İnsan kapitalının inkişafında insanyönümlü yanaşma

Müasir dövr, bir tərəfdən, texnologiyanın, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının, kosmik tədqiqatların, gen mühəndisliyinin sürətli inkişafı, süni intellektin inkişafı, idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi, istedadların inkişafı və kadr potensialının yüksəldilməsi ilə səciyyələnir, digərtərəfdən, dünyanın güclü dövlətlərinin geosiyasi müharibələrlə müşayiət olunan resurslarda hökmranlıq etmək istəyi, mədəni ekspansiya, şaquli hakimiyyət spirallarına əsaslanan antidemokratik rejimlərə dəstək əhalinin bir hissəsinin kəskin şəkildə zənginləşməsinə,digərlərinin isə yoxsullaşmasına, eləcə də cəmiyyətdə mənəvi-əxlaqi böhrana səbəb olur.

Humanizm nöqteyi-nəzərindən üç növ nəzəriyyə - fərdi, sosial və qlobal - vahid məqsəd güdür: insanı müstəqil yaşamaq üçün layiqli və qabiliyyətli bir fərd hesab edən bölgü ədaləti siyasətinin qurulması. Əgər insan öz-özlüyündə bir məqsəd kimi bu düşüncələrin təməl daşıdırsa və layiqli bərabərlik və hüquqlara hörmət şəraitində həyat keyfiyyətini yaxşılaşdıran siyasətlər təklif edilirsə, bölüşdürmə ədalətinin humanizm dəyərlərinə bərabər olduğunu iddia etmək olar.

 Təşkilatlarda bir çox şöbələr bu gün hələ də ictimaiyyətlə, müxtəlif kateqoriya və qrupların nümayəndələri ilə səmərəli ünsiyyətin qurulmasının vacibliyini dərk etmirlər. Müasir dövrdə əhalinin dövlət və ictimai qurumlardan aldığı məlumatların operativliyi, doğruluğu, keyfiyyəti və əlçatanlığı, həm də bu strukturların uğuru və effektivliyi onlardan alınan rəylərdən, sosial şəbəkələr, rəqəmsal texnologiyalar, generativ proqramlar vasitəsilə vətəndaşlar, müəllimlər və onların valideynləri, ictimaiyyət nümayəndələri ilə ünsiyyətdə etik davranış qaydalarına və müsbət emosional münasibətdən,inkişafı, siyasi institutlar tərəfindən öz funksiyalarının həyata keçirilməsinə, istifadə olunan idarəetmə mexanizmlərinə, əhaliyə göstərilən xidmətlərin səmərəliliyinə və məqsədyönlülüyünə dövlət və vətəndaş nəzarəti tədbirlərinin dəyişdirilməsi və gücləndirilməsi üçün zəruri qərarların qəbul edilməsi asılıdır.  

Onu da qeyd edək ki, təhsil sistemində aparılan islahatlara, jurnalistlər üçün təşkil olunan kurslara baxmayaraq, mətbuat orqanlarında bu sahədə peşəkar təhsil almış jurnalistlər çox deyil, o cümlədən insan resurslarının inkişafı, xəbərlərin və analitik materialların hazırlanması, innovasiyaların təşviqi və elm və təhsil, yaradıcılıq və digər sahələrdə süni intellektin tətbiqi ilə bağlı müzakirələrin inkişaf etdirilməsi sahəsində toplanmış təcrübə; televiziya müsahibələrinin və süjetlərinin hazırlanması, müəyyən mövzuda televiziya debatlarının və ya orijinal proqramların təşkili, materiallar üzərində dərin və tədqiqat işi, həmçinin, müstəqil ekspertlər də daxil olmaqla alternativ məlumat mənbələrindən istifadə edilməsi sahəsində də görülməli işlər çoxdur.

