Ənənəvi ailə qurumunun böhranı: səbəblər və gözləntilər

·       Azərbaycan ailə hüququnda islahatlar

    1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqillik qazanması ölkədə hüquqi sistemin, o cümlədən ailə qanunvericiliyinin yenidən formalaşmasını zəruri etdi. Sovet hüquq sistemindən ayrılan Azərbaycan dövləti müasir demokratik dəyərlər əsasında yeni hüquqi çərçivə yaratmağa başladı. Bu dövrdə ailə qanunvericiliyinin əsas məqsədi ailə institutunun möhkəmləndirilməsi, gender bərabərliyinin təmin edilməsi və ailə dəyərlərinin hüquqi müdafiəsi idi.

     Azərbaycanın müstəqillik qazanması ailə qanunvericiliyinin yenilənməsini labüd etdi. SSRİ-nin 1969-cu il tarixli “Ailə və Nikah Məcəlləsi”nin əvəzinə müasir dövrün tələblərinə uyğun yeni qanunvericilik bazası yaradıldı. Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası ailə institutunun qorunmasını, ailənin dövlət tərəfindən müdafiəsini və nikahın könüllülük prinsipinə əsaslandığını təsbit etdi. Bu məcəllə Azərbaycan ailə hüququnun əsas hüquqi sənədi oldu və nikah, boşanma, valideyn hüquqları, aliment öhdəlikləri kimi məsələləri tənzimlədi. Müstəqillik dövründə Azərbaycan ailə hüququ Avropa hüquq sisteminə inteqrasiya olunmağa başlasa da, ənənəvi dini nikah məsələləri də cəmiyyət daxilində mövcudluğunu qorudu. Bu dövrdə qəbul edilən qanunlar ailə institutunun hüquqi müdafiəsini gücləndirməklə yanaşı, həm də cəmiyyətin yeni sosial reallıqlara uyğunlaşmasını təmin etdi.

       XX əsrin sonlarında Azərbaycanda gender siyasətinin inkişafı ailə münasibətlərində qadın və kişinin hüquqlarının tənzimlənməsinə mühüm təsir göstərdi. Azərbaycan BMT-nin Qadınlara qarşı ayrı-seçkiliyin aradan qaldırılması üzrə Konvensiyasını (CEDAW) ratifikasiya edərək gender bərabərliyinin hüquqi əsaslarını qəbul etdi. 2006-cı il “Gender bərabərliyi haqqında” Qanun cəmiyyətdə qadın və kişilərin bərabər hüquqlarını təsbit etdi və gender ayrı-seçkiliyinin qarşısının alınmasını nəzərdə tutdu. XX əsrin sonunda qadınların iş həyatına daha çox inteqrasiya olunması ailə münasibətlərində yeni rolların formalaşmasına səbəb oldu. Qadınların iqtisadi asılılığının azalması, boşanma hallarında artım və ailədaxili qərarların birgə verilməsi kimi tendensiyalar müşahidə olunmağa başladı. Bu dəyişikliklər Azərbaycan cəmiyyətində ailə münasibətlərində daha bərabər hüquqlu yanaşmanın formalaşmasına və gender əsaslı hüquq normalarının tətbiqinə zəmin yaratdı.

     Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasının 34-cü maddəsində “ailə dövlətin himayəsindədir” müddəası təkcə hüquqi norma kimi deyil, həm də cəmiyyətin əxlaqi-mənəvi özünüdərki kimi qiymətləndirilməlidir. Bu norma hüquq fəlsəfəsində natural hüquq məktəbinin əsas prinsiplərindən birinə söykənir. Yəni hüquq yalnız hüquqi pozitivizmə deyil, mənəvi və təbii dəyərlərə əsaslanmalıdır. Əxlaqın hüquqi sistemə inteqrasiyası, hüququn yalnız normativ deyil, həm də mədəni və etik sistemə uyğun olması fikrini təsdiqləyir.

