Gündəm,Siyasi

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ideoloji əsasları və onun təkamülü

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) ideoloji bazasının üç təməl sütunu olan türklük, islam və müasirlik (modernlik), onu həm milli dövlətçilik ənənəsinə, həm də universal dəyərlərə bağlayan kompleks bir fəlsəfi-siyasi sistemi ifadə edir. Bu ideoloji təməl, yalnız konkret tarixi şəraitin nəticəsi olmayıb, eyni zamanda, Azərbaycanın intellektual və siyasi elitasının (Ə.Hüseynzadə, M.Ə.Rəsulzadə, F.X.Xoyski və b.) formalaşdırdığı siyasi-fəlsəfi dünyagörüşün məhsulu idi. O, Azərbaycan elitasının təkcə zamanın ruhunu dərk etməsi deyil, eyni zamanda həmin ruhu cəmiyyətin transformasiyası üçün fəal ideoloji vasitəyə çevirməsi idi. Bu baxımdan, AXC-nin ideoloji sistemi təkcə tarixi hadisə deyil, həm də ideoloji konstruksiya təcrübəsi və postimperial kimlik yenidənqurması idi. Onun özəlliyi ondadır ki, o, Şərqdə ilk dəfə olaraq siyasi müstəqilliyi mənəvi avtonomiya ilə uzlaşdıran və modernliyi milli yaddaşla sintez edən bir layihə ortaya qoydu.

AXC-nin ideoloji bazasını təşkil edən türklük, islam və müasirlik (modernlik) elementləri ayrı-ayrılıqda statik kimlik göstəriciləri deyil, dinamik və qarşılıqlı təsirə əsaslanan bir ideoloji sintez modelinin fəlsəfi sütunları kimi başa düşülməlidir. Bu üçlük, cümhuriyyətin yalnız siyasi qurum deyil, tarixi-subyektiv bir ideya layihəsi olduğunu göstərir. Bu layihə həm milli dövlət quruculuğu perspektivindən, həm də Şərq ilə Qərb arasında mədəni vasitəçilik baxımından unikal xarakter daşıyırdı.

1. Müasirlik (modernlik) – Avropa modelinə inteqrasiya və sivil idarəetmə

1918-ci ildə qurulan AXC öz dövründə Şərqdə ilk parlamentli respublika kimi tanındı. AXC üçün müasirlik, Qərbin siyasi institutları (parlamentarizm, hüquqi dövlət, qadın hüquqları, seçki sistemi və s.) əsasında demokratik dövlət quruculuğu, elmi tərəqqi və maarifçilik prinsiplərinin tətbiqi demək idi. Modernlik, AXC-nin siyasi fəlsəfəsində ən çox vurğulanan istiqamətlərdən biri idi. AXC-nin müasirlik fəlsəfəsi əsasən Avropa maarifçiliyi (Volter, Russo, Monteskye, Lokk) və konstitusionalizm (Kant və Hegelin dövlət fəlsəfəsi) üzərində qurulmuşdu. Burada insan hüquqları, azadlıq və qanunun aliliyi kimi anlayışlar ön planda idi.

AXC, Şərqdə ilk dünyəvi və demokratik respublika kimi ideoloji baxımdan təkcə dövlət idarəçiliyində yenilik deyil, həm də modern siyasi şüurun formalaşmasında önəmli bir mərhələ idi. Onun əsaslandığı ideoloji prinsiplər sadəcə normativ hüquqi aktların cəmi deyil, Azərbaycan cəmiyyətinin tarixi, mədəni və fəlsəfi təcrübəsinin sintezindən doğan, gələcəyə yönəlmiş dərin bir siyasi-fəlsəfi konsepsiya idi.

Milli dövlətçilik prinsipi AXC üçün yalnız siyasi sərhədlərin müəyyən olunması deyil, milli özünüdərkin fəlsəfi olaraq dövlət formasında təcəssüm etməsi idi. "Azərbaycan" adının dövlət səviyyəsində ilk dəfə rəsmi şəkildə qəbul olunması, sadəcə ad seçimi deyildi — bu, türkdilli müsəlman bir xalqın öz tarixi yaddaşını və mədəni kimliyini modern dövlət kontekstində formalaşdırmaq iradəsinin göstəricisi idi. Bu, həm də millətin subyekt kimi tanınması demək idi.

AXC-nin respublika modelini seçməsi, mütləqiyyət və ya monarxiyadan imtina, yeni dövlətin məhz xalq iradəsinə əsaslandığını göstərirdi. Bu, Qərbdə uzun sürən burjuaziya inqilablarının gətirdiyi prinsiplərin Şərqdə lokal kontekstdə mənimsənməsi idi. Parlamentarizm, siyasi plüralizm və seçki hüququ vasitəsilə, xalqın öz gələcəyini təyin etməsi, dövlətin yalnız idarəedici aparat deyil, eyni zamanda sosial müqavilənin daşıyıcısı olması anlamına gəlirdi. Bu, modern dövlətin əsas fəlsəfi göstəricilərindən biri olan “sosial kontrakt” ideyasının tətbiqini ortaya qoyurdu.

AXC-nin hüquq və bərabərlik prinsipləri, insan ləyaqətinin dövlət səviyyəsində tanınmasının təcəssümü idi. Qadınlara seçki hüququnun verilməsi, yalnız hüquqi islahat deyildi — bu, sosial rolların yenidən dizaynı və fərdi azadlıqların universallaşdırılması idi. Bu, dövrün fəlsəfi diskurslarında Kantçı “insanı məqsəd kimi dəyərləndirmək” prinsipinə uyğun gəlirdi.

AXC çoxmillətli və çoxdinli bir cəmiyyətdə dövlət qurmaq məsuliyyətini üzərinə götürdü. Bu, sadəcə texniki idarəetmə strategiyası deyildi, həm də fərqli kimliklərin birgə mövcudluğu üçün etik-fəlsəfi zəminin yaradılması demək idi. Parlamentdə azlıqların təmsilçiliyi, bərabər hüquqlar, dini və etnik fərqliliklərin tanınması – bunlar millət anlayışının irqi və dini məhdudiyyətlərdən azad edilməsi demək idi.

AXC-nin sekulyar xarakteri onu İslam Şərqində fərqli edən əsas prinsiplərdən biri idi. Dövlət və dinin ayrılması yalnız texniki inzibati məsələ deyildi; bu, əxlaqın mənbəyini yalnız dini normativlikdən deyil, ümumbəşəri rasionallıqdan da qaynaqlandırmaq cəhdiydi. Dini inanclara hörmət saxlanılsa da, idarəetmə modeli ağıl, hüquq və elmi bilik üzərində qurulmuşdu.

AXC-nin maarifçiliyə verdiyi önəm, dövlətin gələcəyinin xalqın intellektual səviyyəsindən asılı olduğunu qəbul etdiyini göstərir. Təhsil, universitetlər, xalq maarifi – bunlar sadəcə infrastruktur deyil, yeni insan modelinin formalaşdırılması üçün vasitə idi. Maarifçilik bu mənada həm Avropa modernliyinin, həm də Şərqdəki “hikmət ənənəsinin” davamı idi. Bu, həmçinin, fəlsəfi anlamda fərdin özünü dərk etməsi və özünüqavrama prosesinin ictimai təşviqi idi.

AXC-nin yaranması, Şərqdə tarixi-subyektivliyin fəal şəkildə bərpası kimi şərh oluna bilər. Rusiya imperiyasının və İranın uzunmüddətli hegemonluğu nəticəsində Azərbaycan torpaqlarında formalaşmış struktur asılılıq və periferik mövqe, xalqın öz tarixinin fəal subyekti olma imkanlarını illərlə məhdudlaşdırmışdı. AXC bu məhdudiyyətə qarşı fəlsəfi bir cavab oldu – millət anlayışı coğrafi və etnoqrafik statusdan çıxarılıb, öz siyasi gələcəyini təyin edə bilən kollektiv iradəyə çevrildi. Beləliklə, Azərbaycan cəmiyyəti tarixə “obyekt” kimi daxil olmaqdan imtina edərək, “subyekt” kimi çıxış etdi.

AXC-nin əsas fəlsəfi əhəmiyyəti, onun modernliyi təqlid deyil, lokal bir epistemoloji konstruksiya kimi həyata keçirməsidir. Demokratiya, hüquq dövləti və parlamentarizm kimi ideyalar, sırf Qərb transplantı olaraq deyil, özünün sosial-mədəni zəmnində mənalandırılmışdı. AXC öz ideoloji quruluşunda yalnız hüquqi və siyasi institusionalizmi deyil, həm də kollektiv əxlaqi sistemin bərpasını nəzərdə tuturdu. Cəmiyyətin fraqmentarlaşmış dini, etnik və sosial strukturunu inteqrasiya edən vahid ideoloji baza olan "Azərbaycanlılıq", yalnız inzibati identiklik deyil, həm də mənəvi bir çağırış idi. Bu çağırış birgə yaşamaq iradəsinə, ortaq gələcəyə inama və siyasi subyektivliyin əxlaqi əsaslarına dayanırdı. Demokratik sistemin özəlliyi də burada idi: fərdi hüquqların təminatı ilə kollektiv mənəviyyatın (etik konsensusun) sintezi.

AXC-nin yaranması, yalnız bir respublikanın elan edilməsi deyil, həm də Şərq cəmiyyətində post-feodal siyasi yolun başlanğıcı idi. Bu proses Avropa cəmiyyətlərində təxminən üç yüz il ərzində baş verən sivil və siyasi modernləşmənin Şərqdə kəskin və sıçrayışlı formada ifadəsi idi. AXC bu keçidi bir anda həyata keçirməyə çalışdı – hüquqi bərabərlik, qadınların seçki hüququ, azlıqların hüquqi qorunması, sekulyar təhsil və s. kimi mexanizmlərlə. Bu, cəmiyyətin yalnız siyasi strukturunu deyil, həm də onun ontoloji statusunu dəyişdirirdi: idarə olunan bir kütlədən, hüquqi statuslu vətəndaşlara malik bir sosial orqanizmə çevrilmək böyük bir tarixi təkamülün nəticəsi idi.

AXC-nin doğuşu həm də Azərbaycan tarixinin fəlsəfi rekonstruksiyası idi. Əgər imperiya tarixşünaslığı bu coğrafiyanı yalnız sərhəd və periferik bölgə kimi təqdim edirdisə, AXC vasitəsilə tarixə yeni bir diskurs daxil edildi – tarix indi xalqın iradəsinin, mübarizəsinin və mədəni sintez gücünün daşıyıcısı kimi mənalandırıldı. Bu rekonstruksiya yalnız geriyə baxan nostalji deyil, həm də gələcəyə yönələn teleoloji bir layihə idi. Gələcək dövlətin legitimliyini yalnız keçmişdən deyil, həm də gələcək vədindən alırdı.

AXC yalnız tarixi bir epizod deyil, həm də fəlsəfi bir keçiddir — cəmiyyətin siyasi subyektə, fərdin vətəndaşa, coğrafiyanın isə, dövlətə çevrildiyi mərhələdir. Onun ideoloji prinsipləri olan milli kimlik, demokratiya, hüquq, multikulturalizm, dünyəvilik və maarifçilik, müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin də dəyərlər əsasını təşkil edir. Bu baxımdan, AXC-nin mirası bir simvol deyil, ideoloji platformadır, keçmişin mənasını gələcəyə yönəldə bilən fəlsəfi çərçivədir.

AXC-nin fəlsəfi əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu hadisə simvolik deyil, strukturlaşdırıcı bir dönüş idi. O, Azərbaycan cəmiyyətini təmsil olunmadan idarə olunan bir kütlə mövqeyindən çıxarıb, öz gələcəyini müəyyənləşdirə bilən siyasi subyektə çevirdi. Şərqdə ilk demokratik dövlətin məhz Azərbaycanda qurulması, milli intellektual sinfin yetkinliyi, sosial strukturun dinamikliyi və modernliklə lokal dəyərlər arasında sintetik rabitənin mümkünlüyü ilə bağlı idi.

2. Türklük – milli kimlik və tarixi yaddaş

AXC-də türklük anlayışı, sadəcə etnik mənsubiyyətin hüquqi ifadəsi və ya pan-türk ideologiyasının lokal manifestasiyası deyildi. O, post-imperial keçid mərhələsində yeni kollektiv-subyektin – “azərbaycanlı” türk mənsubiyyətli vətəndaşın fəlsəfi və ideoloji əsaslarda formalaşdırılması idi. Türklük burada irqi və ya şovinist ideoloji vasitə deyil, mədəni, tarixi və dil əsaslı özünüdərk aktı kimi çıxış edirdi. Bu mənada AXC ideoloqları, başda M.Ə.Rəsulzadə olmaqla Herderin dil və xalq ruhu nəzəriyyəsini, E. Renanın “ortaq yaddaş və yaşamaq iradəsi” tezisini regionun sosial reallıqlarına uyğunlaşdıraraq postkolonial milli kimlik modeli yaratdılar. Bu modeldə türklük, dini identiklikdən fərqli olaraq tarixi yaddaşa, dil birliyinə və mədəni mirasa əsaslanan bir millilikdir.

Avropa milli ideoloji sistemləri, xüsusən XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində əsasən etnosentrik və ya vətəndaşlıq əsaslı modellər arasında bölünürdü. Məsələn, Fransa modelində (Renan, Russo) millət iradəyə və ortaq yaddaşa əsaslanırdı. Burada dövlətin birləşdirici gücü vətəndaşlıq və hüquqi sistem idi. Alman modelində (Herder, Fixte) millət dil, qan və tarixi şüur əsasında formalaşırdı. Burada mədəni birlik ön planda idi. AXC modeli isə, bu iki qütb arasında hibrid və kontekstual bir yanaşma idi. Belə ki, Fransa modelindən fərqli olaraq AXC yalnız hüquqi və konstitusional vətəndaşlıqla kifayətlənmədi, mədəni və tarixi yaddaş üzərində milli kimlik inşa etdi. Alman modelindən fərqli olaraq bu identiklik şovinist və irqi mahiyyət daşımadı, çoxmədəniyyətli çərçivədə türklüyü regional kontekstdə yenidən düşündü. AXC ideologiyası, Şərqdə bir ilk olaraq, təzyiq altında olan mədəni kimliyin hüquqi və ideoloji bərpasını təmin etdi. Bu, imperial identiklikdən milli identikliyə keçidin

Türkiyə Cümhuriyyətində Ziya Gökalpın türklük nəzəriyyəsi əsasən Osmanlı çoxmillətli imperiyasından monolit milli dövlətə keçidin ideoloji bazası idi. Burada pantürkizmə ideoloji meyil var idi, türklük ideologiyası həm də dövlət quruculuğunun homogenləşdirici aləti idi. AXC-də isə türklük, mövcud imperiya strukturunun dağılması və çoxetnoslu Qafqaz reallığı daxilində azərbaycanlı türklərin öz milli kimliklərini postimperial kontekstdə inşa etmə vasitəsi idi. Burada homogenləşdirmə deyil, tarixi-mədəni yaddaşın hüquqiləşdirilməsi baş verirdi.

Türkiyədə sekulyar türkçülük, xüsusən Atatürk dövründə islamın rolunu zəiflədərək türklüyü əsasən laik və dövlət mərkəzli bir etnik konstruksiyaya çevirdi. AXC-də isə, türklük islamla sintez halında düşünülürdü. İslam milli mənəviyyatın və tarixi yaddaşın daşıyıcısı idi. Türklük və İslam bir-birini inkar edən yox, tamamlayan mədəni kodlar kimi qəbul edilirdi.

Türkiyə modelində pan-türk və pan-islam çağırışlar tədricən rəsmi ideologiyadan kənarlaşdırıldı, ərazi millətçiliyə (territorial nationalism) üstünlük verildi. AXC modelində isə, ümumtürk mədəni bağlılıq həm Qafqaz İslam Ordusunun çağırılmasında, həm də dil və maarif siyasətində açıq şəkildə ifadə olundu. Bu, siyasi ekspansionizm yox, mədəni müdafiə və kollektiv kimlik gücləndirməsi məqsədi daşıyırdı.

Türküstanda türklük ideyasının daşıyıcıları əsasən Cədidlər idi. Bu, XIX əsrin sonlarından etibarən ortaya çıxan maarifçi-modernist islamçı ziyalılar hərəkatı idi. Başlıca ideoloqları arasında İsmayıl bəy Qaspıralı, Abdurrauf Fitrat, Mahmudxoja Behbudi, Munəvvərqori Abdurraximov və başqaları vardı. Onlar üçün türklük, dil və maarif əsasında mədəni oyanış hərəkatı idi. Rusiya imperiyasının assimilyasiya siyasətinə qarşı kulturoloji müqavimət vasitəsi idi. İslamla ziddiyyətə qoyulmurdu, əksinə “İslamda türklük” deyil, “türklükdə İslam” paradiqması ilə izah olunurdu. Çox vaxt ümumtürk (pan-türk) kimliyi formasında təqdim olunurdu, çünki bölgədə özünəməxsus əraziyə və etnik özünüdərki tamamlanmış milli dövlətçilik şüuru hələ formalaşmamışdı.

AXC türklüyü, lokal tarixi yaddaş (Səfəvilər, Xalq maarifçiliyi) və müstəqil dövlətçilik təcrübəsinə istinad edirdi. Türküstan türklüyü isə, ümumislam sivilizasiyası və imperiya sonrası kimlik boşluğu içində ümumtürk tarixi yaddaşına üz tuturdu (Turan, Əmir Teymur, Fərabi və s.). AXC ideoloqları, xüsusilə Ə.Hüseynzadə və M.Ə.Rəsulzadə, dövlət və hüquq fəlsəfəsinə əsaslanan millət anlayışı irəli sürürdülər. AXC milli dövlət quruculuğuna real fürsət əldə edən ilk müsəlman türk cəmiyyətlərindən biri idi. Bu səbəbdən, AXC ideologiyası eksperimental modern dövlət fəlsəfəsinin təcəssümünə çevrildi. Türküstan cədidləri isə, daha çox etik-intellektual modernlik və ümumbəşəri maarifçilik yolu ilə “ümumtürk-islam kimliyi” formalaşdırmağa çalışırdılar.

Türküstan türklüyü, mədəni dirçəliş və intellektual modernizm vasitəsilə postkolonial müqavimət forması idi. Lakin, o dövrdə konkret milli dövlətçiliyə çevrilə bilmədi. Çünki sərhəd və ərazi şüuru zəif idi, etnik identiklik siyasi suverenliklə bağlı düşünülmürdü, sovetlərin sürətli işğalı bu prosesi siyasi baxımdan tamamlamamış qoydu.

AXC modelində isə, türklük konstitusional legitimlik və suverenlik daşıyıcısı idi, milli kimlik tarixi yaddaşın hüquqi əsasda yenidən qurulması idi. Bu, onu həm Türküstan cədid ideologiyasından, həm də Osmanlı sonrası Türkiyə modernizmindən fərqləndirdi.

XX əsrin əvvəllərində Rusiya müsəlmanları, xüsusilə də Rusiya türkləri (tatarlar, başqırdlar, noqaylar, qismən çuvaşlar və s.), Osmanlı, İran və Türküstan ilə müqayisədə fərqli intellektual və sosial şəraitdə idilər. Onların kimlik, ideologiya və modernləşmə prosesi spesifik idi və xüsusilə Kazan mərkəzli cədidlik hərəkatı bu baxımdan açar rol oynayırdı.

1880–1905-ci illərdə ideoloji dominant panislamizm idi. Rusiya çarizminin yürütdüyü assimilyasiya və ruslaşdırma siyasətinə qarşı türklər arasında dini birlik və həmrəylik çağırışları yüksəlməyə başladı. Panislamizm bu baxımdan mədəni müdafiə mexanizmi rolunu oynayırdı. İslam dini yalnız mənəvi sistem kimi deyil, həm də milli-siyasi müqavimətin resursu kimi çıxış edirdi. Bu mərhələdə siyasi modernlikdən çox, dini özünüdərk ön planda idi.

Rusiyada 1905-ci il inqilabından sonra nisbi liberal mühitin yaranması panislamizmi bir qədər geri plana çəkdi və yerini mədəni pan-türkizmə verdi. Bu mərhələdə İsmayıl bəy Qaspıralının irəli sürdüyü "dildə, fikirdə, işdə birlik" prinsipi əsas ideoloji istiqamət oldu. Məqsəd ümumtürk mədəni-mənəvi inteqrasiyanı təmin etmək idi. Bu dövr dini bağlılıqdan mədəni və dil əsaslı bağlılığa keçidi simvolizə edir. Əsas diqqət təhsilin, qəzetlərin və dilin vasitəsilə milli şüurun oyadılmasına yönəlmişdi. Pan-türkizm burada siyasi ekspansionizm yox, intellektual-mədəni bərabərlik ideyası kimi çıxış edirdi. Tatar ziyalıları (İsmayıl Qaspıralı, Musa Carullah, Rızaeddin bin Fəxrəddin, Yusuf Akçura) İslamı mədəni-əxlaqi yenilənmənin vasitəsi kimi düşünürdülər, lakin dinin yanında millət, vətəndaşlıq və təhsil məsələlərini də önə çıxarırdılar.

1917-ci il Rus İnqilabından sonra yaranan siyasi vakuumdan istifadə edən Rusiya türkləri artıq panideoloji çərçivədən çıxaraq konkret milli dövlətçilik konsepsiyalarını irəli sürməyə başladılar. Bu mərhələdə İdil-Ural Respublikası, Krım Xalq Respublikası və digər milli qurumlar yaradılmağa cəhd göstərdi. Bu ideoloji mərhələdə panislamizm və pan-türkizm artıq arxa planda qalır, yerini federal-türk konstitusionalizmi və milli respublikaçılıq arzusu tutur. Bu, ilk dəfə olaraq türk və müsəlman xalqlarının hüquqi, siyasi və ərazi suverenliyi əsasında birgəyaşayışını nəzərdə tuturdu. Lakin, bu təşəbbüslər bolşeviklərin təzyiqi və daxili parçalanmalar səbəbindən uzunömürlü ola bilmədi.

Rusiya türkləri türklüyü daha çox mədəni millət (cultural nation) formatında düşünürdülər. Onlarda irqi/etnik üstünlük yox idi. Dil və maarif mərkəzdə idi. İslam reformizmi ilə türklüyü birləşdirmək istəyi çox güclü idi (Carullah, Fəxrəddin və s.). Tatarlar üçün türklük ilə islam, imperial miras ilə modernlik arasında gərginliklər yaşanırdı. Bir tərəfdə Rusiya içində qalıb federal islahatlarla yaşamaq arzusu, digər tərəfdə Osmanlı və ümumtürk kimliyinə meyl.

1920-ci illərdə bolşeviklərin mədəni muxtariyyət vədləri qısa müddətdə ləğv olundu. İdil-Ural Respublikası cəhdi SSRİ tərəfindən əngəlləndi. Tatar türkləri "sosializmə loyal müsəlmanlar" obrazına sıxışdırıldı, 1930-larda repressiyaya məruz qaldı.

Cədvəl 1. AXC ilə Türküstanın milli ideya məsələsində müqayisəsi

Meyar	Orta Asiya türkləri (Cədidlər)	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC)	Rusiya Türkləri (1870–1920)
Türklüyün mahiyyəti	Mədəni və ümumtürk oyanış; mədəni dirçəliş	Konkret etnik və siyasi milli kimlik; hüquqi və dövlətçi əsaslı	Mədəni-intellektual bir kimlik, universal dəyərlərlə sintez
İslamla münasibət	Əsasən modern İslamla iç-içə; din mərkəzli oyanış	Laik, amma İslam milli mədəniyyətin tərkibi kimi	Reformist İslam – cəmiyyətin maariflənməsi üçün vasitə
Dövlətçilik ideyası	Qeyri-müəyyən; pan-türk və pan-islam kontekstində	Konkret əraziyə, xalqa və suverenliyə əsaslanan respublika	Təhsilə əsaslanan islahatçılıq, çoxsəslilik
Dil siyasəti	Osmanlı türkcəsinə yaxınlaşdırma çağırışı	Azərbaycan türkcəsinin dövlət dili elan edilməsi	Mədəni muxtariyyət arzusu, federativ model
İdeoloji dayaq	Maarifçilik, İslam modernizmi, ümumtürk kimliyi	Mədəni tarixi yaddaş, hüquqi və demokratik dövlətçilik	Ümumtürklük və cədidlik

Tatar cədidləri üçün türklük universal modernlik və maarifçilik vasitəsi idi. Bu ideologiya “ümumtürk” kimliyini etnik sərhədlərlə deyil, dil, təhsil və mədəni birliklə izah edirdi. İslam burda fundamental deyil, islahat vasitəsidir. Milli kimlik “sivil modern subyekt” formalaşdırmaq üçündür, dövlət qurmaq üçün yox.

AXC öz türklük konsepsiyasını nə Rusiya tatarlarının mədəni türkçülüyü ilə eyniləşdirdi, nə də erkən Türkiyənin dövlətləşmiş homogen türklüyü ilə. O, bu iki modelin optimal sintezini qurmağa çalışdı. Bu model, İslamla ziddiyyətə getməyən, lakin dünyəviliyi qoruyan, avtoritarlaşmayan, amma milli kimlik formalaşdıran, yerli tarix və dili mərkəzə alan, amma ümumtürk yaddaşına bağlı olan bir ideoloji model idi. Bu, post-imperial, post-feodal və post-siyasi travma şəraitində milli dövlətçilik və identiklik üçün orijinal və humanist bir yanaşma idi.

AXC-də türklük etnik deyil, siyasi-mədəni kimlik kimi ortaya qoyuldu. AXC-də etnosentrik və assimilyasiyaedici türklük yox idi. Buradakı türklük siyasi-mədəni xarakter daşıyırdı. Yəni, Azərbaycan türkünün öz dövlətini qurmaq, azərbaycan dilini və mədəniyyətini inkişaf inkişaf etdirmək haqqı var idi. Buna paralel olaraq qeyri-türklərə qarşı basqı yox idi (gürcü, rus, yəhudi və digərləri parlamentdə təmsil olunmuşdu). Bu baxımdan, türklük burada etnik kimlikdən çox, milli siyasi subyektlik anlamı daşıyırdı. E. Renan dediyi kimi "Millət nə irqi, nə dini birlikdir. Millət birgə yaşama iradəsi və ortaq yaddaşdır." – yanaşması həyata keçirildi (Renan, 255).

AXC-də türklük ideologiyası həm milli özünüdərk fəlsəfəsi, həm də müstəmləkə tarixindən çıxış üçün epistemoloji vasitə idi. O, nə Avropa millətçiliyinin dar millət modeli idi, nə də Türkiyədəki modernləşmə prosesinin homogenləşdirici versiyası. Azərbaycan türklüyü burada tarixi yaddaşın hüquqi forma qazanması, multikultural coğrafiyada milli şüurun formalaşması və imperial mədəniyyətlə ideoloji ayrışmanın və özünüdərkin başlanğıcı idi. Bu baxımdan AXC-nin türklük ideologiyası postkolonial sosial fəlsəfə baxımından ilk Şərq nümunələrindən biri kimi nəzərdən keçirilməlidir. O, sadəcə bir dövlətin qurulması deyil, mədəni müstəqillik layihəsinin başlanğıcı idi. Bu isə, onu XIX–XX əsr Avropa və Türkiyə modelindən əsaslı şəkildə fərqləndirir.

3. İslam – əxlaqi və mənəvi dayaqlar

AXC-də İslam ideologiyası şəriətə əsaslanan siyasi sistem yaratmaq məqsədi daşımırdı. İslam burada iki məqsədə xidmət edirdi:

- Mənəvi və əxlaqi təməl kimi – ictimai ədalət, tolerantlıq, fərdi məsuliyyət.

- Müsəlman dünyası ilə həmrəylik üçün siyasi vasitə kimi – Osmanlı və digər müsəlman xalqları ilə əlaqə.

Yəni bu, instrumental və mədəni İslamçılıq idi, ideoloji və ya teokratik İslamçılıq deyildi.

AXC-də İslam, siyasi teokratiya və ya şəriət rejimi kimi deyil, mədəni-etnik kimliyin ayrılmaz hissəsi, mənəvi-əxlaqi sistem, ictimai nizam və tolerantlıq prinsiplərinin daşıyıcısı kimi qəbul olunurdu. Müsəlmanlıq, AXC kontekstində həm də ümumi Müsəlman-Şərq dəyərlərinin təmsilçisi, həm də müxtəlif İslam xalqları ilə həmrəylik körpüsü rolunu oynayırdı. İslam, Qərb fəlsəfəsindəki “təbii hüquq” anlayışına bənzər şəkildə mənəvi təməl rolunda çıxış edirdi (insan hüquqları, ictimai ədalət və sosial məsuliyyət).

AXC-də dini azadlıq təmin olunmuşdu, lakin dövlət dünyəvi idi. Şiə və sünni müsəlmanları arasında bərabərlik siyasəti aparılırdı. Qafqaz müsəlmanları ilə sıx əlaqə saxlanılır, İslam birliyi (ümmət) fikri zəminində xarici əlaqələr qurulurdu.

İdeyaların hər biri müəyyən bir təbii təməldən doğsa da, həm öz içində, həm də bir-biri ilə qarşılaşdıqda ziddiyyətlər yaradırdı. Məsələn, türklük etnik-mədəni identikliyi ön plana çəkdiyi halda, İslamçılıq etnik deyil, dini vəhdəti, ümmət anlayışını əsas tuturdu. Bu səbəbdən, AXC daxilində islamçı partiyalar müsavatçılığı qəbul etmirdilər. İran isə, bunu özünə təhdid kimi görür və bu ideyaya düşmən mövqedən yanaşırdı (Ələkbərli, 5-6). Osmanlı da AXC timsalında yaranmış yeni dövlət modelindən öz təhlükəsizliyi baxımından ehtiyat edirdi. Çünki müasir millətçilik anlayışları və insan haqları konsepsiyası ilə dini kimlik üzərində qurulan səltənət modelləri toqquşurdu. Dini əsaslı qanunvericilik və həyat tərzi, fərdi azadlıqları və dinin dövlətdən ayrılığı prinsipini ön plana çəkən müasir sekulyar modellərlə kəskin ziddiyyət yaradırdı. Modernizm ilə gələn liberal dəyərlər isə, fərdi hüquqlar, hüquqi bərabərlik, sekulyarlığı ilə din əsaslı idarəetməyə və cəmiyyət strukturuna qarşı çıxırdı.

Bu ideologiyalar bəzən bir arada eyni siyasi və ictimai məkanlarda mövcud olur, lakin onların təməl prinsipləri bir çox hallarda bir-birini istisna edirdi. Bu da cəmiyyətlərdə və dövlət quruculuğunda dərin sistemli dilemmalara yol açırdı. Onların sintezi, yalnız yeni konseptual siyasət vasitəsilə mümkün ola bilərdi.

M.Ə. Rəsulzadə bildirirdi ki, millətin əsas əlaməti dindən daha çox dil, tarix və adət-ənənələr birliyidir: “İslam da digər dinlər kimi, heç şübhəsiz ki, öz inananları arasında bir bağlantı yaratmışdır. Amma bu bağlantı milliyyət bağlantısı deyil, beynəlmiləliyyətdir. Bu beynəlmiləliyyət xristian qövmləri arasında xristian mədəniyyəti deyilən şeyi vucuda gətirdiyi kimi, müsəlman millətlər də bir ortaq İslam mədəniyyəti yaratmışlar. Amma, bu bütün İslam qövmlərini bir millət halına gətirmək demək deyildir. Xristian milləti olmadığı kimi müsəlman milləti də yoxdur.” (İhsan, s.298).

Bu ifadələr M.Ə. Rəsulzadənin milli kimlik və onun əsas prinsipləri ilə bağlı ideoloji mövqeyini açıq şəkildə ifadə edir. Onun yanaşması, İslam dünyasında geniş yayılmış “ümmət” konsepsiyasının millət anlayışı ilə eyniləşdirilməsinə qarşı durur və milli kimliyin formalaşmasında dinin deyil, dilin, tarixin və adət-ənənələrin həlledici rol oynadığını vurğulayır. Burada M.Ə. Rəsulzadə həm nəzəri-fəlsəfi, həm də tarixi-siyasi arqumentlərə əsaslanaraq, dini kimlik ilə milli kimliyin ontoloji və funksional fərqini ortaya qoyur.

M.Ə. Rəsulzadənin arqumentasiyasına görə, din insanlar arasında mənəvi bağ yarada bilər, lakin bu bağın xarakteri beynəlmiləl (universal) xarakter daşıyır və o, milliyyət bağının yerini tuta bilməz. O yazır ki, “İslam da digər dinlər kimi... bir bağlantı yaratmışdır. Amma bu bağlantı milliyyət bağlantısı deyil.” Bu fikir, dini təməldə qurulmuş və ya dini kimliyi milli kimlik kimi təqdim edən siyasi ideologiyaların (xüsusilə panislamizmin) əsas fərziyyəsini təkzib edir.

M.Ə. Rəsulzadənin konsepsiyasında millətin əsas formalaşdırıcı ünsürləri — ortaq dil, tarixi yaddaş və mədəni davranış kodlarıdır (adət-ənənələr). Bu yanaşma modernist milli kimlik nəzəriyyələri ilə səsləşir: dil ortaq ünsiyyət və anlam dünyasını, tarix kollektiv yaddaşı, adət-ənənələr isə, sosial normalar və yaşam tərzinin homogenliyini təmin edir. M.Ə. Rəsulzadə bu üç elementi dini inancın önündə görür və onları milli şüurun əsas dayaqları kimi təqdim edir.

M.Ə. Rəsulzadə həmçinin dinin yaratdığı mədəni sferanı – “İslam mədəniyyəti”ni – tanıyır, lakin bu mədəniyyətin müxtəlif xalqlar arasında ortaq sivilizasion baza yaratmaqla yanaşı, onları “bir millət” halına gətirə bilməyəcəyini vurğulayır. O, “xristian milləti olmadığı kimi, müsəlman milləti də yoxdur” deyərək, universal dinlərin daxilindəki etnosentrik və tarixi-mədəni fərqliliklərin üstünlüyünü göstərir. Bu fikir, ümumilikdə, milli dövlət quruculuğuna yönəlmiş, dini deyil, etno-mədəni və siyasi kimliyə əsaslanan milli ideologiyaların elmi-siyasi təməllərini gücləndirir.

M.Ə. Rəsulzadənin bu mövqeyi XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan kimi çoxkonfessional və çoxmillətli bir məkanda milli dövlət quruculuğunun zərurətləri ilə sıx bağlı idi. O, müsəlman həmrəyliyi ideyasını inkar etməsə də, onun milli dövlətçiliyin əsasını təşkil edə bilməyəcəyini düşünürdü. Bu, həm də Osmanlı sonrası dönəmdə panislamizmlə pantürkizm arasındakı ideoloji çəkişmələrin fonunda milli konturların daha dəqiq şəkildə müəyyənləşdirilməsi cəhdidir.

M.Ə. Rəsulzadənin yanaşması göstərir ki, milli kimlik universalist dəyərlərdən fərqli olaraq, xüsusi tarixə, coğrafiyaya, dilə və adətə bağlı spesifik formadır. Bu baxış, milli dövlət modelinin ideoloji əsaslandırılmasında dinin deyil, tarixi-mədəni homogenliyin və dil birliyinin əsas götürülməsini tələb edir. M.Ə. Rəsulzadənin bu mövqeyi həm teoloji universalizmlə, həm də imperiya dövrlərinin multi-etnik siyasətləri ilə polemikaya girir və azərbaycançılığın sekulyar və mədəni təməllərini qurur.

AXC-də İslam ideologiyası nə şəriətə əsaslanan bir dövlət modeli yaratmaq, nə də dinin dövləti yönəldən mütləq güc olduğu bir teokratiya kimi nəzərdə tutulurdu. İslam burada mədəni identikliyin daşıyıcısı və mənəvi-əxlaqi sistemin əsasını təşkil edən, amma siyasi institutlara inteqrasiya olunmayan bir struktura malik idi. Bu model, “instrumentalist İslam” konsepsiyasına uyğun gəlir: din bir mənəvi etika qaynağı və həmrəylik mexanizmi kimi istifadə olunur, lakin hüquqi və inzibati quruluşlar ondan müstəqil inkişaf etdirilir. Beləliklə, AXC İslamı modern dövlətçiliyin əsas prinsipləri ilə, hüquqi pozitivizm, sekulyar idarəçilik və fərdi azadlıqlarla sintez olunmuşdu. Bu, həm də Osmanlı sonrası müsəlman siyasi düşüncəsində ilk sekulyar dövlət modeli kimi nəzərə çarpır.

Eyni dövrdə Osmanlı imperiyası hələ süqut etməmişdi və İslam burada dövlətin əsas hüquqi və siyasi sütunlarından biri idi. Şəriət, dövlətin hüquq sisteminin mərkəzində dayanırdı və xəlifə-sultan modeli vasitəsilə dini və siyasi hakimiyyət birləşdirilmişdi. Müsəlman olmaq, siyasi loyalizmin tələbi və vətəndaşlıq şəxsiyyətinin mərkəzi idi. Osmanlı İslamı, hüquqi teosentrik model idi. Burada din həm hüquqi mənbə, həm də legitimlik qaynağı kimi çıxış edirdi. Dolayısı ilə AXC İslamı ilə Osmanlı İslamı arasındakı fərq, dinin “siyasi mənbə” və ya “mədəni simvol” kimi funksiyalarında ortaya çıxır.

Türküstan İslamı isə, XIX əsrin sonları və XX əsrin əvvəllərində daha çox sufi, mistik və etno-lokal xarakter daşıyırdı. Burada İslam dinindən daha çox xalq dini səviyyəsində, həyatın gündəlik praktikasında, mərasimlərdə və adət-ənənələrdə istifadə edilirdi. Qazax, qırğız və özbək xalqları arasında İslam, şəriətə əsaslanan dövlət modeli deyil, mədəni müqavimət və kimlik qoruma vasitəsi kimi fəaliyyət göstərirdi. Ənənəvi sufi ordenləri (xüsusilə Yəsəvilik və Nəqşbəndilik) İslamı milliləşdirmiş, onu imperiya ideologiyasından ayıraraq, xalqın daxili kimlik strukturlarına daxil etmişdi.

Burada İslam, nə Osmanlıdakı kimi hüquqi sistemə, nə də AXC-dəki kimi sekulyar dövlətçiliyə inteqrasiya olunmuşdu. Əksinə, Türküstan İslamı kolonial müqavimət diskursunun bir parçası idi. O, Çar Rusiyasının və sonradan Sovet hakimiyyətinin mədəni assimilyasiya siyasətlərinə qarşı dini-mədəni müqavimət formasında çıxış edirdi. Bu isə, onu AXC İslamından fərqləndirirdi: AXC İslamı dövlətlə sinxron, Türküstan İslamı isə, dövlətdən müstəqil və bəzən ona qarşı idi.

1918–1920-ci illərdə İran Qacarlar tərəfindən idarə olunurdu. Bu dövrdə İran İslamı, digər İslam dünyası ilə müqayisədə şiə hüquqi düşüncəsinin (fiqh) tamamilə cəmiyyətə nüfuz etdiyi və dövlətin idarəçilik mexanizminə paralel şəkildə təsir göstərdiyi unikal bir sistem kimi çıxış edirdi. İran modelində din sadəcə mədəni və ya əxlaqi referensiya deyildi. O, siyasi gücün legitimlik qaynağı, eyni zamanda sosial nəzarət vasitəsi idi. Burada üləma sinfi dövlətdən müstəqil və paralel olaraq fəaliyyət göstərən bir dini-siyasi elita formasında çıxış edirdi. Bu sistemdə dövlət (Qacar monarxiyası) zəif və korrupsiyalaşmış olsa da, şiə ruhaniləri (müctəhidlər, ayətullahlar) geniş sosial nüfuza malik idilər. Bu səbəbdən, İran İslamı həmin dövrdə “dualist teokratik model” idi: yəni hüquqi və sosial legitimliyin bir hissəsi monarxın əlində olsa da, real ideoloji güc və ictimai nəzarət din adamlarının ruhanilik sistemində cəmləşmişdi.

AXC-də İslam daha çox ümumi mənəvi sistem kimi çıxış edirdisə, İranda şiə məzhəbi konkret hüquqi sistem və siyasi ideologiya kimi işlənirdi. İslam burada yalnız din deyil, eyni zamanda millətin təməl identikliyi kimi formalaşmışdı. Şiəlik iranlı milli-mədəni diskursunun ayrılmaz hissəsi idi.

AXC İslamında din siyasətin kənarında saxlanılmışdı, lakin İranda üləmalar siyasətdə fəal iştirak edirdilər. Məsələn, 1905–1911-ci illərdəki İran Konstitusiya İnqilabında ruhanilərin oynadığı rol bu institutların dövlət strukturuna təsir gücünü göstərir. 1918–1920-ci illərdə bu təsir azalmamış, əksinə Qacar dövləti zəiflədikcə ruhanilərin təsir dairəsi artmışdı.

Çar Rusiyası dönəmində və sonrakı bolşevik çevrilişindən əvvəl, Rusiya müsəlmanları arasında Cədidçilik hərəkatı İslamın modernləşdirilməsinə yönəlmişdi. İslam burada nə teokratik, nə də tam sekulyar idi. O, daha çox sosial modernləşmə və maarifçilik aləti kimi funksional xarakter daşıyırdı. Bu çərçivədə Tatarlar və Başqırdlar arasında inkişaf etmiş İslam modernizmi, təhsildə islahat, qadın hüquqları, elmi yanaşmalar və millətçiliyin dinlə sintezini ortaya çıxarmışdı. İslam burada həm rus imperiyasına loyallıq göstərən, həm də milli identikliyi qoruyan bir vasitə idi.

AXC İslamından fərqli olaraq, Rusiya İslamı dövlətçilik iddiası daşımırdı. Onun əsas məqsədi İslamı modern dövrə uyğunlaşdırmaq, onu ictimai-siyasi proseslərdən ayırmadan modern təfəkkürə inteqrasiya etmək idi. Buna görə də Cədidçi İslam ideyaları daha çox islamın daxili transformasiyası, AXC ideologiyası isə dövlətin islamdan müstəqil strukturlanması yönündə inkişaf edirdi.

Cədvəl 2. Dörd model arasında fərqləndirici cizgilər

Model	Din və dövlət münasibəti	İslamın funksiyası	Sekulyarlıq səviyyəsi	Müasirliklə münasibət
AXC	Dövlət sekulyar, İslam mədəni və etik baza kimi	Həmrəylik və əxlaq	Yüksək	Yüksək (modern hüquqi sistem)
Osmanlı	Teokratik monarxiya	Hüquqi və siyasi legitimlik	Yox	Aşağı (dini idarəetmə)
Türküstan	Dindən müstəqil etnik struktur	Sosial müqavimət	Orta	Aşağı-Orta
Rusiya (Cədidçilər)	Dinə əsaslanmayan imperiya daxilində modernləşən İslam	Maarifçilik və kimlik qorunması	Orta-Yüksək	Yüksək (islahat yönlü)
İran	Şiə (Cəfəri fiqhi)	Hüquqi və siyasi təməl	Şəriət (tam inteqrasiya)	Ruhani legitimlik

AXC İslamı bu baxımdan post-Osmanlı müsəlman siyasi təfəkküründə orijinal bir modeldir: dini vəhdətin deyil, milli kimliyin dövlətçilik təməli kimi götürüldüyü ilk müsəlman dünyəvi dövlət nümunəsidir. Bu model nə Osmanlı səltənətçiliyinə, nə Orta Asiya sufiliyinə, nə də Rusiya cədidçiliyinə tam uyğun gəlir. AXC modeli bu üç yanaşmanın kəsişməsində sekulyar dövlət – mənəvi islam – etnik milli kimlik sintezini yaratmağa çalışan bir təşəbbüsdür. Bu cür ideoloji-siyasi modellər təkcə tarix elmi üçün deyil, həm də müasir müsəlman cəmiyyətlərinin idarəetmə formaları üçün təcrübi və nəzəri təməl rolunu oynayır. AXC-nin bu kontekstdə təqdim etdiyi model, XXI əsr İslam dünyasında sekulyarizm və İslamın barışdırılması üçün alternativ paradiqma kimi dəyərləndirilə bilər.

4. Azərbaycanlılıq – hər üç ideoloji istiqamətin vəhdəti və təkamülü

AXC ideoloqlarının bu üç yönümlü sintezə əsaslanan baxışı həm teorik baxımdan funksionalist yanaşma nümunəsi idi, həm də praktik olaraq milli dövlət quruculuğunun çoxvektorlu sivilizasiya seçimlərini özündə birləşdirirdi. Onlar müasir türk-müsəlman cəmiyyətinin inkişafını bu üç ideyanın qarşılıqlı rəqabəti əsasında deyil, vəhdəti və qarşılıqlı tamamlanması çərçivəsində mümkün sayırdılar. Bu baxımdan, AXC ideologiyası nə radikal sekulyarizmə, nə də teokratik modelə əsaslanırdı; əksinə, bu ideyalar arasında tarazlıq yaratmağa çalışan realist modernləşmə layihəsi idi. Hər üç ideoloji istiqamət “azərbaycanlılıq” ideyasında vəhdət tapırdı.

M.Ə.Rəsulzadə yazırdı: “Azərbaycan türkü, Azərbaycan şivəsi, Azərbaycan ədəbiyyatı var. Ola da bilər. Fəqət Qafqasiya türkcəsi və Qafqasiya türkü olamaz. Bu gün nə “Xosrov Pərvizi” yazan Mirzə Abdullah iranlı, nə də Kazımoğlu qafqasiyaladır. Onların ikisi də azərbaycanlılardır. Birincisinin əsəri, ikincisinin də mütaliəsi nə iranca yazılmış, nə də qafqazca. İkisi də türkcə yazılmışlar. Biz, özümüzü qafqasiyalı sananlar bu həqiqəti bir kərə bilməli və anlamalıyız ki, yurdumuzda mühacir və mehman sifətilə yaşayan “iran”lılar, az bir istisna ilə İran Azərbaycanından gəlmiş iranlılardır. Onların dili də, məişəti də, adət və əxlaqları da bizimkinin eynidir. Başqa dürlü olamaz da. Çünki hamımız bir kütləninn (Azərbaycan Türkünün) parçası, bir məcmuin hissəsiyiz, xəlq təbrincə, “hamımız bir bezin qırağıyız”, Araz çayının qismən bu, qismən də o tərəfində bulunan türklər, bir kərə bilməlidir ki, nə iranlı, nə də qafqasiyalı bəlkə: azərbaycanlılardır.” (Rəsulzadə əsərləri. III cild, s.537).

Bu ifadələr M.Ə. Rəsulzadənin milli kimlik və vətən ideyasına dair konseptual baxışını əks etdirən dərin ideoloji və fəlsəfi təhlil nümunəsidir. Onun düşüncəsində “Azərbaycan” anlayışı coğrafi və inzibati sərhədlərdən daha çox, tarixi-mədəni anlayış kimi və dil-mədəni birlik üzərində qurulmuş milli identiklik konsepsiyası kimi çıxış edir. M.Ə.Rəsulzadə bu baxışı ilə təkcə imperiya dövrlərində formalaşmış süni kimlik təsnifatlarını rədd etmir, eyni zamanda “Qafqasiyalı”, “iranlı” kimi ikinci dərəcəli kimlikləri də sorğulayaraq onların yerinə daha konkret milli subyektliyi – azərbaycanlı kimliyini irəli sürür.

M.Ə. Rəsulzadənin düşüncəsində dil təkcə ünsiyyət vasitəsi deyil, milli varlığın təməl ünsürlərindən biridir. Onun "nə iranca, nə də qafqazca, ikisi də türkcə yazmışlar" ifadəsi yalnız filoloji bir qeyd yox, həm də dilin milli özünüdərkin konturunu müəyyən edən strateji göstərici kimi çıxış edir. Burada dil vasitəsilə ayrılıq deyil, birləşdiricilik funksiyası önə çəkilir. Fərqli coğrafiyalarda yaşayan, fərqli inzibati-siyasi struktur altında mövcud olmuş türk topluluqları arasında ortaq dil, ortaq məişət və ortaq əxlaq, onların vahid ulusun parçaları olduğunu əsaslandırır.

M.Ə.Rəsulzadənin ideyasına görə, “Azərbaycan” yalnız Cənubi Qafqazda yerləşən konkret bir ərazi deyil, həm də Arazın hər iki sahilində yaşayan türkləri birləşdirən tarixi-mədəni bir məfhumdur. Burada diqqətçəkən məqam onun “iranlı” və “qafqasiyalı” kimliklərini milli təyinedici kimi qəbul etməməsi və bu anlayışların imperiyalar tərəfindən tətbiq edilən, lakin milli reallıqla uyğun gəlməyən kateqoriyalar olduğunu vurğulamasıdır.

M.Ə. Rəsulzadənin bu yanaşması eyni zamanda keçmişin mədəni mirası ilə gələcəyin siyasi layihəsini birləşdirən bir baxış açısını da əhatə edir. O, mövcud etnik və mədəni vəhdətin yalnız tarixi fakta çevrilməsinə yox, həm də gələcək milli dövlətin quruculuğunda aktiv element kimi iştirakına çağırır. Bu da onun ideyasında “Azərbaycan”ın həm retrospektiv (keçmişə yönəlik), həm də prospektiv (gələcəyə yönəlik) anlam daşımasını mümkün edir.

Yəni M.Ə.Rəsulzadənin “Azərbaycan” anlayışı etnik mənsubiyyətin, mədəni yaddaşın, dil birliyinin və ortaq tarixin siyasi anlamda kodlaşdırılmış formasıdır. Bu anlayış süni geosiyasi təsnifatlara qarşı çıxaraq, Arazın hər iki tərəfində yaşayan türklərin vahid milli subyekt kimi tanınması çağırışı ilə müşayiət olunur. Onun təklif etdiyi milli model, yalnız regional bir dövlət ideyası deyil, həm də mədəni və mənəvi kimliyin dərinləşmiş, ideoloji əsaslandırılmış formasıdır.

AXC-nin qısaömürlü olmasına baxmayaraq, onun ideoloji modelinin – suverenlik, respublika idarəçiliyi, hüquqi dövlətçilik və milli özünüdərk prinsiplərinin – tamamilə yox olması baş vermədi. Əksinə, bu ideyalar sovet dövründə ideoloji səviyyədə üstüörtülü olsa da, mədəni və intellektual müstəvidə qorunub saxlanıldı. 1960-cı illərdən etibarən SSRİ-nin milli respublikalarında (xüsusilə Azərbaycan, Gürcüstan, Litva kimi bölgələrdə) milli özünüdərkin artması, milli dil, ədəbiyyat və tarixə marağın canlanması bu ideoloji xəttin mədəni davamlılığını təmin etdi.

1990-cı illərdə müstəqillik qazanıldıqdan sonra bu ideoloji baza siyasi institutlar səviyyəsində reallaşdırılmağa başladı. Suverenlik, xarici siyasət kursu, enerji siyasəti və dövlət təhlükəsizliyi kimi sahələrdə AXC ideyalarının yenidən gündəmə gətirilməsi ilə xarakterizə olundu. Müstəqil iqtisadi sistemin, xüsusilə enerji sektoru üzərində nəzarətin formalaşması üçün əlverişli şərtlər tələb edirdi. Bu mərhələnin reallaşması isə güclü və strateji yönlü liderliklə mümkün oldu.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin rolu təkcə siyasi liderlik yox, həm də institusional keçid arxitekturası kimi qiymətləndirilə bilər. "Əsrin müqaviləsi" (1994) Azərbaycanın iqtisadi müstəqilliyinin təməlini qoydu və milli sərvətlərin idarəsi üzərində suveren nəzarəti təmin etdi. O, 1990-cı illərin əvvəllərində yaranmış parçalanma riski (regional separatizm, vətəndaş qarşıdurması) qarşısında dövləti parçalanmaqdan xilas etdi. Bu hadisə AXC-nin tamamlanmamış sintez modelinin, siyasi və iqtisadi müstəqilliyin reallaşmasının modern mərhələsi kimi başa düşülə bilər.

AXC-nin ideoloji modeli, xüsusilə suverenlik və demokratik respublika ideyası, milli yaddaşda "davam edən layihə" kimi yaşayır. Fəlsəfi baxımdan bu, Hegelin "mədəni yaddaşın rasionallaşması" anlayışı ilə izah edilə bilər – yəni bir dövrdə başa çatmamış ideya başqa bir dövrdə tarixi şüur vasitəsilə yenidən aktual olur. AXC ideyalarının sovet dövründə mədəni təkamül müstəvisində saxlanılması, yəni milli ədəbiyyatda, ictimai diskurslarda qorunması, mədəni davamlılıq fenomenini yaradır. Bu model XX əsrin sonlarında siyasi mərhələyə keçir: mədəni şüur siyasi aktora çevrilir. Heydər Əliyev fenomeni bu çərçivədə sadəcə tarixi şəxsiyyət deyil, həm də "təkamül edən milli iradənin konkretləşmiş siması" kimi çıxış edir. Burada Hegelçi "tarixi fərdilik" anlayışı aktuallaşır: fərd zamanın tələblərinə uyğun olaraq universal ideyanın daşıyıcısı olur.

Bu tarixi və fəlsəfi təhlil göstərir ki, AXC modelinin ilkin uğursuzluğu onun ideyasının tarixi ömrünü bitirmədi. Əksinə, bu ideya mədəni-mənəvi sahədə qorunaraq post-sovet dövrdə siyasi-iqtisadi reallığa çevrildi. Bu prosesin reallaşması isə, yalnız tarixi şəraitin uyğunlaşması ilə deyil, həm də konkret liderlik nümunəsi ilə mümkün oldu.

Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə 2020-ci ildə Azərbaycanın Qarabağ üzərində suverenliyinin bərpası, sadəcə hərbi-siyasi hadisə deyil, həm də postkolonial keçidin praktiki mərhələsidir. Bu hadisə, AXC dövründən qalan ərazi bütövlüyü prinsipinin və dövlət suverenliyinin bərpasını təmin etdi və etməkdə davam edir. Azərbaycan dövlətçiliyinin ideoloji əsaslarını, milli müstəqillik və ərazi toxunulmazlığını praktik reallığa çevirdi. Post-sovet dövründə uzun müddət dondurulmuş münaqişələrin hərbi və diplomatik yollarla həll edilə biləcəyini göstərən nümunəvi model yaratdı.

Prezident İlham Əliyev həm də Türk dünyası arasında strateji inteqrasiyanın fəal təşəbbüskarı kimi çıxış edir. Onun fəaliyyəti nəticəsində bu proses simvolik mədəni yaxınlıqdan institusional əməkdaşlıq səviyyəsinə keçib (məsələn, Türk Dövlətləri Təşkilatı – TDT çərçivəsində real iqtisadi, enerji, nəqliyyat və təhlükəsizlik gündəmi formalaşır). Zəngəzur dəhlizi kimi layihələr Türk dünyasını Qafqaz və Türküstan vasitəsilə birləşdirən geosiyasi arteriyaya çevrilir. Nəticədə, XX əsrin əvvəllərində nəzəri səviyyədə mövcud olan birlik ideyası, bu gün geosiyasi strategiya və iqtisadi əməkdaşlıq formatına çevrilir.

Qarabağın azad olunması ilə tarixi ədalətin bərpası, eyni zamanda kollektiv milli yaddaşın fəallaşması ilə nəticələndi. Bu hadisə yalnız siyasi qələbə deyil, həm də mədəni özünüdərkin güclənməsi kimi dəyərləndirilə bilər. Bu baxımdan, Prezident İlham Əliyevin fəaliyyəti Hegelin “Zamanın ruhu” (Zeitgeist) anlayışına uyğun gəlir. Yəni lider öz xalqının tarixi ehtiyaclarını duyaraq onu fəaliyyətə çevirə bilir.

Türk dünyasının inteqrasiyası yalnız iqtisadi və hərbi əməkdaşlıq deyil, həm də ortaq tarixi və mənəvi kodların canlandırılmasıdır. İlham Əliyevin fəaliyyəti bu mənada “mədəni əlaqələndirici” (cultural mediator) funksiyası daşıyır. Yəni fərqli türk respublikalarının ortaq simvollar ətrafında birləşdirilməsi təşəbbüsləri ilə çıxış edir. Bu, "pan-türkizm" ideologiyasının mədəni-fəlsəfi transformasiyası kimi dəyərləndirilə bilər – keçmişdə daha çox romantik-milli ideya səviyyəsində qalan birlik, bu gün mədəni və praktiki məna kəsb edir.

Prezident İlham Əliyev Azərbaycan dövlətçiliyinin tarixən başlanmış, lakin müxtəlif səbəblərlə tam reallaşmamış ideoloji xəttini – AXC-nin suverenlik və milli birlik modelini – həm milli, həm də regional miqyasda praktik mərhələyə keçirən liderdir. Qarabağın azad edilməsi, Türk dünyasının strateji inteqrasiyası və Azərbaycanın Avrasiya mərkəzli siyasətdə oynadığı rol onun fəaliyyətinin tarixi, ideoloji və fəlsəfi dəyərini müəyyən edir.

Bu transformasiyanın nəticəsi kimi Azərbaycan artıq “coğrafi dövlət” konsepsiyasından çıxaraq, özünü sosial-mədəni məkan kimi anlamağa yönəlməlidir. Bu, sadəcə siyasi coğrafiya daxilində funksionallaşan dövlət olmaq deyil, dəyər istehsal edən, mənəvi hegemoniyası olan, cəmiyyətini bir ideya ətrafında toparlayan ideoloji konstrukt olmaqdır. Strateji baxımdan bu istiqamətdə üç əsas ehtiyac formalaşır:

 Mədəni sərhədlərin ideoloji inşası - Azərbaycanın yalnız sərhədləri içində yaşayanların deyil, onunla identifikasiya edən diasporların, mədəni kodlarını paylaşan regionların da ideoloji çevrəyə daxil edilməsi.

 Vətəndaşlıq mərkəzli milli kimlik - Etnik və dini markerlərdən daha çox, konstitusional və əxlaqi dəyərlər üzərində qurulmuş vətəndaşlıq əsaslı ideya – “Azərbaycanlılıq” kimliyi yenidən nəzərdən keçirilməlidir.

 Yeni “ideoloji dil”in formalaşması - Hazırda dövlətin ideoloji diskursunda istifadə edilən terminlər (dünya, müasirlik, tolerantlıq və s.) postmodern cəmiyyətin fragmentasiyalaşmış şüuruna təsir etməkdə çətinlik çəkir. Buna görə də, yeni semantik çərçivə, yəni həm rasionallığa, həm də mənəvi təmələ söykənən hibrid ideoloji diskurs formalaşdırılmalıdır.

Müasir dövrün çağırışları fonunda Azərbaycan artıq ideoloji status-kvonu qoruyan deyil, ideoloji məzmun yaradan bir mərhələyə daxil olmalıdır. Bu, yalnız keçmişin tarixi yaddaş kimi saxlanılması deyil, həmin yaddaşın gələcəyə yönəlmiş konseptual layihəyə çevrilməsi anlamına gəlir. Əgər AXC dövründə ideoloji sintez – türklük, islam və müasirliyin vəhdəti – dövlətçiliyin mənəvi və siyasi dayağı idisə, bu gün həmin modelin sadəcə formasını qorumaq kifayət etmir. İndi əsas məsələ onun məzmununun yenidən anlamlandırılması və yeni tarixi reallıqlara uyğun şəkildə transformasiyasıdır.

İslam artıq yalnız dini inanclar toplusu kimi deyil, ictimai etik şüurun əsas daşıyıcısı kimi nəzərdən keçirilməlidir. Onun funksiyası teokratik modelə çevrilmək deyil, milli mənəviyyatın, ictimai əxlaqın, ailə institutunun və kollektiv məsuliyyətin dərinləşdirilməsi yönündə olmalıdır. Yeni mərhələdə İslam dini sadəcə ibadət sistemi deyil, milli-mədəni yaddaşı formalaşdıran mənəvi kodlar toplusu kimi təqdim olunmalıdır. Beləliklə, İslam həm dini tolerantlığın, həm də mədəni orijinallığın daşıyıcısına çevrilə bilər. Bunun üçün islamın elmi-fəlsəfi araşdırılması zəruridir. Bu model, islam dünyası üçün nümunə olar və Azərbaycan beləliklə, islam dünyasının mərkəzinə çevrilər.

Türklük təkcə etnik kimlik və ya mədəni mənsubiyyət anlayışı deyil, regional və beynəlxalq inteqrasiyanın strateji çərçivəsinə çevrilməlidir. Artıq türklük milli özünüdərkin emosional sahəsindən çıxaraq, iqtisadi, hərbi və texnoloji əməkdaşlıqların inteqrasiya koduna çevrilir. Bu ideyada “etnik türk” olmaq yox, “türk dilli mədəni sistem”ə mənsub olmaq əsas meyardır. Beləliklə, Azərbaycan türklüyü həm milli kimlik funksiyasını, həm də geopolitik subyektivlik rolunu daşıyan çoxqatlı məzmun qazanır.

Müasirlik anlayışı bu gün sadəcə qərb modeli ilə assosiasiya olunmamalı, rəqəmsal transformasiya əsasında yenidən qurulmalıdır. Dövlət idarəetməsi, hüquq sistemi, təhsil və sosial xidmətlər İKT əsaslı olmalı, vətəndaş isə informasiya əsrinin iştirakçısı kimi formalaşmalıdır. Müasirlik artıq liberalizmin institusional forması deyil, texnoloji rasionallığın, məlumat əsaslı qərarların və çevik idarəetmənin ideoloji təməli kimi təzahür etməlidir. Belə bir yanaşma həm dövlət legitimliyini artıracaq, həm də postmodern çağırışlara cavab verəcək yeni vətəndaşlıq tipini formalaşdıracaq.

Azərbaycanın ideoloji gələcəyi artıq keçmişin və bugünün harmoniyasını deyil, gələcəyin fəal layihələndirilməsini tələb edir. Bu, vətəndaşlıq anlayışı, ortaq mədəni məkan və çoxmənbəli diskurs əsasında formalaşmalıdır. Dövlətin ideoloji təməli universal dəyərlərlə milli kimlik arasında tarazlıq quraraq yeni bir ictimai müqavilənin əsasını təşkil etməlidir. Bu müqavilə vətəndaşı sadəcə hüquq subyekti kimi deyil, milli-mədəni layihənin yaradıcı və daşıyıcısı kimi nəzərdə tutur.

Beləliklə, Azərbaycan ideoloji formadan məzmuna, simvolik keçmişdən funksional gələcəyə doğru keçid etməlidir. Bu keçid nəticəsində Azərbaycan post-sovet regionunun passiv tarixi subyekti yox, post-tarixi dünya sisteminin aktiv və ideya yaradan mərkəzlərindən birinə çevrilə bilər.

Nəticə

Bu çərçivədə gələcəyə yönəlik strateji-fəlsəfi proqnozlar aydınlıq qazanır:

1. Azərbaycanlılıq — təkcə milli identiklik deyil, həm də vətəndaşlıq şüuru ilə mədəni çoxsəsliliyin və hüquqi əhatəliliyin simvoludur. Gələcəkdə bu konsepsiya etnik mərkəzli təyinatdan daha çox inklüziv və konstitusional kimlik modelinə çevriləcək. Multikulturalizm və sosial-siyasi balans, bu ideyanın yeni mərhələdəki daşıyıcıları olacaq.

2. Türklük — regionun strateji paroluna çevrilmiş anlayış kimi, artıq sadəcə etnik birlik deyil, iqtisadi, nəqliyyat və müdafiə sahələrində koordinasiyalı sistemin ideoloji əsasına çevrilir. Bu baxımdan, türklük ideyası yaxın gələcəkdə Avrasiya inteqrasiyasının mədəni infrastrukturunu müəyyənləşdirəcək. Yəni o, həm dəyər, həm də alət kimi fəaliyyət göstərəcək.

3. İslam — AXC-nin modelində olduğu kimi, gələcəkdə də şəriət hüququ deyil, mənəvi etika və sosial məsuliyyət sistemi kimi qavranılacaq. XXI əsrdə qloballaşma və dəyərlər erozyiyası fonunda islam bu modeldə mənəviyyatın sabitləşdirici dayağı olacaq. Bu, həm də müsəlman dövlətləri ilə yeni humanitar diplomatiya imkanları yaradacaq.

4. Müasirlik — texnoloji irəliləyişə tabe olmayan, əksinə onu yönəldən etik-modern layihə kimi formalaşacaq. AXC-nin modernliyi maarifçilik və hüquq mərkəzli idi. Gələcəkdə bu, həm də rəqəmsal etikaya və süni intellekt dövründə insan mərkəzli siyasətə əsaslanacaq. Azərbaycan cəmiyyəti üçün bu, həm özünəməxsus yol, həm də beynəlxalq rəqabətliliyin ideoloji bazası olacaq.

Beləliklə, azərbaycanlılıq, türklük, islam və müasirlik dəyərləri təkcə tarixdən gələn miras deyil, həm də gələcəyə istiqamət verən kompleks strateji modeldir. Onların gələcək proqnozları təkcə mövcudluqla deyil, həm də yönvermə və zaman quruculuğu ilə əlaqəlidir. Bu baxımdan, AXC-nin ideoloji mirası sadəcə davam etdirilən bir xatirə deyil, gələcəyin mənəvi və siyasi inşasında istifadə ediləcək fəlsəfi plan layihəsidir.

Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru

🖨 Çap et

21:57 27.05.2025

Oxunuş sayı: 4181