İranın daxili siyasətində "Pəhləviçilik sindromu"

Son yüz ildə İran tarixi sənədlərində, xüsusilə də 1936-cı ildən sonra yazılmış mənbələrdə “Pəhləvi” termini dünya siyası və elmi linqvistikasına daxil oldu. Bu ilin 12 iyununda “Anti-Pəhləvi sindromu nədir?" adlı məqalədə tarixi materiallarda mövcud olan ziddiyyətlər haqqında bəzi mülahizələr yer alır. Lakin problemə geniş və əhatəli yanaşma hələ də mövcud deyil, mövzunun terminolojı, tarixi və sosial təhlili edilməyib. İranın son yüz il tarixşünaslığı lazımi qədər öyrənilməyib.  Rza xan nə zaman Pəhləvi oldu, Pəhləvilər kimlərdir, pəhləviçilik nə deməkdir, İran tarixində nə kimi iz qoyublar və İran xalqlarından nə istəyirlər kimi suallar cavabsızdır.

Son min ildə İran coğrafiyasında Padişah, Rəhbər, Qəhrəman, Din xadimi, Alim və Şair ya türk olub, yox əgər türk olmayıbsa o zaman onun cografiyası, çərçivəsi mütləq dəqiqləşdirilib. Vaxdaşırı Nizami Gəncəvinin, Nəsirəddin Tusinin, Mirzə Fətəli Axundovun və bir çox iftixarımız hesab edilən böyük şəxsiyyətlərin fərqli etnik qruplara aid olmaları haqqında müxtəlif yazılar çap olunur ki, bu da bizim bu məsələlərə həssaslıqla yanaşmağımızın nəticəsi kimi qarşıya çıxır.

Bir fars üçün Hafiz Şirazinin nə millətə aid edilməsi heç bir zaman əhəmiyyətli olmayıb. Onun fars dilində yazması əsas amil olaraq qəbul edilib. Bu yanaşma bizdə kökündən fərqlidir. Biz əksinə, Nizaminin fərqli dillərdə böyük sənət əsərləri yarada bilməsi ilə iftixar etmişik.  Hətta belə yanaşma XX əsrdə Şəhriyara da aid edilir.

XX əsrin 20-ci illərində rus kazak polkunun zabiti, anası və həyat yoldaşı Rusiya imperiyası ərazisində (Bakıda) anadan olmuş, atasının da Rusiya ilə yaxından əlaqəsi olmuş bir şəxsin ingilis qüvvələrinin dəstəyi ilə İran hakimiyyətinə gətirilməsi, İranın yaxın gələcəkdə güclü olması məqsədlərini daşımırdı.

Rza Pəhləvi 1878-ci ilin 15 martında, Mazandaranın Savadkux şəhristanının Ələşt kəndində anadan olub. Stewen R. Wardun 2014-cü ildə Vaşınqtonda çap olunmuş “Immortal: A Military History of Iran and Its Armed Forces” adlı kitabında qeyd edilir ki, Rza Pəhləvi Mazandaranda türkdilli bir ailədə anadan olub. Bütün rus və ingilis dilli informasiya resursları Rza Pəhləvini, onun atası Abbas Əli Xanın (1815-1878) türk olduqlarını təsdiq edir. Bəs onda bu ayrumlu-pəhləvi ailəsi nə zaman “Ariyalı” oldular.

Hakimiyyətinin ilk illərində Ariyaçılıq konsepsiyasını yaratmaq da onun ağlının işi deyildi. Mənbələr təkidlə qeyd edirlər ki, o, hərbiçi kimi tərbiyə olunmuş, dərin savadı, geniş mütaliəsi yox idi və hətta uşaqları ilə evdə rəsmi və sərt dildə  ünsiyyət edirdi. “Ariyaçılıq” konsepsiyasını Rza xanın ətrafına topladığı o dövrün tanınmış alimləri hazırlayırdı və bu alimlər də azərbaycanlı idi. Dexoda və Kəsrəvi kimi alimlər o zaman hind mənbələrindən “Airyanem-Vaeja” kimi əsərləri ya oxumuş, ya da eşitmiş və bu ideyalar üzərində yeni mifolojı tarix və Rza xana şəcərə hazırlamalı idilər. “Videvdatada” Ahura Mazdanın bəşəriyyət üçün yaratdığı 16 ən yaxşı "yerlər və bölgələr"in   siyahısı  göstərilir. Zərdüştiliyə təkamül etmək də məhz buradan irəli gəlirdi.

Özünü İranın Şahinşahı elan edən Məhəmməd Rza Pəhləvi Əhəmənilər çarlığının banisi, Kral II Kir Kəbir ilə müqayisə edilirdi. Şahinşahların dövləti olaraq İran üç əsas prinsip üzərində qurulmalı idi: “Tanrı, Şah və Vətən”. Monarx Allah tərəfindən xeyir-dua almış bir şəxs kimi yer üzündə Uca Allahın göstərişlərini yerinə yetirməli idi. Padşah farsların qüruru və şəxsiyyətlərinin simvolu hesab olunurdu. Ölkənin əzəməti, taleyi, ölməzliyi ancaq şah institutu ilə bağlı olmalı idi. On əsr sonra Şah Məhəmməd Rza Pəhləvi “Şahnamə”yə əsaslanaraq belə bir fikir söylədi: “Xarici insanlar İran üçün monarxiyanın əhəmiyyətini dərk edə bilməz. Bu bizim həyat tərzimiz və yolumuzdur ki, onsuz biz ölkə kimi mövcud ola bilmərik”.

Məhəmməd şah ideologiyasına görə “Pəhləvilik” İrana “Ari” sivilizasiyasını qorumaq missiyasını, İran şahına isə bu sivilizasiyanın yaradıcısı rolunu, peyğəmbərlik olaraq təsis edirdi. Şah doktrinasına görə monarxiya İranda siniflərüstü dövlət hesab olunurdu. Şah bir çox tarixi İslam ənənələrini də pozmağa başladı, hətta ölkə təqvimini hicrətdən deyil, Əhəmənilər sülaləsinin əvvəlindən xronologiya tətbiq etdi, miladi 1976-cı il, hicri 1355-ci il hesab edildiyi halda, Şahinşahlar hakimiyyətinin 2535-ci ili olaraq elan edildi.

Moinin lüğətində “Pəhləvi” sözü qısa şərh edilir: pəhlə, pəhləvi və pəhləvani dili olaraq göstərilir. Qədim, orta və müasir fars dili arasında ortaq bir dil olduğunu bildirir. Bir qədər də qabağa gedərək parfiyalıların dilini iki hissəyə bölür. Onları şimali parfiya dili və cənubi parfiya dili kimi müxtəlif versiyalarının olduğunu iddia edir. Qeyd edir ki, Pəhləvi dili parfiyalılar və sasanilər dövrünün ortaq dili olub, lakin “əsasən sasanilər dövrü yazıları çox sayda qorunub saxlanılıb. Qorunub-saxlanılanlar da əsasən dini mətnlərdən ibarətdir”.

Dehxodanın lüğətnaməsində verilmiş məlumatlarla müqayisə etdikdə görürük ki, Moin məlumatları əsasən buradan götürüb. Pəhləviçilik ideyalarının arxitektorlarından biri olan Dexoda bu adı tarixi mənbələrlə zənginləşdirmək üçün xeyli iş görür. O, bir qədər də irəli gedərək Firdovsinin "Şahnaməsində" “pəhləvi” sözünün bir neçə yerdə istifadə edildiyini deyir və nümunələr göstərir. Lakin pəhləvi dili, pəhləvi xalqının kim olması və hansı yazılı nümunələri olduğunu göstərmir və ya göstərə bilmir. Firdovsinin "Şahnaməsi"ndən göstərilən nümunələrin də mötəbərliyi şübhə yaradır. Pəhləvilər zamanı çap olunmuş və çox böyük tirajlarla yayılmış “Şahnamə” əsərinin ən etibarlı nəşri SSRİ zamanında çap olunmuş Moskva nəşri hesab edilir. Akademik nəşr hesab olunan bu kitab İran tarixçilərinin “düzəlişlərinə” məruz qalmayıb.

Akademik E. E. Bertels tərəfindən işlənib hazırlanmış müasir mətnşünaslıq metodlarına əsaslanan “Şahnamə” mətninin qədim əlyazmalardan istifadə etməklə (XIII-XIV əsrlər) ilk elmi nəşri SSRİ Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutu (9 cild, 1960-1971) tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bu nəşrin dəyərini nəzərə alaraq 1971-ci ildə kitab Tehranda yenidən nəşr olundu. Eləcə də “Şahnamə”nin Daşkənd nəşri tam rus dilinə tərcüməsi ilə Lahuti tərəfindən hazırlanmış və 1957-ci ildən başlayaraq 52 min beytdən çox olan altı cilddə nəşr edilmişdir. Bu nəşrlər ilə İran nəşrləri arsında ciddi fərqlər mövcuddur.

İran tədqiqatçıları hesab edir ki, İranda Firdovsi yaradıcılığı 100 il əvvəl mütəxəssislərin diqqət mərkəzində olmayıb və bu barədə müxtəlif mifoloji hekayələr daha çox yayılıb. Firdovsini İrançılıq ideyalarının yayıcısı kimi yalnız Rza xanın hakimiyyəti zamanı gündəmə gətirdilər və onu “heykəlləşdirdilər”. Onun məzarını bərpa etdilər, ona abidə qoyuldu və kitabları böyük tirajla çap edildi. Bir müddətdən sonra isə “Şahnamədəki” hadisələri tarixi hadisə kimi qələmə verməyə başladılar.

Dünyanın bir çox tanınmış qədim tarix tədqiqatçıları Parfiyanın İranın fars dilindən və mədəniyyətində tamamilə fərqli bir mədəniyyət olduğunu iddia edirlər. Parfiya dövlətinin Sak tayfaları tərəfindən qurulduğu qəbul edilmiş bir faktdır. Parfiyalıların yazılı abidələrinin olmaması səbəbindən mütəxəssislər qətiyyətli fikir söyləməkdən çəkinirlər. Lakin Dehxoda və Moin qətiyyətlə parfiyalıları pəhləvi, pəhləviləri də fars olaraq müəyyənləşdirir. Sifarişlə yazılmış tarix də məhz belə olur. Parfiya haqqında məlumat əldə etmək istəyənlərə tanınmış tədqiqatçılar Əkbər Nəcəf və Rizvan Hüseynovun “Parfiya - Orta Dünyanın Memarları”adlı kitabını oxumağı tövsiyyə edə bilərik.

“Pəhləvi” sözünü bir sıra mənbələr Dexodanın, Moinin lüğətlərinə əsaslanaraq “Parfiya” dövlətinə aid edir. Bu zaman Pəhləvi yazısını da onlara aid etmək  lazım gəlir. Lakin məlumdur ki, parfiyalıların yazıları olmayıb və bu zaman İran tədqiqatçılarının həvəslə dedikləri Pəhləvi yazısı hansı dövrə aid edilməlidir? Erməni mənbələri hesab edir ki, Pəhləvi sözü Sasanilər dövründə “Pəhləvunu” adlı tayfanın adıdır və onlar da ermənidirlər. Lakin bu mənbələri də mötəbər hesab etmək olmaz. Ermənilərin “F” səsi olmadığından farsa pars və ya persiyan deməsi, ərəblərdə də “P” səsinin “F” ilə əvəz olunması qədim mənbələrin ciddi linqvistik təhlilini tələb edir.

Ərəb səyyahları yazır ki, bu “farsların” islama qədər bir yazı sistemləri mövcud olub və onun adı da “zevariş” adlanır. Belə olan halda bəs Sasani dövrünün yazı sistemini niyə pəhləvi yazısı olaraq adlandırırlar? Bütün bu ziddiyyətlər XX əsrin 30-cu illərində formalaşdırılan yeni tarix konsepsiyasının boşluqlarıdır və saxta tarix yaradıcılığında bu kimi boşluqlar hər zaman mövcud olur və üzə çıxır.

Sasanilərin hakimiyyətə “Anahid” məbədinin möbidləri olaraq gəlməsi göstərir ki, Sasanilərin dili və yazıları dini klan yazısı olub və məhz bu səbəbdən də təəccüblü deyil ki, yalnız dini mətnlər qorunub saxlanılıb.

Pəhləviçilik irançılıq konsepsiyasını təkrarlamır. Pəhləviçilik konsepsiyası islamın təməl qanunlarını inkar edir. Çünki, özü yaranışından bir din olaraq formalaşdırılıb və əsasən qədim inanclar üzərində bir sintez olunmuş dini xatırladır. Məhz bu səbəbdəndir ki, İranın islam dini qrupları pəhləviləri Allahsız hesab edirdilər. Əgər klassik irançılar Sasani zərdüştiliyinin təssübünü çəkirlərsə, pəhləvilər modernist və sintez olunmuş bir dünyagörüşü təbliğ edirlər. Bəhayilik pəhləvilərə daha yaxın göründüyündən onları himayə edirdi. Son nəticədə, pəhləvilər İsmaililər təriqətində olan “Ağaxanlar” da ola bilmədilər. Əvvəldən də monolit olmayan “pəhləvi klanı” dağıldı. 

Göründüyü kimi Azərbaycandan olub, əslində azərbaycanlı olub “İran Ariyaçılıgı” mifik ideyalarının arxasınca getmək “Pəhləvi sindromudur”. Bu adamlar olmayan tarixin cazibəsinə aludə olmuş, bir qrup aristokrat arasında özlərini yüksək təbəqə hesab edən, özlərini zərdüştilikdə olan “ag əba” geyinmişlərdən hesab edirlər. Bunların içərisində türk və ya azərbaycanlı olmayanlar da var. Lakin onlardan passionar olanları da məhz azərbaycanlılardır.