       Azərbaycan Respublikasının Ailə Məcəlləsi, ailənin qurulması, boşanma, valideynlik məsuliyyəti kimi sahələrdə hüquqi tənzimləmə aparmaqla yanaşı, ənənəvi ailə dəyərlərini, məsələn, valideyn məsuliyyəti, nikahın qarşılıqlı razılıq və hörmət əsasında qurulması, uşaqların mənəvi tərbiyəsi məsələlərini əxlaqi təməl üzərində hüquqi dildə ifadə edir. Bu, müasir hüquqi sistemlərin bir xüsusiyyətidir: pozitiv hüquq ilə əxlaqi gözləntilər arasında koordinasiya qurmaq.

        Ronald Dvorkinin "Law as Integrity" (Hüquq bütövlük kimi) konsepsiyası hüququ yalnız formal normativ aktlar toplusu deyil, eyni zamanda cəmiyyətin mənəvi və etik dəyərləri ilə uzlaşmalı olan bütöv bir sistem kimi izah edir. Bu yanaşma, hüquq sisteminin sadəcə qaydaları tətbiq edən mexanizm deyil, həm də ədalət və etik prinsipiallığın daşıyıcısı olduğunu vurğulayır. Azərbaycan ailə hüququnda da, xüsusilə nikah, ailədaxili məsuliyyətlər və valideyn-övlad münasibətlərinin tənzimlənməsində etik və hüquqi komponentlər paralel şəkildə mövcuddur. Bu baxımdan, R. Dvorkinin konsepsiyası Azərbaycanın hüquqi inkişaf modelinə nəzəri çərçivə təqdim edir və hüququn etik təməllərlə zənginləşdirilməsini əsaslandırır [Dworkin, 176–178].

      Azərbaycan ailə modeli milli-mənəvi ənənələrlə müasir hüquqi tənzimləmə arasında tarazlıq axtarışındadır. Bu kontekstdə aşağıdakı nəticələrə gəlmək olar (cədvəl 1)

Cədvəl 1. Ailə məsələsinə ənənəvi və müasir hüquqi yanaşmaların müqayisəsi

       Bu tarazlıq nə tam liberal, nə də tam konservativ formatda həyata keçirilə bilər. Hibrid hüquqi model – yəni milli ənənələri nəzərə alan, amma universal insan hüquqlarını da qoruyan mədəni kontekstual hüquq formalaşmalıdır.

       Əxlaq-hüquq münasibətləri, Azərbaycanda ailə hüququnun təkcə texniki norma kimi deyil, mənəvi-fəlsəfi dəyər daşıyan norma kimi formalaşdığını göstərir. Bu model, qərb hüquq sistemlərindən fərqli olaraq, ailəni yalnız fərdi müqavilə deyil, həm də mənəvi birlik kimi dəyərləndirir. Gələcəkdə hüquqi islahatlar zamanı əxlaqi dəyərlərin və ictimai gözləntilərin hüquqi sistemlə uyğunlaşdırılması prioritet kimi nəzərdən keçirilməlidir.

      1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqillik əldə etməsi ilə sovet inzibati-sosial strukturunun zəifləməsi ailə institutunun formalaşdırıcı mexanizmlərini zəiflətdi. Belə ki, dövlət nəzarəti ilə ideallaşdırılmış sovet ailə modeli öz legitimliyini itirməyə başladı. Ailə münasibətləri dövlət tərəfindən deyil, daha çox sosial-iqtisadi reallıqlar və fərdi qərarlarla formalaşmağa başladı. P. Berger və T. Lukmanın nəzəriyyəsində institutlar sabit reallıqlar kimi deyil, sosial qarşılıqlı təsirin nəticəsində normallaşan və təkrar istehsal olunan konstruksiyalar kimi təqdim olunur. Onların fikrincə, ailə də ilkin sosiallaşma mexanizmi kimi formalaşsa da, müasir dövrdə bu institutun sabitliyi sarsılır və fərdi təcrübə, sosial-iqtisadi amillər ön plana çıxır [Berger, 91–122]. Bu baxımdan, Azərbaycan cəmiyyətində ailənin formalaşmasında dövlət tənzimləməsindən çox sosial praktikaların və fərdi qərarların rolu artaraq, ailəni de-institusionalizasiyaya doğru aparır.

