Əbu-Dabi: Qafqazda sülhün səssiz təması - TƏHLİL

Əvvəllər Bakı ilə İrəvan arasında danışıqlar ya Moskvada, ya da Avropanın göydələnli şəhərlərində keçirilirdi. Əbu-Dabi – nə Moskva, nə Brüssel, nə də Ankaradır. Bu görüşün Körfəz ölkəsində baş tutması, təkcə texniki “neytrallıq” deyil, həm də regiona Qərb-Ərəb-Türk tandeminin yeni baxışının izahıdır.

      Əslində bu görüş, üç qlobal qütb – Rusiya, Qərb və Türkiyənin öz maraq çarpazlarında uzlaşdığı nadir bir epizod oldu. Vaşinqton və Brüssel bunu Cənubi Qafqazda sabitlik və nəqliyyat arteriyalarının təhlükəsizliyi üçün şans kimi gördü. Rusiya isə, sanki sevinirmiş kimi davranaraq, bu görüşü oyunda qalmaq üçün “məmnuniyyətlə qarşılayan” tərəf rolunda oynadı.

       Amma unutmayaq ki, burada “məmnuniyyət” formal təbəssümdən o yana keçmir. Çünki bu sülh:

-        Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə Rusiya nəzarətindən kənar keçid yaradır,

-        Ermənistanı Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatından (KTMT) uzaqlaşdırır,

-        Azərbaycanı Ankara-Vaşinqton orbitinə daha da yaxınlaşdırır,

-        İranın şimal sərhədinin Qərbə açılması reallığı gündəmə gətirir.

      Bu, sadəcə sənəd deyil – bir nizamın sonu və yenisinin konturlarıdır.

      Sülh müqaviləsi baş tutacaqmı?

       Bu sual artıq normativ, hüquqi müstəvidə deyil, geosiyasi təhlil müstəvisində cavablanmalıdır. Bəli, bu dəfə ehtimal yüksəkdir. Və bunun dörd əsas səbəbi var:

1. Geosiyasi konfiqurasiya dəyişib – Prezident İlham Əliyevin “Dəmir yumruq” siyasəti Qarabağı artıq “qətnamələrin obyekti” deyil, real hərbi-siyasi nəticənin aktına çevirib. Azərbaycan statusu birtərəfli olaraq müəyyən edib və bu nəticə dünya tərəfindən də faktiki olaraq qəbul olunub.
2. Azərbaycan güclüdür və təşəbbüs sahibidir – Hərbi üstünlüyünü diplomatik kanallarda səmərəli şəkildə istifadə edir. Sərhədlərin delimitasiyasında, dəhlizlərin açılmasında və kommunikasiya xəritələrinin müəyyənləşdirilməsində fəal oyunçuya çevrilib.
3. Ermənistan məcburiyyət qarşısındadır – Rusiya artıq təhlükəsizlik zəmanəti təqdim etmir, əksinə, siyasi xaos mənbəyinə çevrilib. Paşinyan isə, bütün mümkün alternativlər içində Qərbin verdiyi təhlükəsizlik çətirinə sığınmağa çalışır.
4. Vaşinqton və Ankara rolları bölüşdürüb – ABŞ diplomatik masanı təmin edir, Türkiyə isə, real hərbi və siyasi dayaq kimi çıxış edir. Bu kombinasiya Paşinyana daxili müqaviməti balanslaşdırmaq üçün dəstək verir.

Sülh müqaviləsinin kağıza çevrilməsi üçün sadəcə razılıq yox, həm də iradə, zaman və ictimai hazırlıq lazımdır. Ermənistan tərəfində isə:

-        Konstitusiyada hələ də Qarabağla bağlı istinadlar mövcuddur. Bu dəyişiklik olmadan imzalanacaq hər hansı sənəd daxili legitimlik böhranı doğura bilər.

-        Erməni ictimaiyyəti və diasporası hələ “kapitulyasiya sonrası psixoloji mərhələni” keçməyib. Yəni bütün cəmiyyət Paşinyan arxasında deyil.

-        Rusiya və İranın təxribat riski qalmaqdadır. Xüsusilə Rusiya Ermənistanda “5-ci kolon” və kilsə üzərindən, İran isə, regiondakı sərhəd qorxusu üzərindən prosesə əngəl yaratmağa cəhd göstərə bilər.

      Nə gözlənilir və hadislər necə inkişaf edə bilər?

-        2025-ci ilin sonuna qədər sülh sazişinin ilkin paraflanması mümkündür. Hətta bu mərasim Vaşinqton və ya Ankarada baş tuta bilər.

-        2026-cı ilə qədər Ermənistan Konstitusiyasına düzəlişlər edilə bilər, çünki Paşinyan bunu sonrakı parlament seçkiləri ilə bağlayır. Bu, sazişin ratifikasiyası üçün zamana oynama modelidir.

-        Zəngəzur dəhlizi bu il texniki olaraq istifadəyə verilə bilər, amma tam hüquqi-institusional inteqrasiyası üçün sülh sazişi zəruridir.

-        Rusiya bu müddətdə Ermənistanda siyasi gərginlik yaratmağa, daxili qarşıdurmaları alovlandırmağa və Paşinyanı zəiflətməyə çalışacaq. Amma Kreml bu dəfə geosiyasi təcridə uğrayan tərəfdir.

-        İran daha çox diplomatik vasitələrlə “narahatlıq” bildirəcək, amma prosesə təsir etmək imkanları məhduddur. Xüsusilə Orta Dəhliz, Çin və Türk Dövlətləri Təşkilatı kontekstində.

       Əbu-Dabi masasında imzalanan heç bir sənəd olmasa da, bu masa bir çox divarların çatladığını göstərdi. İndi bu bölgədə sülh sadəcə “düşmənçiliyin olmaması” deyil, kommunikasiya, iqtisadi inteqrasiya və strateji transformasiya deməkdir. Bu sülh “müharibəsizlik” yox, ortaq maraq sülhü olacaq.

       Əgər bu sülh baş tutarsa, Azərbaycan geoiqtisadi güc mərkəzinə, Ermənistan tarixində ilk dəfə real suverenliyə, Türkiyə Cənubi Qafqazda zəmanətçi gücə, ABŞ isə postsovet geosiyasətində yeni formatlayıcı aktora çevriləcək.

       Əgər baş tutmasa... bölgə yeni bir müharibə yox, uzun və yorucu geosiyasi blokadaya məhkum edilə bilər. Və bu dəfə heç kim əvvəlki yerində qalmaz.

       Bu dəfə sülh sadəcə sənəd deyil – təqdim edilən bir şansdır. Qərbin təminatı, Türkiyənin qarantiyası və Azərbaycanın sabit iradəsi fonunda Cənubi Qafqaz ilk dəfə “keçmişin yox, gələcəyin” masasında oturub.

        İndi sual budur: bu fürsətə sülh qələmi toxunacaq, yoxsa yeni oyunçular onu yenidən “partlayış düyməsinə” çevirəcək?

       Rusiya bölgədən çıxırmı?

     Rusiya hazırda çəkilir, amma tam çıxmır. 2020-ci ildən fərqli olaraq, Moskva artıq oyunun mərkəzində deyil. Əbu-Dabi görüşü göstərdi ki, Bakı-İrəvan xəttində Vaşinqton və Ankara mühüm aparıcı qüvvələrə çevrilib. Lakin Kreml, heç şübhəsiz, Cənubi Qafqazı tamamilə tərk etməyə razı olmayacaq. Moskva bu prosesi ləngitmək, ya da öz alətləri ilə manipulyasiya etmək istəyəcək. Ermənistandakı “5-ci kolon” (revanşist müxalifət, kilsə, Rusiya yönlü mətbuat və təhlükəsizlik məmurları) Paşinyanı zəiflətmək üçün hələ də aktivdir. Lakin, artıq bu “kolon” əvvəlki kimi “devrim” etmə gücündə deyil. Ermənistan cəmiyyəti müharibədən, itkilərdən və Rusiya asılılığından yorulub. Bu mənada Rusiyanın təsir dairəsi daralır, amma proses bitməyib.

SSRİ-nin dağılmasından sonra Moskva Cənubi Qafqazda nə hərbi işğal, nə də dostluq yolu ilə, tamamilə “rəhbərlik edən xaos” üzərindən mövqeyini qoruyurdu. Qarabağ münaqişəsi isə, bu strategiyanın ən ideal laboratoriyası idi: Moskva bu konflikt vasitəsilə həm Azərbaycanı, həm də Ermənistanı “tənzimləyirdi”.

      Amma artıq Qarabağ problemi Azərbaycan tərəfindən tam və birtərəfli həll edilib. Ermənistan “süni münaqişə tələsi”ndən çıxmaq istəyir. Prezident İlham Əliyevin siyasəti nəticəsində Cənubi Qafqazda mövcud reallıqlar dəyişib. Azərbaycan müstəqil geosiyasi oyunçuya çevrilib və Türkiyə ilə strateji ittifaqda, Qərb ilə əməkdaşlıqda balanslı siyasət yürüdür. Ermənistan isə, ilk dəfə real şəkildə Rusiya orbitindən uzaqlaşmağa və ABŞ-Avropa-Türkiyə üçlüyünə yaxınlaşmağa çalışır. Bu mənzərə fonunda artıq Kreml yeni bir mexanizm təqdim edə bilmir – nə təhlükəsizlik təklifi var, nə iqtisadi inteqrasiya cazibəsi, nə də normativ alternativ. Bütün bunlar Rusiyanın “parçala və hökm sür” modelini iflic edib.

      “The Hill” və “The Moscow Times” kimi nüfuzlu nəşrlərin fikirləri göstərir ki, Qərb artıq Ermənistanı Rusiya ilə kəsən xəttin bir ucu kimi deyil, Azərbaycan və Türkiyə ilə bağlanan yeni kəsişmə nöqtəsi kimi görmək istəyir. Bu məqsədlə Ermənistanın Rusiya ilə təhlükəsizlik, enerji və iqtisadi asılılıqları azaldılır. Azərbaycanla birbaşa və dolayı regional inteqrasiyalar gücləndirilir (Zəngəzur, Orta Dəhliz, Avropa bağlantısı). Türkiyə vasitəsilə Türk Dünyası ilə körpü salınır. İsrail-Azərbaycan-Türkiyə müdafiə xətti isə, İran və Rusiyaya qarşı yeni “yumşaq blok” yaradır. Yəni, “rəqibləri birləşdirməklə özünü ifşa edən imperiya” modelindən “rəqibləri ortaq maraqlara söykənərək birləşdirən geostrateji sistemə keçid” müşahidə olunur.

    Əslində bu yaxınlaşmanı yalnız “taktiki birlik” kimi görmək yanlışdır. Söhbət artıq ortaq iqtisadi və geosiyasi arxitekturadan, vahid tranzit sistemindən, qarşılıqlı təzyiqlərə qarşı dirənişdən və status-kvo yaratmaq istəyindən gedir.

           Yeni müharibə riski varmı?

       Tez bir zamanda – xeyr. Ancaq uzunmüddətli strateji risk qalır. Əgər Ermənistan sülh prosesindən yayınsa, Qərb zəmanət verməsə, Rusiya revanşist qüvvələri dəstəkləsə, o zaman lokal təxribatlar, təcavüz aktları, informasiya müharibələri və yeni toqquşmalar baş verə bilər. Bu, 1999-cu ilin parlament terroru kimi hadisələrin təkrarlanması formasında deyil, “yumşaq və rəqəmsal müharibə” mərhələsində baş verər.

       Kreml üçün hazırda üç seçim görünür:

-        Revanş və xaos: Ermənistanda çevriliş cəhdi, kilsə və müxalifət vasitəsilə sabitliyin pozulması;

-        “Əl saxla və gözlə” strategiyası: NATO və Qərbin diqqəti dağılana qədər zamana oynamaq;

-        Bölgədən mərhələli çəkilmə və yeni format təklifi: (əgər bu mümkün olsa) Rusiya Zəngəzurda hansısa texniki iştirak və ya müşahidə missiyası ilə yerini qorumağa çalışa bilər.

       Lakin reallıq budur ki, artıq nə Ermənistan, nə də Azərbaycan üçün Rusiya təhlükəsizlik, tərəfdaşlıq və ya gələcək model təqdim edə bilmir.

     İran bu sülhdən razıdırmı?

     İran ikili dilemma ilə üz-üzədir: sülhü istəyir, çünki regionda müharibə onun şimal sərhədlərini riskə atır. Sülhü istəmir, çünki bu sülh Zəngəzurda geosiyasi balansı dəyişir və Türk-Azərbaycan tandemini gücləndirir. Ona görə də, İran rəsmi olaraq neytral və barışdırıcı görünməyə, əslində isə prosesi nəzarətə almağa çalışacaq. Tehran Qərbin rolundan narazı olsa da, Rusiyanın çöküşü ilə onu təkbaşına əvəzləyə bilmir.

      Əgər proses bu sürətlə davam etsə və Paşinyan seçkilərədək dayanmazsa, 2025-ci ilin ortalarında sülh sazişi mümkündür. Ancaq bu sənəd, zəmanət mexanizmləri ilə bərkidilməli, Ermənistanın hüquqi və ideoloji sisteminə inkişaf mərhələsində inteqrasiya olunmalı, Qərb və Türkiyənin qəti siyasi iradəsi ilə müşayiət olunmalıdır. Əgər bu baş verməzsə, böyük sülh böyük bir illüziyaya çevrilə bilər.

      İlham Əliyevin yürütdüyü siyasət fərqli və yeni reallıqlar yaradıb. Onun uzaqgörən siyasəti nəticəsində Azərbaycan və Ermənistan arasında böyük sülh, Zəngəzur dəhlizi və Orta Dəhlizin inteqrasiyası reallığa çevrilir. Bütün bunların hamısı postsovet Qafqazının sonu və Avrasiya sivil yolunun başlanğıcıdır. Əgər bu proses baş tutarsa:

-        Rusiya ilk dəfə Cənubi Qafqazı tamamilə itirmiş olacaq;

-        İranın bölgədəki manevr sahəsi daralacaq;

-        Ermənistan real müstəqillik qazanacaq;

-        Azərbaycan lider, Türkiyə isə garant gücə çevriləcək.

     Bu isə tarix üçün bir sualdır: Rusiya Cənubi Qafqazı itirirmi? – Artıq “bəli” cavabını təsdiqləyən proseslər gedir. Bəs bu proses dayandırıla bilərmi? – Sadəcə Ermənistan və Azərbaycan istəməsə. Onlar isə, artıq yeni gələcəyi seçib.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru