Ahənglə qurulmuş kainat: Fibonaççi ardıcıllığı
Təbiət insan ağlının mənimsəyə bilmədiyi incəlik və harmoniya ilə işləyir. Bu ahəng bəzən gözlə görünən sadə bir çiçəyin ləçəyində, bəzən isə ucsuz-bucaqsız qalaktikaların səssiz ritmində özünü göstərir. Bir yağış damlasının yarpağa toxunuşunda, bir kəpənəyin qanadındakı simmetriyada bu harmoniya bizə sanki hər şey bir nizam içində olduğunu, bir ritmlə nəfəs aldığını pıçıldayır. İnsan bu nizamı dərk etməyə çalışdıqca, öz varlığının da bu böyük sistemin ayrılmaz bir parçası olduğunu hiss edir.
Günəbaxan çiçəyi bu möcüzəvi nizamın ən gözəl nümunələrindən biridir. Onun toxumlarının düzülüşü yalnız estetik bir görüntü yaratmır, eyni zamanda riyazi bir düsturun — Fibonaççi ardıcıllığının canlı təcəssümüdür. Bu ardıcıllıqda hər bir ədəd əvvəlki iki ədədin cəmi olur: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55 və s. Təbiətdəki bir çox strukturlar bu ardıcıllığa uyğun şəkildə formalaşır və günəbaxan bu riyazi nizamın bariz nümunəsidir.
Günəbaxanın mərkəzindəki toxumlar iki istiqamətdə fırlanan spirallar şəklində düzülür. Bu spiralların sayı ardıcıl Fibonaççi ədədləri olur — məsələn, 34 spiral sola, 55 spiral isə sağa doğru fırlanır. Bu düzülüş sahənin maksimum istifadəsini təmin edir, toxumlar arasında boşluq qalmır və hər biri günəş işığına optimal çıxış əldə edir. Bu, təbiətin səmərəlilik prinsipinə uyğun gəlir. Bitki, enerji və məkan baxımından ən effektiv şəkildə böyümək üçün bu riyazi modeli “seçir”. Maraqlıdır ki, bu seçim şüurlu deyil, lakin nəticə sanki ağıllı bir dizaynerin işi kimi görünür.
Fibonaççi ardıcıllığı yalnız günəbaxanda deyil, bir çox digər təbiət formalarında da müşahidə olunur. Ananasın səthindəki “gözlər”, şam qozaları, ilbiz və dəniz qabıqları, hətta spiral qalaktikalar bu ardıcıllığın izlərini daşıyır. Bu, təbiətin universal bir koddan istifadə etdiyini göstərir. Bir kod ki, həm estetik gözəllik yaradır, həm də funksional səmərəlilik təmin edir.
Fibonaççi ardıcıllığı ilə sıx bağlı olan başqa bir anlayış isə Qızıl Nisbətdir. Təxminən 1.618 olan bu nisbət, iki ardıcıl Fibonaççi ədədinin bir-birinə bölünməsi ilə əldə edilir.
Bu nisbət insan üzünün proporsiyalarında, qədim yunan memarlığında, rəssamlıqda və musiqidə özünü göstərir. Gözə ən xoş görünən proporsiya kimi qəbul edilən Qızıl Nisbət sənət və dizayn sahəsində geniş istifadə olunur. Təbiət isə bu nisbəti sanki instinktiv şəkildə tətbiq edir.
Bu riyazi modelin təbiətdə bu qədər geniş yayılması insanı düşündürür: təbiət bu modeli necə “öyrənib”? Cavab genetik kodda və təbii seçmə prosesində gizlidir. Canlılar milyonlarla illik təkamül prosesi nəticəsində enerji sərfiyyatını minimuma endirən, məkan istifadəsini maksimuma çatdıran və reproduktiv uğuru artıran formaları “seçiblər”. Fibonaççi ardıcıllığı və Qızıl Nisbət bu səmərəliliyin riyazi ifadəsidir.
Əsrlər boyu insan təbiətin bu riyazi və estetik kodunu yalnız müşahidə etməklə kifayətlənməyib, onu öz yaradıcılığında da tətbiq etməyə çalışıb. Qədim yunan memarları Parfenonun sütunlarını Qızıl Nisbətə uyğun dizayn ediblər, Leonardo da Vinçi “Vitruvius insanı” eskizində də insan bədəninin proporsiyalarını bu nisbətlə ölçüb. Sənət, memarlıq, musiqi və hətta gündəlik həyatımızda bu nizamın izlərini görmək mümkündür. Bu izlər bizi daha dərin bir anlayışa aparır. Təbiət və insan arasında görünməz bir əlaqə mövcuddur.
Bu əlaqə yalnız fiziki formalarla məhdudlaşmır. İnsan düşüncəsi də spiralvari inkişaf edir. Fəlsəfi baxımdan insanın özünü dərk etmə prosesi mərhələli şəkildə baş verir — hər yeni anlayış əvvəlkilərin üzərində qurulur, təkamül edir. Bu da bir növ Fibonaççi ardıcıllığına bənzəyir. Hər bir təcrübə, hər bir hiss, hər bir seçim bizi daha yüksək bir şüur səviyyəsinə aparır. Bu inkişaf xətti deyil, spiralvari bir hərəkətdir — bəzən geri dönürük, amma əslində daha dərin bir mərhələyə keçirik. Bu izlər isə bizi öz mahiyyətimizə aparır — biz də bir spiralın içindəyik, daim inkişaf edən, dəyişən, lakin hər zaman bir mərkəzə doğru yönələn. Bu mərkəz isə bəlkə də öz varlığımızın ən saf, ən dərin nöqtəsidir.
Nəzrin Salmanova
11:56 08.09.2025
Oxunuş sayı: 5900
