındakı söhbətlərdə bu cür müəyyənləşdirilir. Onlardan biri: “Təşkilatımızın adı nə olacaq?”, - dediyində, əl-Banna, “Biz, İslama xidmət etmək üçün yola çıxmış qardaşlarıq. Adımız da İhvan-ül Müslimin” – müsəlman qardaşlar olsun”, - cavabını verir. Beləcə Həsən əl-Banna 22 yaşında “Müsəlman qardaşlar” təşkilatını qurmuş olur. Bununla da “İhvan”, əl-Bennanın sözləri ilə desək, “Sələfi dəvət, Sünni yol, Sufi həqiqət, siyasi təşkilat, atletik cəmiyyət, mədəni və elmi birlik, iqtisadi işbirliyi və sosial fikir” olaraq uzun bir yola çıxmiş olur.

“İhvan” ilk fəaliyyət dönəmi: maarifləndirmə və təşkilatlanma

“İhvan” ilk öncə mədəniyyət sahəsində fəaliyyətə başlayır. Quran, təfsir, hədis akaid və ibadət kimi elmlərdə özlərini yetişdirmək üçün İsmailiyyədə bir ev kirayələyərək buranı mədrəsəyə çevirirlər. Yardımlaşma və ianə yolu ilə maliyyələşən təşkilat ilk hədəflərini də elan edir: Misirin istismar idarəçilikdən azad olunaraq, müstəqilliyinin əldə edilməsi, İslamı doğru anlayacaq yeni nəslin yetişdirilməsi və Misirin islami kimliyi ilə barışıq bir sivil rejimin qurulması.

Tez bir zamanda yerli xalq arasında dəstək qazanan “qardaşlar”, İsmailiyyədə özlərinə bir məscid və məktəb (Hira İslam İnstitutu) ilə təşkilat mərkəzi formalaşdırırlar. Təşkilatın fikir və ideyaları sürətlə Əbu Savir, Port Səid, əl-Bahr, Süveyş və Qahirəyə qədər yayılır. 1932-ci ilin yayında isə “İhvan”ın məkəzi Qahirəyə köçür. Məhz bu ildən başlayaraq, açdıqları məktəb, məscid, institutlar, yayınladıqları dərgilər, keçirdikləri konfranslarla “Müsəlman qardaşlar” Misirin hər nöqtəsinə yayılan böyük dini hərəkata çevrilirlər. 

30-cu illərin ikinci yarısından başlayaraq isə digər ərəb ölkələrində də yayılmağa başlayırlar. “İhvan” 1936-cı ildə Livanda, 1937-ci ildə Suriyada, 1946-cı ildə İordaniyada rəsmi şəkildə təsis edilərək, ümumərəb hərəkatı siması qazanır. “Müsəlman qardaşların” sayı da durmadan artmaqda idi. 1936-cı ildə 80 min, 1938-ci ildə 200 min, 1948-ci ildə yarım milyondan artıq insanı öz sıralarında birləşdirirdilər. 

“İhvan”ın ikinci fəaliyyət dönəmi: İhvan yeni dini siyasi güc mərkəzi kimi

1938-ci ildən başlayaraq siyasi forma alsa da “İhvan”, XX əsrin 40-cı illərinin əvvəllərindən başlayaraq açıq şəkildə siyasi təbliğata başlayır və təşkilatlanma mərhələsini arxada qoyaraq siyasi güc mərkəzi kimi hərəkat olaraq ortaya çıxır. Əsasən Qərb əleyhinə yönəlmiş bu təbliğat, tez bir zamanda onun özünü başlıca hədəfə çevirir. “Müsəlman Qardaşlar” Süveyş kanalının milliləşdirilməsini istəyir və II Dünya Müharibəsi zamanı ingilislərin Misiri müharibəyə daxil etmək istəklərinə qarşı çıxırdılar. Təbii ki, belə bir fəaliyyət hökumətin təşkilata qarşı yönəlmiş bir sıra tədbirlərə əl atması ilə nəticələnir. “İhvan”ın başlıca təbliğat ruporu olan “əl-Menar”ın yayımına icazə verilmir. Təhsil Nazirliyi isə əl-Bennanı Misirdən çox uzaq məsafədə olan Kəna qəsəbəsinə sürgün edir. Az bir müddət keçdikdən sonra isə əl-Benna və yaxın silahdaşı əs-Sukkəri həbs edilirlər. Lakin yerli icmaların və tərəfdarlarının təzyiqi nəticəsində sərbəst buraxılırlar. 

1942-ci ildə isə əl-Benna millət vəkilliyinə namizədliyini irəli sürür. Lakin ingilislərin təzyiqi ilə namizədliyi əngəllənir. 1944-cü il seçkilərinə ciddi şəkildə hazırlaşan “qardaşlar”, bu dəfə qarşılarına daha böyük hədəf qoyurlar. Nəticədə seçkilərdə müstəqil namizəd olaraq iştirak edən əl-Benna və 60-a yaxın “İhvan”çı, millət vəkili adını qazanırlar. Lakin yaranan bu siyasi mənzərə nə Əhmət Mahur hökümətini, nə də ingilisləri qane edir. İngilislərin təzyiqi ilə Misir hökümətinin seçkilərin nəticələrini ləğv etməsi nəticəsində “qardaşlar” mandatdan məhrum olurlar. 

Fələstində İsrail dövlətinin quruluşu və ardından başlayan ərəb-İsrail müharibəsində isə, “İhvan-ül Müslimin” artıq hərbi təşkilat kimi özünü göstərir. el-Bennanın özü başda olmaqla “qardaşlar” 1946-cı ildə Sina cəbhəsinə yola düşərək, üç il könüllü olaraq savaşa qatılırlar. 

Ərəb-İsrail müharibəsi ərəblərə məğlubiyyət gətirsə də, “İhvan” böyük siyasi xal və populyarlıq qazanır. “Müsəlman qardaşlar” artıq sərhədlərini genişləndirirlər və bütün ərəb ölkələrində nüfuz və tərəfdar qazanırlar. Bu zaman təkcə islami şüarlar deyil, qərb əleyhinə yönəlik çıxışlar və üstüörtülü olsa da ərəb milliyyətçiliyinə vurğu etmələri öz sözünü deyir. Misirdə isə, “İhvan” artıq dövrlər içində dövlət hesab edilir. Hər yaşayış məntəqəsində məktəblər, camilər, müxtəlif adlar altında fəaliyyət göstərən ofislər, ticarət quruluşları kimi bir çox qollara sahib olurlar. Dərc etdirdikləri mətbuat orqanları, dərgi və kitablarla ideyalarını yayır, bütün ərəb ölkələrində təsir və nüfuz dairələrini genişləndirirlər. Suriya, Fələstin, Livan, İordaniya, Mərakeş, Tunis və Sudana qədər bütün ərazilərdə yerli şöbələr və özəklər təşkil edirlər. 40-cı illərin sonunda Misirdəki monarx və iqtidardakı Vafd partiyasına qarşı ciddi bir qüvvə kimi siyasi səhnəyə çıxırlar. Belə bir fəaliyyət ilk növbədə işğalçı ingilisləri də qane etmir. “İhvan” artıq onlar üçün ciddi bir təhlükə idi. Beləliklə təşkilata qarşı siyasi “səlib yürüşü” elan edilir. 

1948-ci ilin noyabr ayında baş verən bir sıra partlayışlar və sui-qəsd hadisələrindən sonra, Misir hökuməti tərəfindən “Tam məxfi” qrifi altında “İhvan”ın rəhbərliyində təmsil olunan 32 nəfər, həmçinin Fələstində savaşan “qardaşlar” həbs edilirlər və hərəkat qadağan edilir. Bu zaman artıq hərəkatda təmsil olunanların sayı 500 mini keçmişdi, 2 mindən yuxarı şöbəsi fəaliyyət göstərirdi. Sonrakı aylarda Misirin baş naziri “İhvan”ın bir üzvü tərəfindən sui-qəsdə uğrayır. Ardından isə, 12 fevral 1949-cu ildə təşkilatın lideri Həsən əl-Benna Misir kralı Faruqun qeyri-rəsmi əmri ilə düzənlənən sui-qəsd nəticəsində öldürülür. 

1951-ci ildə təşkilat üzvlərinin azadlığa çıxmaları ilə, “İhvan” yenidən dirçəlməyə başlayır. Bu dövrdə ingilislərə qarşı “cihad” elan edərək, fəaliyyətlərini bu istiqamətdə qururlar. Qeyd etmək lazımdır ki, ingilislərin Misirdən çəkilmələrinin bir səbəbi də, “İhvan”ın onlara qarşı kütləvi silahlı müqavimət təşkil edə bilməsi idi.

1952-ci ildə “Müsəlman qardaşlar”, restoran, gecə klubları və mehmanxananın yerləşdiyi mərkəzi küçədə çıxan yanğında, biri ingilis olmaqla bir neçə əcnəbinin ölümü ilə nəticələnən və 750 binanın zərər gördüyü məşhur Qahirə yanğınında günahlandırılırlar. 

1953-cü il hərbi çevrilişində (hürr zabitlər çevrilişi), Kral Faruqun devrilməsində və yerinə Cəmal Əbdünnasirin gəlmsində də “İhvan”ın əhəmiyyətli rolu olur. Lakin bu, onların dövlətlə soyuq münasibətlərinə təsir etmir. Hərəkat, kraldan istədiklərini Nasirdən də tələb edir. Lakin Hasan el-Bennanın yerinə “İhvan”ın başına keçmiş Həsən əl-Hudaybinin yeni iqtidara loyal münasibəti bir şeyi dəyişdirmir. Əbdünnasir iqtidara gələrkən, “İhvan” haqqında bunları deyirdi: “İhvan rəhbəri ilə görüşdüm. Məndən bəzi şeylər tələb etdi. Birinicisi, qadınların örtünməsi, sonra da kino və teatrların bağlanması... Məncə bunlar həyatı zindan halına gətirməkdir. Razılaşarsınız ki, onlara bu məsələlərlə bağlı söz vermədim”. Hərəkatın yeni liderinin isə Cəmal iqtidarına münasibətini, Hudaybinin elə öz sözləri ilə belə qeyd etmək olar: “Biz sadəcə məsləhət veririk. Doğru addım atdıqları zaman onları dəstəkləyirik, səhv etdiklərində isə doğruya dəvət edirik”. 

Çox keçmir ki, münasibətlər kəskinləşir. “İhvan” yeni qəbul edilən dünyəvi ana yasaya qarşı çıxır. 1954-cü ildə “İhvan” iki dəfə qadağan edilir. Əsasən tələbələr arasında ixtişaşlar çıxartmaq bəhanəsi ilə təşkilat bağladılır. 

Elə həmin il Əbdünnasirə sui-qəsd edildi. Sui-qəsd “İhvan”ın üzərinə atılsa da, təşkilat bunu rədd etdi. 

Nəticədə “Müsəlman qardaşların” 6 ideri – İslam fiqh alimi Abdulkadir Udeh, alim Muhammed Fergali, Yusuf Talat, İbrahim Tayyib, Handevi Duveyr və Mahmud Əbdüllatif vətənə xəyanətdə günahlandırılaraq edam edildilər. Mindən yuxarı təşkilat üzvü zindana salınır. Nasir dönəmində hərəkatın aparıcı liderlərindən olan Seyyid Kutup istindaqa cəlb edilərək 15 il müddətinə həbs edilir. Həbsxanada olarkən, “İhvan”ın ideoloji təməllərini ələ alan məşhur “Yoldakı işarətlət” kitabını qələmə alır. 1965-cı il ixtişaşları zamanı təşkilatçılıqda günahlandırılaraq növbəti il edam edilir. Əl-Əzhər Universiteti, özəl camilər, xeyriyyə quruluşları və vəqflərin dövlət nəzarətinə keçməsi ilə, “Müsəlman qardaşlar” zəifləyirlər. 

Lakin bütün bunlara rəğmən “İhvan”in fəaliyyətini dayandırmaq mümkün olmur...

“İhvan”da fikir ayrılıqları

Nasir dönəmindəki təzyiqlər, edam və kütləvi həslərlə müşayət olunan təqiblər 50-ci illərdə hərəkatda loyal və radikallardan ibarət olmaqla iki ayrı düşüncə qanadının ortaya çıxmasına səbəb oldu. Barışdırıcı qanadın lideri Həsən əl-Hudaybi idi. Radikal qanadın başında isə Abdulkadir Udeh gəlirdi. Gün keçdikcə daha da dərinləşən bu ixtilaf, 60-cı illərin ortalarında daha kəskin şəkil aldı: Hasan el-Bennanın fikir və prinsiplərinə sadiq qalan köhnə nəsil və Seyyid Kutubun “Yoldakı işarətlər” kitabında irəli sürdüyü fikir və hədəflərdən təsirlənərək ortaya çıxan yeni nəsil. Beləliklə qarşımıza “İhvan” qrupu ilə Kutubçu qrup adlandırılan iki axın ortaya çıxır. Bu iki axının təməl ixtilaf nöqtəsi mövcud düzənə münasibətdə özünü göstərirdi. “İhvan” düzənin tamamən pozulmadığı fikrini müdafiə edərək islah və islahat tərəfdarı olaraq çıxış edirdi. Kutubçu axın isə əksinə, “düzən tamamilə pozulub, islahı mümkün deyil” tezisini irəli sürərək radikal mövqe tərəfdarı olaraq özünü göstərirdi. İqtidarın təzyiqləri, həbs və edamlar qarşısında “İhvan”ın ənənəvi səbr siyasətinə üstünlük verməsi və zəifləməsi isə fikir ayrılığından parçalanmalara gətirib çıxartdı. Əvvəl Kutubçu qrup ayrıldı. Bir müddət sonra isə, Kutubçu qrupdan “ət-Təkfir və-l Hicrə” adlı başqa bir qrup çıxdı. 1970-ci illərdə isə hərəkat artıq “İhvan”, “Sələfilər”, “Cihad”, “Təkfir”, “Kutubçular”, “əl-Cəmaətu-l İslamiyyə” olmaq üzrə altı müxtəlif hissəyə ayrılmışdı. Hətta “əl-Cəmaətu-l İslamiyyə” öz içində “İhvan” və “Cihad” qruplarının tərəfdarlarından ibarət iki qanada malik idi.

İndi isə bu axınların fikir və hədəfləri barədə qısa da olsa məlumat verməyə çalışaq.

1. “İhvan” hərəkatı: Hərəkat yarandığı ilk günlərdə olduğu kimi, qərb və İsrail əleyhdarı olsa da, rejimlərlə iş birliyi tutumunu sərgiləməklə mövcudluğunu hər zaman qorumağa çalışdı. Loyal müxalifət funksiyası, əsasən Hərəkatın əl-Bennadan sonrakı liderləri Həsən əl-Hudaybi və Ömər Tilmasini dövründə bu daha açıq şəkildə özünü biruzə vermiş oldu. Hudaybi, 1973-cü ildə hərəkatda baş verən parçalanmalara dözməyərək tənhalığa çəkilmiş və az sonra vəfat etmişdi. Ondan sonra gələn Tilmisani də İslami hədəf və nizama zorakılıqla nail olmağın mümkünlüyünü rədd edərək, yumuşaq yanaşmanın tərəfdarı kimi tanındı. Belə bir yanaşma Suriya, İordaniya, Sudan və Livan “İhvan”ına öz təsirini göstərdi və böyük tərəfdar kütləsi topladı. Misirdə 1981-ci il həbsləri öncəsi Tilmisani deyirdi: “İhvan cəmaəti şiddətdən ən uzaq cəmaətdir... İhvanın heç bir zorakı hücumuna rast gəlmək olmaz... Və biz heç kimlə davada deyilik... Təşkilatın qurucusu Hasan el-Benna da, onun xələfi əl-Hudeybi də şiddət və zorakılığa qarşı olublar. Mən də onlar kimi şiddətə qarşıyam”. 1986-cı ilin may ayında vəfat edən Tilmisaninin yerinə keçən Seyyid Hamid Əbu Nasr, “İhvan”ın siyasi düşüncəsində ciddi yeniliklərə imza atdı. O, çıxışlarında hərəkatın müasir hədəflərinin Misir, Ərəb aləmi və İslamı qurtarmaq olduğunu vurğulayırdı. Əbu Nasr nəinki siyasi iqtidarlarla işbirliyini optimal hesab edir, siyasi düşüncəsində ərəb millətçiliyinə də yer verirdi. Lakin bu yanaşma özünü doğrultmur. Parlament seçkilərinə “İşçi” və “Əhrar” partiyaları ilə koalisyon şəkildə qatılan “qardaşlar” cəmi 7 faiz səslə kifayətlənməli olurlar. 

Hazırda “İhvan” qeyri-hökumət təşkilatları, fondlar və xeyriyyə cəmiyyətləri formasında çox şahəli və effektiv bir quruluşa malik bir şəkil alıb. Hərəkatçılar ərəb ölkələrində kifayət qədər ciddi nüfuza və təsir imkanlarına malikdirlər ki, bu barədə növbəti hissədə məlumat verəcəyik.

2. Kutubçular: Bu qrup, yuxarıda haqqında yazdığımız Seyyid Kutubun “Yoldakı işarətlər” adlı kitabından təsirlənərək yola çıxanlardır. Kutub təhsil metodlarını öyrənmək məqsədi ilə getdiyi Amerikadan 1951-ci ildə geri döndüyü zaman “İhvan”a yazıldı. Vurğulamaq lazımdır ki, Kutub “İhvan”a yazıldığı ilk gündən etibarən düşüncə və fəaliyyəti ilə hərəkatla uyğunlaşmırdı. Onun fikrincə, müsəlmanlar düşüncə məsələsində ayrılsalar da, fəaliyyətdə birgə olmalıdırlar. Kutub islami inqilab tərəfdarı idi və müsəlmanların da bu məsələdə bir hərəkət etməsinin vacibliyinə inanırdı. Onun fikrincə əqidə binası, yalnız şirk və bidətdən ən kəskin şəkildə uzaq durmaqla sağlam təməllər əsasında formalaşa bilər. O, ərəb iqtidarlarını cahil düzən qulluqçuları hesab etdiyindən, uzlaşmanı qəti şəkildə rədd edirdi. “İhvan”ın içindəki tərəfdarları isə onun kitabını “cihada çağırış” kimi qiymətləndirirdilər. Müasir dövrümüzdə bu qrup demək olar ki, fəaliyyət göstərmir. Sadəcə duşuncə axını kimi, zaman-zaman özünü biruzə verir. Onun fikirlərinin, “İhvan” və digər hərəkatlar içərisndə tərəfdarları var. 

3. Et-Tekfir ve-l Hicre: Bu qrupun əsası Əbdünnasirin zindanlarında qoyulur. Onlar ilk olaraq Nasirin küfrdə olduğunu elan etməklə yola çıxdılar. Qrupun başında da Ziraət fakültəsi tələbəsi Şükrü Mustafa dururdu. 1965-1971-ci illər arasında həbsdə yatarkən, gələcək qrupun düşüncə və fikir sistemini formalaşdıraraq, bir çox məqamlarda “İhvan” nümayəndlərindən fərqli baxış ortaya qoydu. “ət-Təkfir”çilərin fikrincə, “Tolum kafirdir. Hökumətlər kafirdir. Dörd böyük məsciddən başqa (Məscid-i Hiram, Nəbi, Qüds, Küba) digərləri əlavələr hökmündədir. Günahlar şirkdir və böyük günah işləyənlər kafirdir. Mukallid (təqlid) küfrdür. Günahda israr edən kafirdir. Dövlətin bütün quruluşlarına qarşı üzlətə çəkilmək əsasdır. İcma, qıyas və məsaimi mürsələ və digər fiqhi əsaslar batildir”. “Təkfir” qrupu düzənə qarşı mübarizənin heç bir formasını qəbul etmədiyi kimi, cihad fikrini də qəbul etməməkdə və ayrıca da günümüzdə və ya gələcəkdə bir İslam dövlətinin qurulmasının vacibliyinə inanmamaqdadır. Çünki axır zaman əlamətləri içində buna işarət edən bir nəsnə yoxdur.

Qrup 1997-ci ldə Şükrü Mustafa və dörd dostunun edamı və tərəfdarlarının da uzun müddətli həbsi, 1981-ci ilin sentyabrında isə yeni həbs dalğaları ilə böyük zərbə aldı. 1984-cü ilə qədər davam edən təzyiq və həbslər qrşısında bəzi görüşlərində dəyişikliklər oldu. Məsələn, məcburiyyət qarşısında özlərini gizləyə bilmək məqsədi ilə kişilərin saqqallarını qırxa bimələri, qadınların üzlərindəki niqabı qaldırmaları, bəlli çərçivə daxilində hökumətdə vəzifə daşımağı, qərb yönümlü əlbisələr geyməyi sərbəst buraxdılar. Bu gün qrupun nümayəndələrindən bir çoxu Səudiyyə Ərəbistanı, İraq və İordaniyadadırlar. Fəaliyyətləri sadəcə iqtisadi sahələr üzrədir. Keçmişdə sıralarında təmsil olunan nüfuzlu şəxslərin və universitet tələbələrinin dəstəyindən məhrum vəziyyətdədirlər. 

4. Cihad: Bu qrupun düşüncələrinin əsasını da Seyyid Kutubun fikirləri təşkil edir. 1953-1966-cı illər, Kutubun fikirlərinin Misirə təsir etdiyi dövrlərdir. Bu dövr eyni zamanda “İhvan” hərəkatının qarşılaşdığı cətin bir dövrdür. Belə bir dövr özü ilə birgə, “tağutlara qarşı cihad” fikrini də gətirdi. “Cihad” qrupu ilk ayaqlanmasını Salih Seriyyenin rəhbərliyi ilə 1974-cü ildə hərb məktəbinə qarşı gerçəkləşdirdi. Bu hadisə zamanı 90-dan çox qrup üzvü həbs edildi. Salih Süreyya və bir neçə silahdaşı isə edam edildi.

Bütün bunlara rəğmən, qrup yenə faəliyyətini davam etdirir. Qrup 1980-ci ildə Xalid İslambuli tərəfindən Ənvər Sadatın öldürülməsi, qiptilərdən birinə aid meyxanənin yandırılması, bir kilsənin uçurulması, bir çox yerdə təhlükəsizlik gücləri ilə qaşıdurmalara girməsi kimi bir çox proseslərdə iştirak etdi. “Cihad”ın görüşləri qismən Salih Seriyyeye, qismən də Abdussəlam Fərəcə aiddir. Hər ikisinə görə, toplum- cahil bir toplumdur. Onların düşüncəsinə görə, cihad var və fərzdir. Salih Seriyyənin ümumiyyətlə bu qrupun formalaşmasında böyük əhəmiyyəti olub. O, hərbi məktəbdə təhsil alan tələbələrin çoxunu öz tərəfinə çəkib, Kutubun fikirləri ilə yetişdirərək fəaliyyət göstərirdi.

Lakin Seriyyenin topluma baxışı Kutubdan fərqlənirdi. O, hesab edirdi ki, toplum sistemin ümidinə buraxılmış bir çoxluqdan ibarətdir. “Cihad”çıların fikrincə, dini lider və rəsmi din adamları əsrlərdir zalım və kafirlərlə müttəfiq olaraq İslamın ən vacib dirəyi olan cihadı xalqa unutdurublar. Bu səbəbən də, cihad ideyasını yenidən qaldırmaq fərzdir, silahlı mücadilə isə qaçınılmazdır. Onların düşüncəsinə görə, bu səbəbdən “qəhrəman Halid İslambuli, Ənvər Sadatın daha artıq zülm və despotluğuna dözməyərək, alim Ömər Əbdürrəhmandan Sadatın qətli ilə bağlı fətva alaraq, hərbi keçid zamanı kortejinin tam qarşısında durub və onun həyatına son verib”. Hazırda təbliğat və yayın sahələri istisna olmaqla, başqa istiqamətlərdə fəaliyyətləri görünmür. 

5. Sələfilər: “İhvan”da parçalanmalar nəticəsində yaranan və özü haqqında son 20 ildə ən çox söz etdirən hərəkat “Sələfilər”dir. Sələfilər, “qardaşlar”dan çıxmalarına rəğmən, ən çox onlarla rəqib müstəvidə dururlar. Misirdəki son siyasi proselər də bunun əyani sübutudur.

Onlar, inanc, yaşam və digər məsələlərdə sələfi bir kimliyə dayandıqlarından bu adla çağrılırlar. Bir başqa ifadə ilə desək, ənənəvi islami mədəniyyətə radikal bağlılıqla seçilirlər. Fiqhi nöqteyi nəzərdən onlar özlərini, Əhməd ibn Hənbəlin başlatdığı, lakin sonradan İbn Teymiyyə və İbn əl-Qayyimin müəyyən dəyişikliklərlə davam etdirdiyi klassik məktəbin davamçıları hesab edirlər. Vurğulamaq istərdik ki, 18-ci əsrdə Ərəb yarımadasında Osmanlıya qarşı ingilislərlə işbirliyinə gedən və bu günki Səudiyyə Ərəbistanının rəsmi dini düzəni sayılan vəhhabiliyin əsasını qoymuş Muhammed ibn Abdulvahhab da bu düşüncənin təmsilçisi idi (Maraqlananlar bununla bağlı hələ 2004-cü ildə yazdığım müvafiq araşdırma ilə tanış ola bilərlər).

Sələfi axını 300 ilə yaxındır ki, tam mənası ilə Səuduyyə Ərəbistanında böyük təsir gücünə malik ideoloji axındır. XX əsrin ortalarında bu ideya tərəfdarları Misirə keçdikləri zaman, “İhvan”ın timsalında özlərinə müttəfiq görürlər. Lakin düzənə baxışda prinsipial fərqlər bu bərabərliyi uzun sürdürmür. 70-ci illərdə aralarında çıxan şiddətli və bəzən hətta zorakılıqla müşayət olunan qarşıdurmalar, “qardaşlar”la “sələfilər”in yollarını nəinki ayırır, hətta onları Ərəb dünyasında iki başlıca rəqib düşərgəyə çevirir.

Sələfilərin inanc məsələsində təməl əsaslandıqları kitab “Akidetu-t- Tevhid” adlanır. Bu axının təməl qavramları əqidə və dəvətdir. Onlara görə, İman yalnız təsdiq və əməllə gerçəkləşir. Allahın hökmlərindən xaric, başqa qaydalarla hökm etmək insanı dindən çıxardır. Axının liderlərindən Abdürrahman Abdul Haluk deyir: “İslami olmayan hər yol, inanc və metod batildir. Müsəlmana vacib olan isə bütün batil yollardan uzaq durmaq və tağutlara qarşı çıxmaqdır. Kafirlərin müsəlmanlara yardımını qəbul etmək küfrdür”. Lakin maraqlı orasıdır ki, nədənsə hamiləri olan Səudiyyə Ərərbistanının ABŞ ilə həm ticari, həm də siyasi nöqteyi nəzərdən son dərəcə yaxın münasibətləri, sələfiləri rəndicə etmir.

Əslində sələfilərin öz içində daha radikal yanaşma “xəvariclər”ə aiddir. Cuheyman Əl-Uteybinin liderliyi ilə təşkilatlanan bu qanad, yeni sələfi hərəkatı kimi xarakterizə oluna bilər. Əl- Uteybi 1979-cu ildə baş vermiş məşhur Məscid-i Haram hadisəsini gerçəkləşdirdiyində, digər hərəkat liderlərinin şiddətli tənqidinə məruz qaldı. Sələfi liderlər, hətta baş verənlərin onlarla bir əlaqəsi olmadığını önə sürərək, “xarici bir hərəkat” kimi açıqladılar. Cuheyman hərəkatı, düzənlə çalışmağa qarşı çıxır, hökumətdə vəzifə almağı “haram” sayır, üzərində şəkil olması səbəbi ilə passport, pul və şəxsiyyəti təsdiq edən sənəd daşımağı “günah” hesab edir, televiziyaya baxmağı, təhsil müəssisələrinə qəbul olunmağı “haram” qəbul edirlər. Bu kimi düşüncələrinə görə bu qrup, sələfilər tərəfindən ayrılıq salan, bidətçi, hətta Hz. Əlinin (r.a.) ordusundan ayrılan Xaricilər kimi görülməkdədir. Sələfilərlə xavariclər arasında təməl fərqlərdən biri də cihada münasibətlə bağlıdır. Sələfilərə görə, idarə edən zümrə namaz qıldıqları müddət ərzində təkfir edilə bilməzlər. Bu məsələdə onlar, “Aranızda namazı iqamə etdiyi müddətcə...” hədisinə istinad etməkdədirlər. Bu səbəblə rəsmi ideologiyaqa qarşı cihad açmağı doğru hesab etməyərək, digər axınla bir ixtilaf nöqtəsindədirlər. Belə ki, sələfilərin fikrincə, Mehdi (a.s.) gəlməyənədək, cihad mötəbər deyil. Lakin bununla belə sələfi hərəkatının daxilində zamanında Əfqanıstan cihadını uyğun görənlər olduğu kimi, müttəfiq və hami olan Suud idarəçiliyi tipli ölkələrlə bir sırada yer alaraq cihad etməyi də uyğun görənlər mövcuddur. 

6. əl-Cəmaatül-İslamiyyə: Bu qrup əsasən konfranslar, həcc və ümrə səfərləri, ali məktəb tələbələri ilə müxtəlif ictimai-mədəni tədbirlər təşkil etməklə məşğuldur. Ənənəvi seçim, ayrılma və müstəqil olmaq üzrə üç inkişaf mərhələsindən keçib. Son mərhələ cəmaətin düşüncə sisteminin formalaşması və qrupun aktiv olaraq ortaya çıxdığı dönəmdir. Bir çox konfrans, yayin və nəşrlərlə öz fikirlərini yayırlar. “İhvan”dan ayrılsalar da, onlarla sıx münasibətdədirlər. Keçirdikləri konfranslarda əsas dəvətlilər məhz “İhvan” mənsubları olur. Yusuf əl-Kardavi, Muhammed Qazali kimi “İhvan” liderlərinin cəmaət işində böyük nüfuzu var. Məsələn, Kardavi cəmaətin öndəriyində Abidin Meydanında qılınan bayram namazına imamlıq edib və ya həm Kardavi, həm Qazali dəfələrlə qrupun təşkil etdiyi konfranslarda baş çıxışçı kimi iştirak ediblər. Bunun təsiri olmalıdır ki, qrup öz daxilində “İhvan”, “Cihad” və “Sələfi” tərəfdarlarına bölünüb. “Cəmaəti İslamiyyə” də digər qruplar kimi bir çox həbs və sıxıntılarla üzləşsə də, fəaliyyətini davam etdirməkdədir. Bu qanadın lideri olmuş Ömər Abdurrahman, Sadatın qətli hadisəsində həbs edilmişdi. 

Misirdə Mübarəkdən Mursiyə gedən yol

1980-ci illərdən etibarən, hərəkat təkrar canlanır. 

Misirdə “İhvan”ın radikal qanadı Muhammed Hüsnü Mübarək iqtidarı tərəfindən sərt şəkildə zərbə alaraq sıradan çıxarılsa da, sivil qurumları getdikcə daha böyük nüfuz qazanmağa başlayırlar. 2005-ci il parlament seçkilərində siyasi olaraq qadağan edilməsinə rəğmən, müstəqil olaraq seçkilərə qatılan 88 namizədi millət vəkili kürsüsü (səslərin 20 faizi) əldə edir. 

Təşkilatın gücü və nüfuzu 2010-ci ilin sonunda başlayan “ərəb baharı” dalğası ilə təkrar gündəmə gətirildi. 2010-cu ildə Tunisdə, 2011-ci ildə Misirdə və İordaniyada baş verən mitinqlərdə aparıcı rola malik olurlar. 

2011-ci il “Ərəb baharı” ilk növbədə nəticə etibarı ilə “İhvan”a düşərli oldu. Misirdə Mübarəkin devrilməsindən sonra keçirilən seçkilərdə hərəkat biri-birinin ardınca qələbələrə imzasını qoydu. “İhvan” elə həmin il liberalların qarşı çıxdığı ana yasa referendumunu ordu ilə birgə dəstəklədi. Sentyabrda isə, seçkilərə yeni siyasi partiya – Azadlıq və Ədalət Partiyası adı altında qatılan hərəkatçılar, 30 milyondan artıq seçicinin səsini alaraq parlamentdəki yerlərin yarısını (508 yerdən 235-ini) əldə etdilər. 2012-ci ildə isə, “Müsəman qardaşlar” öz nümayəndələrini – Muhammed Mursini prezident olaraq seçdilər (parlamentdəki səslərin 51,73 faizi ilə). Bu isə, bütün ərəb dünyasında İsraillə münasibətlərin yenidən kəskinləşə biləcəyi ehtimalını gücləndirməkdə idi. Misirli rahib Safvet Hicazi “qardaşları” seçkinin nəticələri ilə bağlı təbrik etməsi isə, ümumiyyətlə bütün ərəb və dünya ictimaiyyətinin diqqətini çəkir. Hicazi Qəzzanın qanuni dövlət ola bilməsi üçün Mursiyə güvəndiyini bildirirdi. Əlavə olaraq da, paytaxtı Qüds olmaqla Birləşmiş Ərəb Dövlətinin yaradılmasını arzu etdiyini də vurğulayırdı. Beləliklə, İsrailə münasibətdə həmişə kəskin mövqeyi ilə seçilən “İhvan” öz prinsiplərinə bu dəfə də sadiq qalacağını dolayısı ilə nümayiş etdirdi və Mursi iqtidarı dönəmində Misir anti-İsrail siyasəti ilə seçildi. Və bununla da Misirdə öz sonunu gətirəcək yeni bir çevrilişə zəmin hazırlamış oldu. 2013-cü ilin iyul ayının 3-də Mursi iqtidarı yeni bir çevrilişlə, bu dəfə hərbçilər tərəfindən hakimiyyətdən salındı, özü, “İhvan” hərəkatının hazırki lideri Muhammed Bedii və rəhbərlikdə təmsil olunan bir çox hərəkatçılar həbs edildilər. “İhvan” isə, Misirdə siyasi iqtidar uğrunda mübarizəsini hələ də davam etdirməkdədir. Hal-hazırda, əsasən də Suriyada hakimiyyət dəyişikliyindən sonra Misirdə “İhvan”çılar başqa adla olsa belə yenidən meydanlarda görünürlər. Baxmayaraq ki, rəsmi şəkildə Misirdə növbəti dəfə qadağan ediliblər...

Ərəb ölkələrində “İhvan”

Zaman-zaman Yaxın Şərqin bir sıra ölkələrində fərqli adlarla öz təsirlərini göstərirlər.

Bəhreyndə “Müsəlman qardaşlar”, “İslah Hərəkatı” və onun siyasi qanadı olan “Əl-Mənbər” İslam Cəmiyyəti adı altında fəaliyyət göstərir. 2002-ci il parlament seçkilərində Əl-Mənbər təmsilçiləri 40 yerdən səkkizini alaraq, məclisdə ən böyük siyasi partiya oldular. Əsas liderləri dr. Salih Abdurrahman, dr. Salih Covder və hərəkatın sözçüsü Muhammed Halitdir. Partiya iqtisadi problemlərdə hökuməti dəstəkləyib. Lakin iqtidarın müsəlmanlara digər dindən olan insanları “öldürəbilmə” haqqı verdiyində, partiya şiddətlə buna qarşı çıxıb. 2009-cu ildən isə, şiə İslami Aydınlanma Hərəkatı ilə birgə “Müsəlmanlar arasında fərqliliyi ortadan qaldırmağa yardımçı olmaq” adlı illik konfransını təşkil etməkdədir. 

1937-ci ildə Suriyada qurulan “İhvan”, fəaliyyətinin ilk on ilində leqal müxalifətin bir parçası idi. 1961-ci il parlament seçkilərində səslərin 5,8 faizini alaraq 10 yer əldə etdi. Lakin 1963-cü il çevrilişindən sonra iqtidara gələn Baas partiyası, “Müsəlman qardaşlar”ın partiyasını qadağan etdi. Bu hadisə isə sekulyarist, pan-ərəb Baas Partiyası ilə sünni cinahın arasındakı qarşıdurmada böyük rol oynadı. 1980-ci ildə qəbul edilən qanuna əsasən, “Müsəlman qardaşlara” üzv yazılmaq qanunla cəzalandırılırdı. Lakin buna rəğmən Hamasla əlaqəli olan “İhvan” liderləri paytaxtda yerləşə bildilər. Qeyd edək ki, bu qanun 2011-ci ildə ləğv edildi. “Qardaşlar”ın 1982-ci ilin fevral ayında Suriyanın Hama şəhərində çıxartdıqları üsyan, Hafiz Əsəd (Suriyanın hazırki məşhur prezidenti Beşşar Əsədin atası) iqtidarı tərəfindən qanlı şəkildə yatırıldı. Minlərlə insan qətlə yetirildi.

Suriyada gedən son qanlı və dramatik mənzərə də hərəkata müəyyən təsirini etdi, təbii ki. “The Washington Post” qəzeti, Əsəd rejiminə qarşı olan “İhvanın”, Suriyada gedən vətəndaş müharibəsi zamanı təkrar canlandığını və sistemini təkrar qurmağa çalışdığını yazır. Əsəd rejiminə qarşı silahlı müqavimət göstərən müxalifət düşərgəsində başlıca qruplaşmadan biri də “İhvan” hərəkatı idi. Suriyada proseslər ən qarışıq dönəminə girdiyi zaman da Beşşar Əsəd də, bununla və Misirdə baş verən son hərbi çevrilişlə əlaqədar olaraq, “Ərəblər, dini öz siyasətlərinə alət edən “Müsəlman qardaşlar”ın Misirdə iflasından sonra təkrar özlərinə geri döndülər. “Müsəlman qardaşlar” və bu kimi qruplar dindən maska olaraq istifadə edib avantaj əldə etmək istəyirlər. Əgər onları dəstəkləmirsinizsə, Allahın sizinlə olmayacağını iddia edirlər”, - açıqlamasını vermişdi. 

Hazırda Suriyada yeni qurulan hökumətdə “İhvan”çıların ciddi və önəmli yerləri var. Vurğulamaq lazımdır ki, “Heyəti Təhriri Şam”ın özü də “İhvan”a bağlı bir hərəkat olaraq, hətta “İhvan”ın Suriya qolu kimi xarakterizə edilirdi. Bu gün artıq onlar Suriyanın yeni iqtidarıdır.

İordaniyada “İhvan”, 1946-ci ildə quruldu və yerli siyasi səhnədə son dərəcə təsirli və güclü bir aktyor halına gəldi. “Hizb et-Tahrir” kimi bir çox siyasi partiya və hərəkat uzun müddət ərzində qadağan edilərkən, “Müsəlman qardaşlar” ölkə monarxiyası tərəfindən loyal münasibət gördü. İordaniyada hərəkat, “İslami Fəaliyyət Cəbhəsi” adı altında ölkə parlamentində ən çox yer qazanan partiya oldu.

Sudanda “İhvan” hərəkatı 1945-ci ildə quruldu. 1954-cü ildə keçirdikləri qurultaydan sonra hərəkat, ingilislərin Sudandan çıxardılması və Misirlə birləşmək kimi siyasi təlblər irəli sürməyə başladı. Lakin Misirdə Əbdünnasir iqtidarının “İhvan”la bağlı sərt addımlar, Sudandakı “müsəlman qardaşlar”ı birləşməklə bağlı ideyasını, tam müstəqillik tələbiylə əvəz etmələrinə səbəb oldu. Hərəkat böyük nüfuz və tərəfdar qazansalar da, 1958-ci il hərbi çevrilişi nəticəsində bir il sonra fəaliyyəti qadağan edildi. 1964-cü ildə isə “İhvan”ın da dəstəyi ilə yeni bir inqilab baş verdi. Həsən Turabinin rəhbərliyi ilə 1965-ci il parlament seçkilərində uğur qazanaraq, məclisə girdi. 1969-cu il Numeyrinin rəhbərliyi baş verən hərbi çevriliş nəticəsində isə, Turabi başda olmaqla “İhvan” liderlərinin hamısı həbs edildilər. 1971-ci ildə solçuların çevriliş təşəbbüsü, Numeyri ilə “İhvan”ı yaxınlaşdırdı. Nəticədə həbsdəkilər azad olundular, Turabi isə geniş siyasi fəaliyyətə başladı. Az sonra Turabi Ömər əl-Beşir ilə birgə İslam Qurtuluşu Cəbhəsi yaratdılar. 1989-cu ildə “İhvan”ın da müəyyən dəstəyi ilə Cəbhə hakimiyyətə gəldi. Baş nazir əl-Beşir olsa da, Turabi idarəçilikdə ciddi söz və nüfuz sahibi olmaqda davam edirdi. Nəhayət 1999-cu ildə bu ikili arasında da ayrılıq baş verdi. O dövrdən indiyədək ölkəni əl-Beşirin lideri olduğu Milli Konqress Partiyası idarə edir, Turabinin rəhbəri olduğu Xalq Konqresi Hərəkatı isə ona müxalifətdədir. 

Ərəb baharının ilk təsir etdiyi ölkə olan Tunisdə də “Müsəlman qardaşlar” öz siyasi güc və iradələrini seçkilərdə tam olaraq ortaya qoymuşdular. 2011-ci seçkilərində hakimiyyətə gələn “Nahda” Hərəkatı, “İhvanın” sözü gedən ərəb ölkəsində siyasi revanşının əsasını qoymuşdu. 1981-ci ildə “Harakat el-İtticah al-İslami” (İslami Əyilim Hərəkatı) adı ilə qurulmuş, 1989-cu ildə isə bu günki adını “Harakat an-Nahdah” alan hərəkatın Tunis lideri 22 il İngiltərədə mühacirətdə yaşamış olan Rəşid Qannusidir. 1989-cu il seçkilərində Bin Ali iqtidarına qarşı müxalifətdə olan hərəkat, parlament seçkilərində 10-17 faiz arası səs yığsa da, iki il sonra hakimiyyətin təzyiqləri ilə üzləşir. Bin Ali, hərəkatın 25 minə yaxın üzvünü həbs etdirir, hərəkat və rəsmi qəzeti “Əl-Facr” qadağan edilir. Yalnız 2011-ci ilin mart ayının 1-də, “ərəb baharı”nın təsiri ilə hərəkatın təkrar qanuni fəaliyyətinə icazə verilir. 2011-ci ilin oktyabr ayının 24-də keçirilən parlament seçkilərində səslərin 40 faizini əldə edərək 217 yerdən 89-nu qazandılar. 

İran böyük əksəriyyəti şiə müsəlmanlarından təşkil edilməsinə, “Müsəlman qardaşların” isə sünni olmasına rəğmən, Olqa Devidson və Muhammed Mahallatinin də yazdıqları kimi, İslam inqilabı zamanı ikincilərdən xeyli təsirləniblər. Məsələn, İslam Fədailəri Təşkilatının qurucusu Navab Səfəvinin “İhvan”dan yüksək şəkildə təsirləndiyini qeyd etmək olar. 1945-ci ildən 1951-ci ilə qədər fədailər, bir çox iranlı dövlət xadiminə və islamsız düzən qurmağın tərəfdarı olan fikir adamı və insana sui-qəsd təşkil ediblər. Bunların arasında məşhur anti-türk yazar Əhməd Kəsrəvi, baş nazir Hacı Əli Razmaza, baş nazirin müavini Əbdülhüseyn Nazhir, elm və ədəbiyyat naziri Əhməd Zangenah da var idi. Navab Səfəvi, 1979-cu il inqilabının əsas siması olan Əli Hamaneyinin düşmənlərinə və ona hücum təşkil edənlərə İngiltərədə də sui-qəsdlər düzənləmişdi.

İraqda İslam Partiyası “İhvan” tərəfindən 1960-cı ildə qurulur. Lakin bir çox ərəb ölkələrində olduğu kimi, burada da az müddət sonra- Əbul Kərim Qasım dönəmində, 1961-ci ildə qadağan edilir. 1963-cü ilin fevralında iqtidarda olan Baas rejimi Suriyada olduğu kimi İraqda da hərəkata təzyiqlərini artırır, nəticədə “qardaşlar” gizli fəaliyyətə keçirlər. 2003-cü ildə Səddam Hüseynin devrilməsindən sonra, İslam partiyası əhalinin sünni hissəsinin təməl hüquqlarının müdafiəçisi kimi təkrar siyasi səhnəyə çıxır. Onlar, sərt bir şəkildə ABŞ idarəçiliyinə qarşı çıxmaqla bərabər, mövcud ölkə iqtidarına münasibətdə də siyasi müxalifəti təşkil edirlər. Partiyanın lideri, baş nazirin keçmiş müavini Tahir əl-Haşimidir. 

Fələstində isə “İhvan”ın yaradılması birbaşa təşkilatın qurucusu Həsən əl-Bənna ilə bağlıdır. O, 1935-ci ildə Böyük Britaniyanın mandatı altında olan Fələstinə səfər edərək orada təşkilatı qurur. Fələstin Müftisi tərəfindən isə “Qardaşların” lideri olaraq Məhəmməd Əmin əl-Hüseyni seçilir. Bu təşkilatla əlaqəli digər mühüm şəxs isə İzzəddin Qəssamdır. O, Fələstindəki islamçılardan təsirlənmiş və 1935-ci ildə Fələstinin müstəqillik mübarizəsində komandanlıq vəzifəsini icra etmişdir. 1945-ci ildə təşkilat Qüds şöbəsini təsis etmiş və 1947-ci ildə daha 25 filial açmışdır. Həmin dövrdə bu filialların ümumi üzv sayısının 12.000 ilə 20.000 arasında olduğu təxmin edilir.

İhvan üzvləri 1948-ci il Ərəb-İsrail müharibəsində ərəblərin tərəfində döyüşə qatılırlar. İsrailin qurulmasından sonra Fələstində qaçqınlar böhranı başlayır, daha çox fələstinli təşkilata qoşulur. Müharibədən sonra, 1950-ci ildə Qərb Sahilində İordaniya ilə yaxşı münasibətləri olan bir qrup fəalın başladığı hadisələr nəticəsində bölgənin nəzarəti yenidən fələstinlilərin əlinə keçir. Digər tərəfdən, başqa bir qrup 1967-ci ilə qədər Qəzza Zolağını daimi nəzarətdə saxlayan Misir ordusu ilə savaş aparır.

1950 və 60-cı illərdə “İhvan”ın əsas məqsədi sosial və dini mənada "İslami dəyərlərlə yetişən bir nəsil" formalaşdırmaq olur. Bu nəsil isə daha sonra “Hizb ət-Təhrir” (Azadlıq Partiyası) təşkilatını qurur. Daha sonra isə Şeyx Əhməd Yasin liderliyində, müxtəlif dinlərin nümayəndələrinin də iştirak etdiyi "Əl-Məcmuə əl-İslami" adlı qrup yaradılır.

Altı Günlük Müharibədən sonra İsrail, “Müsəlman Qardaşlar”la müqayisədə daha mülayim mövqe tutan FATH hərəkatı ilə yaxınlaşır. 1987-ci ildə İntifada hadisələrindən sonra HƏMAS (İslami Müqavimət Hərəkatı) Qəzzada Müsəlman Qardaşların bir qanadı kimi qurulur və qısa müddətdə Fələstindəki ən güclü silahlı qruplardan birinə çevrilir. Beləlilklə Fələstin müqavimət hərəkatında öz içində parçalanma baş verir: Bir tərəfdə “İhvan”çı HAMAS, digər tərəfdə isə sol görüşlü FATH.

HƏMAS-ın 2007-ci il seçkilərində hakimiyyətə gəlməsindən sonra, 1989-cu ildə Ömər əl-Bəşirin Sudandakı çevrilişindən bəri ilk dəfə Müsəlman Qardaşlar siyasi iqtidarı ələ keçirmiş olurlar.

Müsəlman Qardaşlar bu gün İslah Hərəkatı olaraq da tanınan Yəmən Yenilik Hərəkatı ilə əlaqəlidir.

“İhvan”ın hamisi- Qətər; “İhvan”ın rəqibi: Səudiyyə Ərəbistanı

Qatar isə “İhvana” tam mənası ilə dəstək verən ən başlıca dövlətdir. Bu ilk növbədə “İhvan”ı Səudiyyə Ərəbistanından gələn radikal Vəhhabiliyə (xəvaric və sələfiliyə) alternativ ciddi islami axın olaraq qəbul etmələrindən və eləcə də Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin təzyiqinə qarşı istifadə etmək üçün yararlı olan güclü siyasi alət kimi görmələrindən irəli gəlir. Vurğulamaq lazımdır ki, “İhvan”-Sələfi qarşıdurmasının nəticəsidir ki, Mursu iqtidarl hərbçilər tərəfindən hakimiyyətdən salınarkən yerli sələfilər orduya dəstək verdiklərini gizlətmədilər. 

Qətərın “İhvan”la münasibətləri çoxşahəli və hərtərəflidir. Məsələn, dünya media bazarında kifayət qədər ciddi nüfuza malik və söz sahibi olan “Əl Cazirə” kimi televiziya kanalına “Müsəlman qardaşların” nüfuz etməsi bunun ən bariz nümunəsidir. Yaxın Şərq mütəxəssisi Alan Qreşin təbirincə desək, bu gün “Əl Cəzirə” “İhvan”ın vəkilliyini edən bir media orqanına çevrilib. Qətər Mursi iqtidarına da istər maddi, istərsə də social yönümlü dəstəyini əsirgəməyib. Mursi iqtidarı da öz növbəsində Misir bazarında qətərlı iş adamları üçün “münasib şərait” yaratmaqla, təşəkkürünü bildirmiş olub. 

Lakin Səudiyyə Ərəbistanı və təbii ki, oradakı hakim ideoloji axın “İhvan”a münasibətdə fərqli mövqedədir. Bu gün “İhvan” Səudiyyə Ərəbistanında rəsmən qadağan edilib. Bu isə ilk növbədə nəinki ərəb, hətta bütünlükdə İslam dünyası üçün öz modelini (vəhhabilik) qəbul etdirməyə çalışan Səudların, “İhvan”da özləri üçün təhlükə görmələri ilə bağlıdır. Rəsmi şəkildə isə, başlıca bəhanə kimi Səudiyyə Ərərbistanının “qardaşlar”ı, Səddm Hüseynin 1990-cı ildəki Küveyt işğalına səssiz qalmasına görə bağışlamaması göstərilir. Qeyd edək ki, bu faktın özü digər ərəb ölkələrində fərqli olaraq kiçik, lakin son dərəcə zəngin olan Küveytin “İhvan”la hər zaman məsafəli davranmasının basilica səbəbidir. 2002-ci ildə Səudların şahzadə ailəsinə mənsub olan daxili işlər naziri Nayifin “İhvan”la bağlı dedikləri, münasibətlərin nə dərəcədə pis olmasını göstərən ən bari nümunədir: “Heç bir tərəddüd etmədən onu söyləyə bilərəm ki, problemlərimizin tək səbəbi “Müsəlman qardaşlar”dır”. Hətta Suriya müxalifəti formalaşdırıldığı zaman belə, Səudiyyə Ərəbistanı “İhvan”ın orada yer almasına qarşı kəskin mövqe nümayiş etdirdi.

Eyni mənfi münasibəti Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri də sərgiləməkdədir. Bu isə “İhvan”ın dəfələrlə Əmirliklərdə bir İslam dövləti quracaqlarını bəyan etmələri ilə bağlıdır. Ərəb Əmirliklərində “İhvan” üzvü olmaq qeyri-rəsmi şəkildə qadağandır və hərəkatla əlaqədə şübhəli bilinən hər kəs dərhal həbs edilir. Qeyd edək ki, Misir inqilabından sonra BƏƏ 3 milyard dollar həcmində yardım edəcəyini bəyan etsə də, “İhvan”ın seçkilərlə hakiməyyətə gəlməsi nəticəsində bu pul ödənilmədi. “İhvan” nümayəndələri də əllərinə düşən ilk fürsətdə həm Səudiyyə Ərəbistanı, həm də Birləşmiş Ərəb Əmirliklərini ittiham etməkdədirlər. Məsələn, 2012-ci ilin mart ayının 5-də “Əl Cəzirə”də yayınlanan proqramda “İhvan” vaizi və Qətər şöbəsinin rəhbəri Yusuf əl-Karadavi, suriyalı mühacirlərin BƏƏ-dən deportasiya edilməsi səbəbi ilə Allahın qəzəbinə gələcəklərini söyləmişdi. 

1999-cu ildə “İhvan”ın Qətərdəki şöbəsi, Əbu Dabiyə bağlılıq haqqında bir qərar çıxartdıqdan və 2003-cü ildə bu qərar tam şəkildə həyata keçirildikdən sonra, bu kiçik şahzadəlik hərəkata dəstəyini əsirgəməməkdədir. Maraqlıdır ki, eyni qərar Birləşmiş Ərərb Əmirliklərində də həyata keçirilməli idi.

Razılaşmaya görə, “İhvan”ı Əmirliklərdə təmsil edən və 1970-ci ildə qurulmuş “əl-İslah” Hərəkatı, siyasi fəaliyyətdən uzaq qalmaq və mərkəzdəki rəhbərə bağlılığına son vermək şərti ilə fəaliyyətinə dava edəcəkdi. Hərəkat nümayəndələri Əmirliyin silahlı qüvvələri içərisində təçkilatlanmağı dayandırmağı və Qətərdə olduğu kimi mərkəzə olan bağlılığa son verməyi qəbul etdilər, lakin siyasi fəaliyyəti durdurmaqla bağlı hər hansı söz verilmədi.

Vüqar Zifəroğlu

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki