Ukrayna müharibəsi: İştirakçılar, təsirlər və geosiyasi gedişatlar

Artıq üç ildir ki, dünyanın diqqəti bizim yaxınlığımızda baş verən Ukrayna müharibəsinə yönəlib. Bu münaqişə yalnız iki ölkə arasında deyil, bir çox regionun siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik balansını dəyişdirən qlobal hadisəyə çevrilib. Müharibənin birbaşa iştirakçıları, diplomatik oyunçuları və strateji müşahidəçiləri var. Gəlin bu aktorların hamısına nəzər salaq.

Birbaşa Hərbi İştirakçılar: Ukrayna və Rusiya

Ukrayna üç ildir ki, çıxılmaz bir müharibənin içindədir. Minlərlə əsgər və mülki vətəndaş həlak olub, yüz minlərlə insan evindən didərgin düşüb. Bu itkilərə baxmayaraq, Ukrayna müharibəni dayandıra bilmir. Prezident Volodimir Zelenski bilir ki, müharibəni dayandırmaq torpaqların itirilməsi və bu qədər qurbanın əbəs yerə verilməsi deməkdir. Eyni zamanda, xalqın ona qarşı ciddi etirazı ola bilər. Bununla belə, Ukrayna cəmiyyəti müharibənin artıq sona çatmasını və 2014-cü ildən Krımla başlayan torpaq itkilərinin dayandırılmasını arzulayır.

Digər tərəfdə isə müharibəni başlayan Rusiya var. Moskvanın məqsədi regionda və dünyada hegemon gücünü bərpa etmək idi. Lakin Rusiya da artıq çıxılmaz vəziyyətdədir. Prezident Vladimir Putinin davranışları göstərir ki, istədiyini əldə etməyincə geri çəkilmək niyyətində deyil. İstanbul və Alyaska danışıqları sübut etdi ki, Putin Ukraynadan tam kapitulyasiya almadan müharibəni dayandırmaq fikrində deyil. Rusiya daxilində baş verənlər haqqında məlumatlar məhduddur, çünki hökumət statistik məlumatların yayılmasına məhdudiyyət qoyur və dövlət mediası ciddi nəzarət altındadır.

Diplomatik İştirakçılar: ABŞ və Avropa

ABŞ müharibənin diplomatik cəhətdən ən aktiv iştirakçılarından biridir. Prezident Joe Bayden dövründə Vaşinqton açıq şəkildə Ukraynanı dəstəkləyirdi. Lakin Prezident Donald Trampın hakimiyyətə qayıdışı ilə vəziyyət dəyişdi. Tramp əvvəllər olduğu kimi, Rusiya ilə yaxın münasibətlərə üstünlük verdi. 2025-ci ilin fevralında Zelenskinin Ağ Evə səfəri zamanı Tramp və dövlət katibi Marko Rubio onun kifayət qədər minnətdar olmadığını bildirərək təzyiq göstərdilər. Tramp müharibəni sona çatdıracağına inanırdı, lakin yayda baş tutan danışıqlardan sonra Putin Ukraynanın daha bir şəhərini bombaladı. Tramp sərt reaksiya verərək Rusiyanı nəticələrə qatlanmağa çağırdı. Bu, Putinin sülh istəmədiyini, sadəcə Trampı yanında saxlamaq üçün blef etdiyini göstərdi.

Son həftələrdə ABŞ və Rusiya arasında səhnəarxası gərginlik artıb. Rusiya Ukraynanın qərb bölgələrində yerləşən obyektlərə hücumlar təşkil edib. Hədəf alınanlar arasında Avropa diplomatik ofisləri və ABŞ-a məxsus zavodlar da var. Bu hücumlar müharibənin daha əvvəl təhlükəsiz sayılan qərb bölgələrinə yayılmasının göstəricisidir.

Avropa müharibənin sona çatmasını ən çox arzulayan tərəflərdən biridir. Münaqişə Avropaya bir neçə səbəbdən zərər vurur: hərbi təhlükə, enerji böhranı və iqtisadi çətinliklər. Müharibə Avropa sərhədlərində baş verir və Avropa onun öz ərazisinə sıçramasından ehtiyat edir. Bu səbəbdən Ukraynaya hərbi dəstəyin ən böyük tərəfdarıdır. ABŞ isə bu fürsətdən istifadə edərək birbaşa hərbi yardımı dayandıracağını, əvəzində NATO vasitəsilə silah verəcəyini, lakin maliyyə yükünü Avropanın daşımalı olduğunu bildirib.

Avropa İqtisadiyyatı və Enerji Bazarı

Ukrayna müharibəsi Avropa kənd təsərrüfatı bazarını ciddi şəkildə sarsıdıb. Qara dəniz bölgəsindən ixracın bloklanması nəticəsində taxıl və gübrə qiymətləri kəskin şəkildə artıb. Avropalı fermerlər xüsusilə yanacaq və azot əsaslı gübrələr üzrə yüksək istehsal xərcləri ilə üzləşiblər, istehlakçılar isə ərzaq inflyasiyası ilə mübarizə aparırlar.

Eyni zamanda, Şərqi və Mərkəzi Avropa ölkələrində benzin, dizel və təbii qaz qiymətləri ciddi şəkildə yüksəlib. Rusiya neft və qaz sektoruna birbaşa sanksiyalar tətbiq olunmasa da, bazardakı qeyri-müəyyənlik və logistika çətinlikləri qiymətlərin artmasına səbəb olub. Polşa, Macarıstan, Slovakiya və Baltik ölkələri Rusiya qazına yüksək asılılıq səbəbilə daha çox təsirləniblər. Bu ölkələr alternativ enerji mənbələrinə yönəliblər—xüsusilə Azərbaycan qazı TAP və TANAP vasitəsilə önəmli rol oynayıb. Avropa ölkələri həmçinin mayeləşdirilmiş təbii qaz (LNG) idxalını artıraraq ABŞ və Qətər kimi ölkələrlə yeni enerji əməkdaşlıqları qurublar. Bu dəyişikliklər enerji təhlükəsizliyini gücləndirsə də, qiymət sabitliyi hələ tam bərpa olunmayıb.

Strateji Müşahidəçilər: İran, Çin və Postsovet Ölkələri

İran müharibədə dolayı yolla iştirak edir. Qərblə diplomatik gərginlik və nüvə proqramı səbəbilə sanksiya altında olan İran, Rusiyaya Shahed dronları verir. Bu dronların qarşılığında Rusiya nüvə texnologiyası ilə bağlı bilgiləri paylaşır. İranın marağı birbaşa nüvə gücünü artırmaqla bağlıdır.

Postsovet ölkələri isə müharibəni diqqətlə izləyir. Onlar Rusiyanın daim təhdid altında saxladığı ölkələrdir və Ukraynada baş verənlərdən özləri üçün nəticə çıxarırlar. 1990–2000-ci illərdə Qərbə olan inam ciddi şəkildə sarsılıb. Bunun əsas səbəbi, Qərb ölkələrinin Ukraynaya real və ardıcıl dəstək verməkdə çətinlik çəkməsidir. Müasir mərhələdə də bu parçalanmış yanaşma davam edir. Qərb hələ də Ukrayna ilə bağlı ortaq bir mövqeyə gələ bilmir. ABŞ öz strategiyasını irəli sürür, Avropa daxilində isə fikir ayrılıqları mövcuddur. Əsasən Fransa, Böyük Britaniya və Polşa Ukraynaya güclü dəstək vermək tərəfdarıdır. Macarıstan isə ehtiyatlı və tərəddüdlü mövqe sərgiləyir. Bu zəif və ləng yanaşma, azadlıq və təhlükəsizlik axtarışında olan postsovet ölkələrində Qərbin belə bir böhran şəraitində real dəstək göstərə biləcəyinə dair inamı daha da sarsıdır.

Çin: Səssiz Mövqe, Geniş Təsir və Müharibədən Qazanılan Güc

Və nəticədə Çin. Müharibə ilə bağlı birbaşa mövqe bildirməyən Çin. ABŞ ilə olan strateji rəqabət və Rusiyada müharibə nəticəsində yaranan iqtisadi və enerji bazarındakı boşluqlar səbəbilə Çin, sanki Rusiyanın yanında yer alırmış kimi görünür. Mənim fikrimcə, bu münaqişədə ən maraqlı analiz məhz Çinlə bağlı aparıla bilər. Çünki səssiz qalması onun mövqeyini daha da maraqlı və strateji edir.

Çinin hal hazırdaki məqsədi Rusiyada yaranmış iqtisadi boşluğu doldurmaqdır. Müharibədən sonra Çin sürətlə Rusiyanın əsas ticarət tərəfdaşına çevrildi. Qərb şirkətləri və investisiyaları bazardan çıxdıqdan sonra Çin sənaye avadanlıqları, elektronika və istehlak malları ilə Rusiya bazarını təmin etməyə başladı. Çin avtomobil və texnologiya markaları Rusiyada geniş yayıldı, yerli istehlakçıların ehtiyaclarını qarşıladı. Enerji sahəsində də Çin Rusiya neft və qazının əsas alıcısına çevrildi ki, bu da Moskvanın ixrac gəlirlərini sabit saxlamağa kömək etdi. Çin bankları maliyyə əməliyyatlarında yuan istifadəsini artıraraq sanksiyalardan yayınmağa şərait yaratdı. Beləliklə, Rusiya iqtisadiyyatı getdikcə Çin mərkəzli ticarət və texnologiya sisteminə daha çox inteqrasiya olundu.

Bundan əlavə, Çin uzun müddətdir göz dikdiyi Mərkəzi Asiyada da mövqeyini gücləndirməyə başladı. Müharibədən əvvəl də bu proses gedirdi, lakin münaqişədən sonra nəzərəçarpacaq dərəcədə sürətləndi. Rusiya zəiflədikcə, Çin regionda əsas investisiya və ticarət tərəfdaşına çevrildi. Çin Mərkəzi Asiya ölkələrində infrastruktur layihələri, enerji boru xətləri və nəqliyyat şəbəkələri quraraq iqtisadi təsirini artırdı. Bu ölkələr Rusiya ilə balanslı münasibət saxlasalar da, getdikcə Çinə daha çox yönəlməyə başladılar. Təhlükəsizlik sahəsində də Çin birbaşa hərbi baza qurmasa da, birgə təlimlər və texnoloji dəstək vasitəsilə təsirini genişləndirdi. Beləliklə, Çin Mərkəzi Asiyada təkcə iqtisadi deyil, həm də strateji güc kimi möhkəmləndi.

Və nəticə etibarilə, Çinlə bağlı bunu demək olar: müharibənin qalibi kim olursa olsun, digər iştirakçılardan fərqli olaraq, Çin hər bir halda qazanır. Əgər Ukrayna qalib gəlsə və Rusiya uduzsa, Çin Rusiyanın iqtisadi bazarını tam ələ keçirə bilər, ucuz enerji mənbələrindən faydalanmağa davam edər, Mərkəzi Asiyada regional gücə çevrilər və Rusiyanın təsir dairəsini keçmədən Sibir üzərində faktiki nəzarət əldə edə bilər. Əgər Rusiya qalib gəlsə, Çin qalibin yanında yer almış ölkə kimi mövqeyini gücləndirər. Lakin Rusiya qalib gəlsə belə, əvvəlki gücünə qayıda bilməyəcək. Dünya ictimaiyyətinin ona qarşı mövqeyi dəyişməyəcək və qonşu ölkələr onun təsirindən çıxmaq üçün cəhdlərini davam etdirəcəklər. Ukrayna itirdiklərini geri qaytarmağa çalışacaq və Qərbin iqtisadi və hərbi dəstəyi ilə daha sabit şərtlər altında özünü toparlayacaq. Rusiya isə yenə də Çin kimi ABŞ-a qarşı dura biləcək iqtisadi gücə ehtiyac duyacaq. Çin isə bu ehtiyacdan maksimum fayda götürəcək.

Çin haqqında daha çox şey demək olar, amma mən burada dayanmaq istəyirəm.

Nəticə: Müharibənin Bitməsi Uzaq Görünür

Mənim müşahidəmə görə, artıq üç ildir davam edən bu müharibənin yaxın zamanda sona çatması real görünmür. Ukrayna haqlı olaraq torpaqlarını verməkdən imtina edir. Bu münaqişə nəticəsində kifayət qədər insan itkisi və dağıntı yaşanıb ki, ölkə Rusiyaya kapitulyasiya etməyi qəbul etsin. Ukrayna cəmiyyətində müharibənin nəticələri ilə bağlı güclü emosional və siyasi həssaslıq formalaşıb. Hər hansı güzəşt qərarı yalnız torpaq itkisi deyil, həm də milli ləyaqətin zədələnməsi kimi qəbul oluna bilər.

Digər tərəfdən, Rusiya müharibəni dayandırmaq niyyətində deyil. Hətta münaqişə dayansa belə, bir neçə il sonra hansısa yeni iddia ilə yenidən başlaya biləcəyi ehtimalı var. Unutmayaq ki, ilk müharibə 2014-cü ildə Krımın aneksiyası ilə başladı. 2022-ci ildə bu proses Donetsk, Luqansk, Zaporojye və Xerson vilayətləri ilə davam etdi. Hətta 2008-ci ildə Gürcüstanla Cənubi Osetiya və Abxaziya üzərində münaqişə yaşanmışdı. O zaman Rusiya daha ehtiyatlı davranaraq bu bölgələri işğal etmək əvəzinə onların “müstəqilliyini” tanımışdı.

Bu gün isə Rusiyanın dəqiq nə istədiyi məlum deyil ki, müharibənin hansı şərtlərlə dayana biləcəyi müəyyənləşsin. Görünən odur ki, Moskva münaqişəni uzatmaq məqsədilə Ukraynadan kapitulyasiya səviyyəsində tələblər irəli sürür. Bu tələblərə Rusiyanın işğal etdiyi dörd vilayət və Krım Muxtar Respublikası daxildir. Heç bir ölkənin prezidenti belə bir kapitulyasiya sənədinə imza ata bilməz. Atsaydı, öz xalqı ilə üz-üzə qalardı.