Müasir tərbiyə və təhsil sisteminin ümumi vəzifəsi və cəmiyyətin siyasi və iqtisadi sisteminin son məqsədi insan şəxsiyyətinin mütləq və nisbi dəyərinin dərk edilməsidir. Postsovet cəmiyyətinin iqtisadi və sosial-siyasi transformasiyasının irəli sürdüyü strateji əhəmiyyətli vəzifələrin uğurla həlli yeni tip şəxsiyyətin, dünyagörüşü və peşəkarlığı müasir cəmiyyətin tələblərinə cavab verən şəxsiyyətin formalaşmasını nəzərdə tutur. Alimlərin fikirincə bilik uğurlu inkişafın əsasıdır... İnsan potensialı tərəqqi üçün əvəzsiz şərtdir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin siyasi, iqtisadi və sosial sahədə əldə etdiyi nailiyyətlər müasir bilik və bacarıqlardan asılıdır. İnsan bilik və bacarıqların yaradıcısı, daşıyıcısı və praktikasıdır. Bu səbəbdən biliyin əldə edilməsində ən mühüm amil olan təhsil davamlı insan inkişafının qiymətləndirilməsində xüsusi rol oynayır. Düşünürük ki, belə bir fikirlə razılaşmaq olar. 

Bir çox müstəqil ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da təhsil işçilərinin peşə bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi və kadr potensialının inkişaf etdirilməsi məqsədi ilə treninqlər, refleksiv seminarlar, diaqnostik qiymətləndirmələr, sertifikatlar keçirilir, tədris prosesinin transformasiyası və canlandırılması məqsədi ilə pedaqoji sahədə islahatlar və innovasiyalar həyata keçirilir. Bu baxımdan müəllim yeni texnologiyalardan istifadəyə və təlim prosesində yaradıcı mühitə imkan verən yeni tədris strategiyası seçməlidir. Yeni şəraitdə müəllim tədris prosesində daha fəal metod və vasitələrindən istifadə edir, bunun sayəsində şagirdlər öz fikirlərini bildirir, müəllimlə dialoqa girir, təklif olunan tapşırıqları yerinə yetirirlər.Qeyd edək ki, təlimin ən səmərəli formalarından biri interaktivdir ki, bu da şagirdin tələbələrlə, müəllimlə və rəqəmsal texnologiyalarla qarşılıqlı əlaqədə olması üçün əlverişli şərait yaradır, smart lövhə, internet, planşet və s. 

Təhsil fəaliyyətində innovativ modellər arasında aşağıdakıları ayırd etmək olar: problemli, imitasiya, proyektiv, tədqiqat, kontekstual və kompüter oyunları.STEAM Azərbaycan layihəsi Azərbaycan məktəblərində uğurla həyata keçirilir. Onun məqsədi tələbələrdə 21-ci əsr bacarıqlarını - tənqidi və yaradıcı düşünmə, əməkdaşlıq, effektiv ünsiyyət və problemlərin həllinə innovativ yanaşmaları inkişaf etdirməkdir. Məqsəd elmi-tədqiqat və yaradıcılıq potensialına malik istedadlı tələbələri üzə çıxarmaq olan “Gələcəyin alimləri” müsabiqəsinin əhəmiyyətini də qeyd etmək lazımdır. Maraqlıdır ki, paytaxt Bakının qabaqcıl məktəbləri ilə yanaşı, işğaldan azad edilmiş Qarabağ rayonlarının, Şuşa, Xankəndi, Ağdam vədigər şəhərlərin ümumtəhsil məktəblərində də innovativ idarəetmə üsulları tətbiq edilir. 

Məsələn, Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2022-ci il 16 noyabr tarixli Sərəncamı ilə təsdiqedilmiş “Azərbaycan Respublikasının işğaldan azadedilmiş ərazilərinə böyük qayıdış üzrə I Dövlət Proqramı”nın icrası çərçivəsində Xankəndi şəhərindəki Nizami Gəncəvi adına 4 nömrəli tam orta məktəbdə 624 şagird yerlik əsaslı təmir işləri aparılmışdır. Məktəb layihəsi 0,67 hektar ərazini əhatə edir, ümumisahəsi 3760 kv.m-dir. Məktəbdə 11 sinif otağı, kimya, fizika və biologiya laboratoriyaları, texnologiya vəinformatika kabinetləri, 2 STEAM sinfi, çağırışaqədərki hazırlıq sinfi, kitabxana, akt zalı vəidman zalı, həmçinin bufet var. 

2024-cü il sentyabrın 19-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev Xankəndişəhərindəki Nizami Gəncəvi adına 4 nömrəli tam ortaməktəbin əsaslı təmirdən sonra açılışında iştirak edib. Açılışda elm və təhsil naziri Emin Əmrullayev dövlətimizin başçısını məktəbdə yaradılan şəraitlə tanışetdi.

Müasir dövrdə dünyanın qabaqcıl ölkələrində, eləcə də paytaxt məktəblərində, Qarabağın işğaldanazad edilmiş rayonlarındakı məktəblər üçün tədrisdəyeni texnologiyaların, xüsusilə də süni intellektin tətbiqini nəzərə alaraq, mətn, şəkillər, video, musiqi vəkod yaratmaq üçün ChatGPT proqramlarından və digərgenerativ süni intellekt sistemlərindən səmərəli istifadəetməyi öyrənmək kimi məsələlər də çox aktualdır.Bəzən psixoloji və ya digər səbəblərdən şagirdlər dərszamanı müəllimə verə bilməyəcəkləri sualları evdəsüni intellektə və ya robotlara verməkdə sərbəst olurlarvə süni intellektin vaxt məhdudiyyəti olmadığı üçün cavabları bir neçə dəfə təkrarlamaq və daha sadəformada izah etmək imkanı var. Bu sahədə müəllim vətələbələrin informasiyaya, metodiki və resursdəstəyinə, pilot dərslərdə süni intellekt platformalarından istifadə ilə bağlı etik məsələlərin həllində, AI ilə bağlı sualların düzgün verilməsində, cavabların düzgünlüyünün izahında və platformalardanalınan cavabların müqayisəli təhlilinin aparılmasındamüəllim və valideynlərin istiqamətləndirilməsi böyük ehtiyac var. 

Təhsil sistemində informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından istifadənin əhəmiyyətini və bu texnologiyalardan istifadənin dünya standartlarına çatdırılmasının ölkəmiz üçün əhəmiyyətini, o cümlədən rəqəmsal iqtisadiyyata keçid şəraitində təhsil sisteminin müasirləşdirilməsində süni intellekt, böyük verilənlərin təhlili və innovativ yanaşmalardan istifadənin vacibliyi Elm və Təhsil Nazirliyinin rəsmi sənədlərində və məsul məsul şəxslərin çıxışlarında da qeyd olunur. Bu problemlərin həlli sinifdə və evdə fərdi şagird bilik və bacarıqlarını artırmaq, məlumatları təhlil etmək və fənn performansını yaxşılaşdırmaq üçün məktəblərdə müəllimlər və tələbələr üçün generativ AI platformalarının tətbiqini tələb edir.

Azərbaycan MDB məkanında və regionda Dördüncü Sənaye İnqilabının Təhlili və Koordinasiyası Mərkəzini (4SIR) yaradan ilk ölkə oldu ki, o, digər özəl, dövlət və hökumət strukturları ilə birlikdə Azərbaycanda, xüsusən də iqtisadiyyatda, eləcə dəhəyatın digər sahələrində rəqəmsallaşmanın sürətləndirilməsi prosesinə rəhbərlik edir. Bu təşəbbüsün məqsədi Azərbaycan dilini mükəmməl bilən və azərbaycan məzmunlu süni intellekt platformalarının inkişafını stimullaşdırmaqdır.

Azərbaycanın iqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarovun sözlərinə görə, təhsillə iqtisadiyyat arasında düzgün körpünün yaradılması baxımından maarifləndirmə işləri aparılmalıdır. İnsan kapitalı haqqında məlumat təkcə yarışda qalmaq üçün deyil, həm də ölkənin iqtisadi inkişafına və rifahına müsbət təsir göstərməsini təmin etmək üçün zəruri elementdir.

Bu fikirlə tam şəkildə bölüşərək, gələcəyin insanlarına çevriləcək bugünkü uşaq və gənclərinyüksək emosional intellektə, mərhəmətə, ədalətliliyəvə xeyirxahlığa malik texnoloji cəhətdən zəngin və transformasiyalı şəxsiyyətlər olaraq qalacağını proqnozlaşdıraraq müəllimlərin rolunun artaraq dahaböyük dəyər qazanacağına ümid edirik.

Elçin Sərdarov

Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi