“Arazın O Tayı və Bu Tayı Arasında: Məsud Pezeşkian və İlham Əliyevin Təşəbbüsləri İşığında Azərbaycan–İran Münasibətlərinin Gələcəyi”
“Bir uçaydım bu çırpınan yel ilə,
Bağlaşaydım dağdan aşan sel ilə,
Ağlaşaydım uzaq düşən el ilə,
Bir görəydim ayrılığı kim saldı,
Ölkəmizdən kim qırıldı, kim qaldı?”
Bu misralar yalnız poetik ifadə deyil; onlar illərlə ayrı düşmüş Azərbaycan xalqının ortaq mədəni və tarixi yaddaşını simvolizə edir. Şəhriyarın sözləri həsrət və ayrılığı tarixi-diplomatik prizmada əks etdirərək, xalqın mədəni və strateji irsinin əhəmiyyətini önə çıxarır.
Azərbaycan müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra regiondakı münasibətlər həm əməkdaşlıq, həm də gərginlik mərhələlərindən keçdi. Qarabağ müharibəsi və sonrakı illərdə Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı müzakirələr xüsusilə diqqət mərkəzində oldu. İranın Ali Rəhbəri Əli Xamenei 2022-ci il 19 iyulda Tehranda Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan ilə görüşdə bəyan etmişdi:
“Zəngəzur dəhlizi Ermənistanla İranın 1000 illik əlaqəsidir.”
Bu açıqlama yalnız Azərbaycanın tarixi torpaqlarına deyil, həm də Qafqaz və Yaxın Şərqin strateji balansına təsir edən amil kimi yadda qaldı. 2024-cü ildə Xameneinin Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyan ilə görüşdə dəhlizə qarşı sərgilədiyi mövqe regiondakı münasibətlərdə ikili standartların bariz göstəricisi oldu.
Fars siyasi elitasının Azərbaycana münasibəti əksər hallarda ziddiyyətli görünür. Rəsmi ritorikada Azərbaycan tez-tez “dini qardaş” kimi təqdim olunsa da, tarixi məscidlər və abidələrdə baş verən pozuntulara göz yumulur, Ermənistan məsələsində isə xüsusi həssaslıq nümayiş etdirilir. Bu yanaşma həm tarixi həqiqətlərin fərqli qiymətləndirilməsindən, həm də Arazın o tayı ilə bu tayı arasındakı siyasi-iqtisadi potensialdan duyulan ehtiyatdan qaynaqlanır.
Lakin 2024-cü ildə İran siyasətində mühüm dönüş baş verdi. Prezident seçilən Məsud Pezeşkian Azərbaycanla münasibətlərin normallaşdırılması istiqamətində ardıcıl addımlar atdı. Bakı səfəri zamanı o, rəsmi görüşlərdə əməkdaşlığa açıq dəstəyini ifadə etdi, Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı müsbət mövqeyini ortaya qoydu. Daha sonra Xankəndidə keçirilən İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının zirvə görüşündə iştirak edən Pezeşkian Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən səmimi şəkildə qarşılandı. Əliyevin “Doğma vətəninə gəlmisən, Məsud bəy” sözləri bu münasibətlərin emosional və strateji mahiyyətini bir daha nümayiş etdirdi.
2025-ci ilin 27 avqustunda İlham Əliyev “Əl-Ərəbiyyə” kanalına verdiyi müsahibədə Pezeşkian barədə bunları dedi:
“Məsud Pezeşkian mənim kimi eyni qanı daşıyır.”
Bu bəyanat yalnız şəxsi dostluğu deyil, eyni zamanda mədəni və tarixi bağların güclənməsini, regionda etimad mühitinin formalaşmasını əks etdirirdi. Pezeşkianın diplomatik yanaşması, Xameneinin sərt ritorikasını balanslaşdıraraq enerji, nəqliyyat və strateji dəhlizlər sahəsində yeni əməkdaşlıq imkanları yaratdı.
Gələcək perspektivlər və inkişaf istiqamətləri
Pezeşkian və İlham Əliyevin təşəbbüsləri nəticəsində Azərbaycan–İran münasibətləri yeni mərhələyə qədəm qoyub. Zəngəzur dəhlizi və enerji tranziti layihələri yalnız iqtisadi inteqrasiyanı gücləndirmir, həm də regional sabitliyə töhfə verir. Diplomatik təşəbbüslərin davam etdirilməsi sərt ritorikanın yumşalmasına, qarşılıqlı etimadın möhkəmlənməsinə şərait yaradır.
Bakı səfəri: Rəsmi görüşlərdə Məsud Pezeşkian əməkdaşlığa açıq dəstəyini ifadə etdi; Zəngəzur dəhlizi və digər regional layihələrə müsbət mövqeyini ortaya qoydu. Bu təşəbbüslər Azərbaycanın regional inteqrasiyasını gücləndirə və iqtisadi, nəqliyyat sahəsində əməkdaşlığın genişlənməsinə töhfə verə bilər.
İran daxilində reformist və konservativ cərəyanların rolu: Reformist və konservativ qanadların Azərbaycanın müstəqilliyi və Zəngəzur dəhlizi siyasətinə fərqli yanaşmaları mövcuddur; gələcəkdə bu yanaşmaların balanslaşdırılması nəticəsində əməkdaşlığın dərinləşməsi və daha səmərəli dialoq prosesi ola bilər. Reformist qanadın təşəbbüsləri iqtisadi və nəqliyyat layihələrinin həyata keçirilməsinə şərait yarada bilər, konservativ qanad isə bəzi hallarda gərginlik yarada bilər.
Xameneinin sərt ritorikası və Pezeşkian faktorunun yumşaldıcı rolu: Ali Rəhbərin sərt ritorikası region balansını gərginləşdirə bilər, lakin Pezeşkianın yumşaldıcı diplomatik təsiri etimad mühitinin möhkəmlənməsinə və konstruktiv dialoqun inkişafına imkan yarada bilər. Bu dinamika Azərbaycan–İran münasibətlərində strateji manevrlərin həyata keçirilməsinə, həmçinin enerji və nəqliyyat layihələrinin reallaşmasına potensial dəstək verə bilər.
Rusiya, Türkiyə və Ermənistanın strateji mövqeləri: Bu dövlətlərin regional siyasəti əməkdaşlıq və rəqabət mühitini formalaşdırır; onların mövqeləri Azərbaycan–İran əməkdaşlığının inkişafına həm dəstək, həm də çətinlik gətirə bilər. Rusiya və Türkiyə ilə əlaqələrin möhkəmlənməsi regional sabitliyi gücləndirə, Ermənistanın mövqeyi isə müəyyən strategiyaların həyata keçirilməsində ehtiyatlı addımların atılmasını tələb edə bilər.
Gələcək perspektivlər: Diplomatik təşəbbüslərin davam etdirilməsi sərt ritorikanın yumşalmasına və qarşılıqlı etimadın möhkəmlənməsinə imkan yarada bilər; bu proses həm iqtisadi, həm də nəqliyyat sahələrində əməkdaşlığın genişlənməsinə yol aça bilər. Gələcəkdə Azərbaycanın və İranın regional inteqrasiyası, həmçinin enerji və ticarət layihələrinin reallaşması ola bilər və bu əməkdaşlıq Qafqaz və Yaxın Şərqdə sülh və sabitliyin güclənməsinə zəmin hazırlaya bilər.
Məqalənin yekunu: Bu yanaşma Azərbaycanın tarixi, mədəni və strateji maraqlarını qoruyaraq regionda etimad mühitini möhkəmləndirir. Diplomatik təşəbbüslər, iqtisadi və nəqliyyat layihələri həm ölkələr arasındakı əməkdaşlığı genişləndirir, həm də Qafqaz və Yaxın Şərqin gələcək sabitliyi üçün önəmli zəmin yaradır. Ölkəmizdən kim qırıldı, kim qaldı sualı isə hər zaman ortaq yaddaş və strateji düşüncənin işığında cavabını tapacaq.
Xasay Gəraylı,
Siyasi şərhçi
15:34 20.09.2025
Oxunuş sayı: 8687
