Araşdırma

Zəmzəm bulağı barədə yalanlar və gerçəklər

İslam ənənəsində Zəmzəm bulağı ilə bağlı çoxlu sayda ümumi fikirlər vardır. Lakin bu fikirlərin mütləq əksəriyyəti ciddi elmi-tarixi dəlillərə söykənməyib, ərəb tarixi rəvayətlərindən götürülür və ziddiyyətlidir. Zəmzəm bulağı barədə mülahizələri ətraflı şəkildə bölüşməzdən öncə bu ənənəvi fikir və müddəalara, eləcə də, Zəmzəm bulağı haqda bu günə kimi məlum olan tarixi bilgilərə diqqət yetirək. İslam tarixşünaslığında ümumi qəbul edilən fikir budur ki, rəvayətə görə, Zəmzəm bulağı Hz.İbrahimin öz xanımı Həcəri və azyaşlı övladı Hz.İsmaili bölgədə qoyub geri qayıtması hadisəsi ilə əlaqədardır və onun gedişindən sonra susuzluğa düçar olan Həcər təpələr arasında qaçaraq su qaynağı axtardığı vaxt yerdə qıvrılan yaş yarımlıq İsmailin dabanı ilə yeri eşməsi Zəmzəm bulağının fışqırmasına səbəb olmuşdur. Onlar bu su qaynağının yanında məskunlaşdıqdan bir müddət sonra əraziyə bədəvi Cürhumi tayfası gəlib onlardan məskunlaşmağa icazə istəyərək bölgədə yerləşmişlər. Daha sonrakı dövrlərdə Cürhumilər həmin bulağın suyunu müxtəlif məqsədlərlə davamlı istifadə etmək üçün bir növ “depolamaq” məqsədilə ilə bulağın gözünü quyu şəklinə salmışlar. Zamanla quyunun gözü tutulmuş, baxımsız qaldığına görə yeri it-bata düşmüş və sonda Hz.Muhəmmədin babası Əbdülmüttəlib tərəfindən yeri tapılaraq təkrarən bərpa edilmişdir. Nəticə etibarilə bu gün Məkkədə mövcud olan Zəmzəm quyusunun həmin bulağın axıb yığıldığı bir yeraltı su rezervuarı kimi ərsəyə gətirilməsi ehtimal edilir.

Çağdaş dövrümüzdə Zəmzəmlə bağlı tarixi mənbələrdə qeyd olunmuş eyni məzmunlu dini rəvayətlərdən irəli gələrək din xadimləri və ilahiyyatçıların etdiyi təlqinlər sayəsində müsəlman dünyasında Zəmzəm suyunun müqəddəs olması, insanlar üçün faydalı və zəngin kimyəvi tərkibə malik olması barədə təsəvvürlər formalaşmışdır. Hər il Həcc və Ümrə mərasimləri zamanı Məkkəyə gedən çoxsaylı zəvvarlar bu suyu ya qablaşdıraraq ya da ticarətçilər tərəfindən hazır qablaşdırılmış şəkildə pulla alaraq özləri ilə vətənlərinə gətirirlər. Məzhəblərin bu mövzuda apardığı dini təbliğat nəticəsində Məkkədəki Zəmzəm adı verilən su bu gün də müsəlman ümmətinin gözündə İslama xüsusi bir zənginlik əlavə edən mühüm atributlardan biri kimi görünür.

Zəmzəmin gerçək tarixi, bu haqda qaynaqlarda yazılmış məlumatların gerçəklik yükü, eləcə də, bu suyun tərkibi ilə bağlı aparılan təbliğatın və tirajlanan iddiaların nə dərəcədə doğru olub-olmadığı barədə dəqiq fikir yürütmək üçün aşağıdakı sualları təhlil etmək və cavablandırmaq lazım gəlir: Həqiqətənmi Məkkədəki Zəmzəm adı verilən quyu Zəmzəm bulağı ilə eynidir? Zəmzəmlə əlaqədar mövcud olan dini rəvayətlər doğrudanmı Məkkə coğrafiyasına aiddir? Doğrudanmı bu su öz tərkibinə görə insan sağlamlığına hədsiz faydalı və minerallarla zəngindir? Zəmzəmlə bağlı tirajlanan fikir və iddiaların gerçəklik yükü nə qədərdir?

Zəmzəm bulağının tarixçəsi barədə ilk məlumatlara İbn İshaqın (VIII əsr) “Sirəti Rəsulallah” əsərində rast gəlinir. Hz.İsmailin ayağının altından su çıxması, Həcərin hadisəsi, bədəvi Cürhumi qəbiləsindən olanların gəlib həmin ərazidə yerləşməsi, sonrakı dövrlərdə həmin qəbilə Məkkədən çıxarılarkən Zəmzəmi zibilləyib üstünü torpaqla örtməsi və Əbdülmüttəlib tərəfindən yenidən tapılması haqda məlumatların əks olunduğu bu əsər İbn Hişamın (IX əsr) redaktəsi ilə qələmə alınmış və bu günümüzə gəlib çatmışdır. Maraqlıdır ki, bu məlumatlar nə Hz.Muhəmmədin dönəmində, nə də ondan əvvəl heç bir yazılı qaynaqda keçmir, yalnız peyğəmbərdən 135 il sonra ilk dəfə Abbasilər dövrünün tarix yazarı İbn İshaq tərəfindən qeyd olunur. Daha sonra Vaqidi (IX əsr) “Kitab əl-Məğazi”, Əzrəqi (IX əsr) “Əxbaru Məkkət” və Təbəri (IX-X əsrlər) “Tarix ər-rüsul və-l-muluk” əsərlərində bu məlumatlara yer verirlər. İslamdan əvvəlki dövrdə nə yazılı epiqrafik mənbələrdə, nə cənubi Ərəbistan yazılarında, nə də digər (həbəş, yəhudi, yunan, romalı) müəlliflərdə bu haqda məlumat yoxdur.

Zəmzəm barədə daha geniş araşdırmaya keçməzdən öncə “bulaq” və “su quyusu” arasındakı fərqə aydınlıq gətirmək lazım gəlir. Zəmzəm haqda çaşqınlığa səbəb olan məsələlərdən biri məhz budur. Bulaq (ərəbcə عين “ayn”) – yeraltı təzyiqlə çıxan, davamlı axımı olan, öz-özünə yenilənən təbii su qaynağıdır. Az öncə adını çəkdiyimiz ərəb mənbələrində isə bu su qaynağı زمزم بئر (biru-Zəmzəm) yəni Zəmzəm quyusu kimi xatırlanır. Bu fərqi adətən indiki ilahiyyatçılar bu cür izah edirlər ki, texniki olaraq bulaq sularının yönləndirilməsi üçün qazılmış süni quyunun istifadəyə verilməsi Zəmzəmin quyu olması ilə nəticələnib. Bu zaman bir sual ortaya çıxır – Məkkə vadisində tarixdə neçə belə hal olmuşdur? Neçə bulaq mövcud olub və onlar sonradan yönləndirilərək su quyusu halına gətirilib? Təəssüf ki, bu sualın dolğun cavabı yoxdur. Bulağın mövcudluğu üçün tələb olunan əsas elementlər – yerin üst təbəqəsində sabit su basqısı, suyun axacağı təbii çıxış, dayanıqlı təbii drenajdır ki, bunların heç biri Məkkə vadisində yoxdur. Bu məqamda Məkkə vadisinin tektonik-geoloji süxur tərkibi barədə məlumatlarla tanış olmaq lazım gəlir ki, müəyyən dərəcədə məsələyə aydınlıq gəlsin. Məkkə və onun yerləşdiyi vadinin torpağı qayalı və yanar-alüvial torpaqdır, bu tarixin hər dövründə belə olub. Bu cür geoloji tərkibə malik torpaqda yerin səthinə çıxan təbii bulaq, çeşmə, axar su qaynağı olmur. Vadi tamamən qranit-qaya və kəsik-alüvial çökəklikdən ibarətdir. Məkkənin geoloji quruluşu üst təbəqədə nazik, parçalanmış alüvial torpaqdan (20-40 m), alt təbəqədə isə nöhkəm qranit massivdən ibarətdir. Müasir hidro-geoloji tədqiqatlar sübut edir ki, belə bir coğrafi məkanda su ümumiyyətlə yer səthinə axar şəkildə çıxmır, yalnız yerdə çat verən sahələrdən yığılaraq durğun su kütləsi şəklində mövcud ola bilər, yəni istənilən halda quyu qazılmasa, suyun səthə çıxması mümkün deyil. Yerin altındakı qranit qaya təbəqəsində qaya qatları arasında təzyiq mexanizmi olduqca məhduddur ki, bu da bulaq çıxmasına imkan vermir.

Bu söylənilən faktlar həmin bölgədə kiçik Hz.İsmailin ayaqları ilə yeri eşərək fışqırmasına səbəb olduğu bir axar bulağın mövcudluğu ehtimalını qəti olaraq sıfıra endirir. Daha açıq ifadə etsək, həmin vadidə suyun torpağın üstündə açıq şəkildə axması qeyri-mümkündür. Beləliklə, Məkkədə su yalnız quyu qazılması ilə çıxarıla bilər. Necə ki, bu gün də Kəbə evinin yaxınlığında Zəmzəm adı verilən yer məhz quyudan ibarətdir. Zatən tarixi qaynaqlarda da peyğəmbərin babası Əbdülmüttəlibə yuxuda “Zəmzəmi qaz!” deyilməsi, onun yeri qazması və quyunu tapıb yenidən bərpa etməsi epizodu keçir. Razılaşaq ki, burada hər hansı bulaqdan ümumiyyətlə söhbət gedə bilməz.

Belə çıxır ki, ya İslam tarixində Hz.İsmailin ayağı ilə qazıb çıxardığı bulaq epizodu yalandır, ya da həmin hadisə harada olmuşsa da, məhz Məkkə vadisində olmamışdır. Məkkədə bu gün də mövcud olan və Zəmzəm adı verilən yer tək bir nöqtədən çıxan, quyu şəklində istifadə olunan bir su mənbəyidir. Bu quyunun deyilənə görə dərinliyi 30-35 metr, diametri 1-2,6 metrdir. Su qaynaqları üzrə mütəxəssislərin rəyinə görə, həmin quyunun suyu “ground water” sayılır yəni yağış suyu ilə dolan yeraltı su mənbəyidir və qaynağı yerin altında təxminən 14 metr dərinlikdə yağış suları sayəsində ərsəyə gəlməkdədir (link: https://www.egypttoday.com/.../How-come-Zamzam%E2%80%99s... ). Bu qeyd olunanlar Səudiyyə Ərəbistanında geoloji tədqiqatlar (SGS - Saudi Geological Survey) çərçivəsində fəaliyyət göstərən Zəmzəm Tədqiqat və Araşdırmalar Mərkəzinin (ZSRC) Zəmzəmin su təchizatı, su xassələri və s. barədə apardığı geoloji və hidro-kimyəvi tədqiqatlarda da öz təsdiqini tapır. Bu tədqiqatlar çərçivəsində aparılmış Zəmzəm suyunun kimyəvi-mikrobioloji analizlər məhz “quyu / yeraltı su” modelinə əsaslanır (link: https://saudipedia.com/.../zamzam-studies-and-research... ).

Bu gün Məkkədə mövcud olan Zəmzəm adı verilmiş su mənbəyinin əvvəlindən bulaq yox, quyu (yeraltı su mənbəyi) olmasını həmçinin tarixi qaynaqlarda Cürhumi ərəb qəbiləsi ilə bağlı bir sıra məlumatlar da təsdiqləyir. Belə ki, İbn İshaq, Əzrəqi, İbn Kəlbi kimi yazarların mənbələrində Cürhumilərin təxminən miladdan öncə III-II əsrlərdə Qəbtanilərlə və ya Bəni-Quza qəbiləsi ilə münaqişəyə girmələri, onlar tərəfindən savaşla Məkkədən qovulub-çıxarılmaları qeyd olunur. Bildirilir ki, Cürhumilər Məkkədən çıxarkən Zəmzəmin ağzını torpaqla tutaraq izinin itməsinə səbəb olmuşdur, yüz illər sonra Hz.Muhəmmədin babası Əbdülmüttəlib gördüyü yuxunun təsiri ilə bu su mənbəyini axtarmağa cəhd etmiş, nəhayət tapdığı yeri qazdıqdan sonra yenidən suyu tapmağa müvəffəq olmuşdur. Deməli, əgər Zəmzəm əvvəlindən axarlı bulaq olsaydı, onu torpaqla doldurmaq və izini itirmək mümkün olmazdı, yüz illər gizlin qalmazdı və sonradan qazmaq lazım gəlməzdi. Bu məntiqi analiz də öz-özlüyündə Məkkədəki su qaynağının əvvəldən bulaq yox, quyu olduğunu düşünməyə əsas verir. Tarixi qaynaqlar da Məkkədəki məlum su qaynağının quyu olaraq qazılıb istifadə edildiyini təsdiqləyir.

Burada diqqət yetirilməli daha bir mühüm məqam Məkkədə Zəmzəm adı verilən suyun tərkibi barədə müsəlman dünyasında formalaşdırılmış təsəvvürlərlə bağlıdır. Daim müxtəlif din xadimləri və ilahiyyatçıların dilindən bu suyun tərkibi barədə bu cür açıqlamalar verilir ki, Zəmzəm suyu Allahın öz mələkləri vasitəsilə azyaşlı Hz.İsmailə bir ehsanı olduğuna görə, tərkibinə görə olduqca faydalı, minerallarla zəngin, hətta şəfaverici xüsusiyyətləri olan bir sudur. Məsələnin bu tərəfinə də hər cür dini-məzhəbi təlqinlərdən uzaq rasional elmi yanaşma nümayiş etdirmək obyektiv nəticə hasil etməyə kömək edər. İlk öncə filtrasiya edilmiş adi içməli suyun tərkibini dəqiqləşdirək, daha sonra Məkkədə Zəmzəm adı ilə tanıtdırılan və zəvvarların istifadə edib özü ilə apardığı suyun tərkibini təhlil edək və görək həqiqətənmi bu qədər geninə-boluna reklam edilən bu su insan orqanizminə faydalı elementlərlə zəngin və içməli su standartlarına uyğundur.

Filtrasiya edilmiş adi içməyə yararlı su aşağı TDS (mineral yükü) göstəricisi ilə dad baxımından neytral, böyrəklər üçün yüngül olur, orta sərtlikdə olur, pH səviyyəsi yəni turşuluq, diş minası zədəsi və mədə narahatlığı cəhətdən kimyəvi stabil olur, təzyiq artımı və ürək-damar riski yaratmır, böyrək, ürək və metabolizma üçün faydalıdır. Zəmzəm suyu öz göstəricilərinə görə (bu göstəricilər Səudiyyədəki Zəmzəm Tədqiqat və Araşdırmalar Mərkəzinin apardığı kimyəvi-mikrobioloji laborator analizlərin rəsmi nəticələrindən götürülüb – C.B) olduqca yüksək TDS (mineral yükü) göstəricisi olan, tərkibində natrium, kalsium və maqnezium elementləri normadan hədsiz çox olan, arsenikliyi yüksək, çox sərt, dad və içmə rahatlığı baxımından ağır, beynəlxalq sağlamlıq standartlarına uyğun olmayan, davamlı olaraq gündəlik içildikdə böyrək daşı, hipertoniya və elektrolit disbalansı riski yaradan və tövsiyə olunmayan sudur.

Bu məlumatlardan sonra uzağa getmədən Azərbaycanın Gədəbəy bölgəsində çıxan təbii çeşmələrin suyunun laborator şəraitdə aparılmış mikrobioloji analizlərinin nəticələri ilə birlikdə işləyib-hazırladığımız cədvəli təqdim edək ki, hər üç suyun tərkibi müqayisəli şəkildə təhlil edilə bilsin. Cədvəldən də açıq-aydın göründüyü kimi, Gədəbəy bulaq suyu öz tərkibinə görə Zəmzəm suyundan azı on dəfə insan orqanizminə faydalıdır. Zəmzəm adı verilən Məkkədəki quyu suyu isə müsəlman dünyasına təqdim və təbliğ edildiyi qədər yüksək faydalılıq əmsalına malik su deyil.

Qeyd olunanlardan belə nəticə hasil olur ki, İslam tarixində Zəmzəmlə bağlı rəvayətlərin məzmunu ilə bölgənin geoloji gerçəkliyi və bu gün Zəmzəm adı ilə tanıtdırılan quyu suyunun mikrobioloji tərkibi arasında böyük miqyasda uyğunsuzluq var. Zəmzəm bulağı barədə dini rəvayət faktiki olaraq həm Məkkənin “İbrahim ənənəsi” ilə bağlanması, həm də şəhərin dini legitimliyinin bərqərar edilməsində mərkəzi rol oynayır. Ehtimallar onu deməyə əsas verir ki, Hz.İbrahim və oğlu Hz.İsmaillə bağlı olan, lakin Məkkə coğrafiyasına aid olmayan bu dini rəvayətdən öncə VII əsrin sonlarında Məkkəni paytaxt edərək Əməvilərə alternativ ərəb feodal dövləti yaradan Zübeyrilər, daha sonra isə VIII əsrin ortalarından etibarən Abbasilər istifadə edərək həmin rəvayəti Məkkəyə bağlamış, bununla müsəlman ərəblər arasında Məkkənin nüfuzunu artırmaq, onu ərəb dünyasının mərkəzi halına gətirmək məqsədi güdmüşlər. Dini müqəddəsləşdirmə çərçivəsində Məkkəyə xüsusi dini status yükləmək və davamlı zəvvar axınını təmin etmək üçün buranın tarixi Hz.Adəmə kimi çıxarılmış, Kəbə evinin ətrafında Hz.İbrahim məqamı, məbədin küncündə Qara Daş (Həcərül-Əsvəd) yerləşdirilmiş, həmçinin, məbədin ərazisində mövcud olan su quyusu Zəmzəm bulağı kimi formulizə edilmişdir. Daha sonra İslam tarixi bu elementləri özünə əks etdirəcək bir şəkildə tarixi mənbələrdə formalaşdırılmışdır. Bütün bu əlavə edilən elementlər sayəsində müsəlman dünyasında məkanın müqəddəsliyi, ibadət ənənəsi və psixoloji dəyəri barədə şişirdilmiş təsəvvürlər ərsəyə gətirilmişdir.

Sonda daha bir sual meydana çıxır: bir quyunun suyu fasilələrlə 1300 ildən artıq dövr ərzində Məkkəyə gələn on milyonlarla zəvvarlara necə kifayət edə bilər? Məhz elə həmin quyunun suyu xüsusilə son yüzillikdə nəqliyyatın inkişafı ilə əlaqədar sayısı hədsiz artan zəvvarların ehtiyacını ödəmədiyinə görə Səudiyyə Ərəbistanında ara-sıra qablaşdırma zamanı bu quyu suyuna filtrasiya edilmiş sular əlavə edilir. Hətta bunun üçün Qırmızı dənizin filtrasiya edilərək şirinləşdirilən suyundan da istifadə edildiyi barədə iddialar vardır. Zəmzəm adı ilə qablaşdırılan bu suyun rəsmi satışı olmasa da, ticarətçilər tərəfindən bu qablaşdırmaların pərakəndə satışı həyata keçirilməkdədir.