İbrahim Əbilov – XX əsr Azərbaycan tarixinin parlaq siması
Azərbaycanın zəngin təbii ehtiyatları, xüsusilə nefti və mürəkkəb geosiyasi yerləşməsi ölkəmizi əsrlər boyu regional və beynəlxalq güclərin diqqət mərkəzinə çevirib. Tarixin müxtəlif mərhələlərində – xanlıqlar dövründən Çar Rusiyasının işğalına, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin (AXC) yaranmasına və süqutuna qədər – xalqımız saysız-hesabsız sınaqlarla üz-üzə qalmışdır. Lakin bu çətinliklər təkcə ağrı və itkilərlə deyil, həm də güclü şəxsiyyətlərin, parlaq zəka sahiblərinin formalaşması ilə yadda qalmışdır.
Xüsusilə XX əsr Azərbaycanı, öz intellekti, ictimai-siyasi fəallığı ilə seçilən bir ziyalı nəsli yetişdirdi. Onların hər biri yalnız bir dövrün deyil, ümumən milli yaddaşın daşıyıcısı və xalqımızın tarixi irsinin qoruyucusu olmuşdur. Bu şəxsiyyətlərdən biri də görkəmli dövlət və ictimai xadim, publisist, siyasətçi və diplomat – İbrahim Əbilovdur.
Gənclik illəri və siyasi fəallığa ilk addımlar:
İbrahim Məhərrəm oğlu Əbilov 1881-ci ildə Azərbaycanın qədim elm və mədəniyyət beşiyi olan Ordubad rayonunda dünyaya gəlmişdir. İlk təhsilini maarifpərvər ziyalı Məhəmməd Tağı Sidqinin rəhbərlik etdiyi "Əxtər" məktəbində almış, lakin ailə başçısı olan atasının vəfatı səbəbilə gənc yaşlarından ailəsinə dəstək olmaq üçün təhsilini yarımçıq qoyaraq Bakıya yollanmışdır.
XX əsrin əvvəllərində sosial-iqtisadi proseslərin mərkəzinə çevrilmiş Bakı və Petrovsk-Port (indiki Mahaçqala) şəhərlərində fəhləlik edən İbrahim Əbilov tezliklə inqilabi ideyalara qoşularaq fəal ictimai-siyasi fəaliyyətə başlayır. O, Azərbaycan sosial-demokrat hərəkatının əsas dayaqlarından biri olan “Hümmət” təşkilatına üzv olur və xüsusilə 1907-ci ildə Bakı Xəzər Ticarət Donanması dənizçilərinin tətilinin təşkilində mühüm rol oynayır.
Mətbuat fəaliyyəti və siyasi yetkinlik:
İbrahim Əbilovun publisistlik fəaliyyəti onun siyasi baxışları və maarifçilik ideallarını cəmiyyətə çatdırmaq üçün güclü vasitəyə çevrilmişdir. 1912-ci ildən etibarən "Bakı həyatı" qəzetində redaktor kimi çalışaraq geniş oxucu auditoriyasına sosial ədalət, azadlıq və insan hüquqları haqqında fikirlərini çatdırır.
Bir neçə dəfə Çar hökuməti tərəfindən həbs olunsa da, onun iradəsi sarsılmamış, Tiflisdə “Hümmət” təşkilatının aparıcı simalarından biri kimi fəaliyyətini davam etdirmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə fəaliyyəti:
1918-ci ilin sonunda Bakıya qayıdan İbrahim Əbilov AXC parlamentinə deputat seçilir və sosialist fraksiyasına rəhbərlik edir. Parlamentdəki çıxışları və siyasi mövqeyi onun ictimai nüfuzunu daha da artırır. Eyni zamanda redaktorluq sahəsindəki təcrübəsini Bakı menşeviklərinin orqanı olan “İskra” qəzetində davam etdirir.
Sovet hakimiyyəti dövründə diplomatik missiya:
1920-ci ildə sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra İbrahim Əbilov Azərbaycan SSR Daxili İşlər Xalq Komissarlığında müavin vəzifəsinə təyin olunur. Elə həmin il Bakıda keçirilən Şərq Xalqlarının Qurultayında Təbliğat və Təşviqat Şurasının katibi seçilir. Bu vəzifələr onun idarəçilik və təşəbbüskarlıq bacarığını nümayiş etdirir.
1921-ci ildən etibarən isə o, Azərbaycan SSR-in və daha sonra Zaqafqaziya Sovet Federativ Sosialist Respublikasının (ZSFSR) Türkiyə Respublikasında fövqəladə və səlahiyyətli səfiri təyin edilir. Bu dövrdə onun diplomatik fəaliyyəti həm SSRİ-Türkiyə münasibətlərinin inkişafında, həm də Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrinin möhkəmlənməsində mühüm rol oynamışdır.
İbrahim Əbilovun təşəbbüsü ilə Trabzon və Samsun şəhərlərində Azərbaycanın konsulluqları açılmış, onun birbaşa iştirakı ilə mühüm beynəlxalq sənədlər – o cümlədən Naxçıvanın muxtariyyətini təmin edən Moskva və Qars müqavilələri imzalanmışdır. Həmin müqavilələrin imzalanmasında o, digər naxçıvanlı diplomat – Behbud ağa Şahtaxtinski ilə çiyin-çiyinə çalışmışdır.
Atatürklə münasibətlər və müəmmalı ölüm:
İbrahim Əbilovun diplomatik fəaliyyətində ən diqqətçəkən məqamlardan biri onun Mustafa Kamal Atatürklə qurduğu şəxsi dostluq münasibətləridir. Azərbaycan hökuməti adından Atatürkə hədiyyə edilən qızıl xəncər bu münasibətlərin rəmzinə çevrilmiş, Ankarada Azərbaycan səfirliyinin bayrağının ucaldılması mərasimində Atatürkün özü şəxsən iştirak etmişdir.
1923-cü ildə İzmirdə keçirilən Türkiyənin ilk iqtisadi konfransında etdiyi qadın hüquqları ilə bağlı məruzə böyük rəğbətlə qarşılanmışdır. Lakin bu konfransdan sonra səhhətində qəfil ağırlaşmalar baş verən Əbilovun həyatı qəfil sona çatır. Anadolu xanımın xatirələrinə əsasən, Atatürkün şəxsi müdaxiləsi və həkimlərinin səylərinə baxmayaraq, onun həyatını xilas etmək mümkün olmur. Deyilənlərə görə, Əbilovun zəhərlənməsi siyasi təxribat ola bilərdi. Atatürkün Hindistan və Misirdən gətirdiyi mütəxəssislər cənazəsi mumiyalayaraq Bakıya göndərir və burada dəfn edilir.
Miras və unudulmuş məzar:
Təəssüf ki, 1940-cı illərdə ailəsinin ziyarəti zamanı məlum olmuşdur ki, İbrahim Əbilovun məzarı dağıdılıb, mumyalanmış cəsədi isə yoxa çıxıb. Onun izsiz itməsi də həyat yolu qədər müəmmalı və dramatik olmuşdur. 1981-ci ildə Heydər Əliyevin təşəbbüsü ilə Fəxri Xiyabanda İbrahim Əbilovun xatirəsinə simvolik abidə ucaldılmışdır.
İbrahim Əbilovun həyat və fəaliyyəti Azərbaycan tarixində mühüm mərhələlərin, diplomatik uğurların və ziyalı mübarizəsinin təcəssümüdür. Onun adı təkcə jurnalist, siyasi xadim və diplomat kimi deyil, həm də öz xalqının taleyinə biganə qalmayan, əqidəsinə sadiq bir vətəndaş kimi tarixə yazılmışdır. Belə şəxsiyyətlərin irsini tanıtmaq və yaddaşlarda yaşatmaq hər birimizin mənəvi borcudur.
Ayhan Ağarzayev
20:45 25.05.2025
Oxunuş sayı: 17789