·  Keçid dövrünün böhranları müstəvisində ailə institutunun transformasiyası

     Azərbaycan cəmiyyətində qadınların sosial statusunda baş verən dəyişikliklər ölkənin müstəqillik dövründə keçdiyi dərin transformasiyalarla əlaqəlidir. 1990-cı illərin əvvəllərindən etibarən keçid iqtisadiyyatı, siyasi sistemin yenidən qurulması və demokratik institutların təşəkkülü qadınların ictimai və siyasi fəallığının artmasına zəmin yaratmışdır. Əvvəllər kişi dominant sahələrdə qadınların təmsil olunmağa başlaması — xüsusilə siyasət, jurnalistika, iqtisadiyyat sahələrində — Azərbaycan ailə modelinə və cinsiyyət rollarına yenidən baxmağa səbəb olmuşdur.

      Bu dəyişiklik ailə daxilində patriarxal münasibətlərin zəifləməsinə, qadının yalnız ailədaxili rol deyil, eyni zamanda ictimai aktor kimi qəbul edilməsinə yol açmışdır. Gender rolu stereotiplərinin zəifləməsi ailədə qərar qəbul etmə mexanizmlərinə və ailədaxili iyerarxiyaya da təsir göstərmişdir.

      1990-cı illər Azərbaycan üçün təkcə siyasi müstəqilliyin əldə olunması ilə deyil, eyni zamanda dərin iqtisadi və sosial sarsıntılarla yadda qaldı. Sovet İttifaqının dağılması ilə ölkədə baş verən keçid dövrü, xüsusilə də iqtisadi sabitliyin itməsi və institusional sistemlərin zəifləməsi, ailə institutunu ciddi şəkildə sarsıtdı. Uzun illər ərzində sosial dövlət tərəfindən təmin edilən iqtisadi minimumun birdən-birə itirilməsi, işsizlik və yoxsulluğun kəskin şəkildə artması nəticəsində ailədaxili münasibətlərdə gərginlik yarandı. Ailənin əsas dayağı sayılan ata fiqurunun maddi təminatçı kimi rolu zəiflədi. Bu zəifləmə, klassik patriarxal ailə modelinin sarsılmasına gətirib çıxardı.

Xüsusilə, Qarabağ müharibəsi kontekstində bu proses daha da dərinləşdi. Müharibə yalnız ərazi itkisi ilə deyil, həm də kütləvi psixoloji travmalar, məcburi köçkünlük və itkilərlə müşayiət olundu. Bu itkilər ailə strukturuna yalnız maddi deyil, həm də mənəvi baxımdan zərbə vurdu. Ailədaxili emosional ünsiyyətin pozulması, kişi fiqurunun həm psixoloji, həm də sosial olaraq gücünün azalması, qadınların və uşaqların isə, daha çox sosial rollar daşımağa başlaması müşahidə olundu. Bu tarixi və sosial fon çərçivəsində Emile Durkheim tərəfindən irəli sürülən "anomiya" anlayışı xüsusi aktuallıq kəsb edir. O, anomiyanı cəmiyyətin əvvəlki normativ sistemlərinin çökməsi və yenilərinin hələ formalaşmaması vəziyyəti kimi təsvir edir. Bu şəraitdə fərdlər davranış meyarlarını itirir və sosial dezinteqrasiya baş verir [Durkheim, 241].

     Cədvəl 2. Azərbaycan ailəsinin sovet və post-sovet dövründə müqayisəsi

     Azərbaycanda 1990-cı illərdəki vəziyyət bu təsvirə tam uyğun gəlir. Əvvəlki sovet ailə modeli – kollektivçilik, dövlət nəzarətində olan gender rolları, ailə başçısının təminatçı funksiyası artıq işləmirdi. Yeni sosial və iqtisadi reallıqlara uyğun ailə modelləri isə hələ formalaşmamışdı. Bu keçid dövründə ailə institutunun hüquqi qorunması da zəif idi və dövlətin ailə siyasəti tam olaraq inkişaf etməmişdi. Bu səbəbdən boşanma halları artdı, ailədaxili zorakılıq yayğınlaşdı və bir çox ailə birlikləri psixoloji və iqtisadi təzyiqlərə davam gətirə bilmədi.

      Bununla yanaşı, ictimai institutların zəifləməsi və dövlətin sosial siyasətindəki boşluqlar fərdləri və ailələri qeyri-rəsmi sosial şəbəkələrə – qohumluq əlaqələrinə, dini icmalara və fərdi təşəbbüslərə söykənməyə məcbur etdi. Beləliklə, klassik institutların zəiflədiyi şəraitdə ailə, həm də sosial müdafiə funksiyasını yerinə yetirməyə başladı, lakin bu funksiyanın effektivliyi böyük ölçüdə fərdi resurslara bağlı idi.  Bu vəziyyət E. Durkheimın anomiya nəzəriyyəsinin praktik təsdiqini verir. Ailə institutunun dağılması, boşanma hallarının artması və ailədaxili zorakılıq – bunlar normativ sistemin boşluğundan qaynaqlanan sosial pozuntulardır [Durkheim, 241–256]. Həmin dövrdə ailə yalnız hüquqi və iqtisadi strukturların təsirinə məruz qalmırdı, həm də mənəvi dəyərlərin itməsi və sosial mühitin sabitsizliyi ilə qarşı-qarşıya qalırdı. Bu dövr, Azərbaycan ailəsinin ən zəif və bir o qədər də dönüş yaradan mərhələlərindən biri kimi dəyərləndirilə bilər. Həm klassik modelin dağılması, həm də yeni modelin konturlarının meydana çıxması baxımından, 1990-cı illər ailə strukturunun transformasiyasının başlanğıc nöqtəsi olmuşdur.

     “Azərbaycanlı ailəsi” anlayışı post-sovet dövründə ideal model kimi qalsa da, real həyatda zəiflədi. Bu anlayış, sovet dövründə ideallaşdırılmış və kollektiv dəyərlərə əsaslanan ailə tiplərinin davamı kimi mövcud idi. Lakin, müstəqillikdən sonra fərdi maraqların və azadlıqların önə çıxması ilə bu model real davranış nümunələri ilə üst-üstə düşməməyə başladı. Azərbaycan ailəsinin transformasiyası müstəqillik dövründə həm sosial, həm iqtisadi, həm də ideoloji dəyişikliklərin təsiri ilə yeni mərhələyə qədəm qoydu. Xüsusilə 1990-cı illərin əvvəllərində Sovet sistemindən çıxmış Azərbaycan cəmiyyətində liberal iqtisadi islahatlarla yanaşı, fərdi azadlıqlar və şəxsi maraqlar ön plana çıxmağa başladı. Bu dəyişikliklər ailə institutuna da ciddi təsir göstərdi. Ənənəvi ailə modeli – xüsusilə də patriarxal quruluşun təmsil etdiyi davranış nümunələri – artıq cəmiyyətin real yaşam tərzi ilə üst-üstə düşməməyə başladı.

     Bu kontekstdə, A. Qramşinin "mədəni hegemonluq" konsepsiyası ilə Azərbaycan ailə modelindəki ideoloji və praktik gərginliyi izah etmək mümkündür. Ona görə, mədəni hegemonluq cəmiyyətdə dominant sinfin dəyərlərinin digər sosial təbəqələrə ideoloji aparatlar (dövlət, təhsil, media və s.) vasitəsilə “razılıqla” qəbul etdirilməsi prosesi ilə həyata keçirilir [Gramsci, 12–13]. Azərbaycan cəmiyyətində də postsovet dövründə dövlət və media ənənəvi ailə modelini qorumağa və təşviq etməyə çalışdı. Lakin iqtisadi liberallaşma, miqrasiya prosesləri və informasiya texnologiyalarının yayılması kimi sosial dəyişikliklər, bu hegemonik modellə real ailə davranışları arasında ziddiyyət yaratdı. Burada vacib məqam ondan ibarətdir ki, dövlət və dominant ideoloji aparatlar ailəni bir dəyər sistemi kimi qorumağa çalışsa da, artıq ailə anlayışı ictimai reallıqda fərdi ehtiyaclar, emosional münasibətlər və sosial sərbəstliklə daha çox əlaqələnməyə başladı. Məsələn, gənc nəsil arasında fərdi karyera planlaması, şəxsi həyatın prioritetə çevrilməsi və ənənəvi valideyn-övlad strukturunun zəifləməsi bu dəyişimin konkret nümunələrindəndir. Ailə daxilində qadınların daha müstəqil davranış sərgiləməsi, gənclərin evlilik yaşını gecikdirməsi və qeyri-rəsmi münasibətlərin artması bu normativ ideallaşdırılmış modelə sarsıdıcı təsir göstərdi [Gramsci, 20]. Beləliklə, A. Qramşinin nəzəri çərçivəsi Azərbaycan ailəsinin transformasiyasını təhlil etmək üçün məhsuldar bir perspektiv təqdim edir. Mədəni hegemonluq çərçivəsində, rəsmi diskursla real sosial münasibətlər arasında yaranan uçurum, ailə institutunun forması və funksiyasına təsir göstərərək onu tədricən fərdiləşmiş, çevik və plüralist modellərə doğru yönləndirir.

     Urbanizasiya və qadınların təhsilə çıxış imkanlarının genişlənməsi gender rollarını dəyişdirməyə başladı. Judith Butlerin gender nəzəriyyəsinə görə, gender bioloji deyil, sosial konstruksiyadır və bu konstruksiyalar sosial şərtlər dəyişdikcə yenidən qurula bilər [Butler 33]. Azərbaycanda da qadınların iqtisadi müstəqillik qazanması onların ailə münasibətlərində daha aktiv rol almasına, həmçinin ənənəvi kişi-qadın rollarının yenidən tərtib olunmasına səbəb olmuşdur.

      U. Beck “individuallaşmış cəmiyyət” modelinə uyğun olaraq, ailə artıq sabit və kollektiv strukturlu sistem deyil, fərdi özünüreallaşdırma və emosional rahatlıq üçün bir platformaya çevrilməkdədir [Beck və Beck-Gernsheim 22]. Bu, xüsusilə urbanizasiya və gənc nəsillərin dəyərləri kontekstində aydın görünür.

     Bununla yanaşı, Talcott Parsonsun funksionalist nəzəriyyəsində vurğulandığı kimi, ailə strukturunda baş verən transformasiyalara baxmayaraq, o, cəmiyyətin inteqrasiyası və sosial sabitliyin qorunmasında əsas rol oynamağa davam edir [Parsons 133]. Azərbaycanda ailə hələ də sosial müdafiə vasitəsi, emosional dayaq və mənəvi tənzimləyici kimi mühüm funksiyalar yerinə yetirir.

   Miqrasiya prosesləri isə bu ümumi kontekstə əlavə komplekslik qatır. 1990-cı illərdə baş verən miqyaslı əmək miqrasiyası və etnik miqrasiya Azərbaycan ailəsində həm struktur, həm də funksional dəyişikliklər doğurmuşdur. İşsizlik səbəbindən minlərlə kişi Rusiyaya və digər ölkələrə işləməyə getmiş, nəticədə qadınlar ailədə həm iqtisadi, həm də sosial baxımdan başlıca rol almışlar. Bu proses uzunmüddətli ayrılıqlar, ailədaxili emosional gərginlik və bəzi hallarda ailələrin dağılması ilə nəticələnmişdir.

    Eyni zamanda, fərqli ölkələrdə yaşayan şəxslər yeni ailə modelləri ilə tanış olmuş, bu da onların ailə və gender rollarına yanaşmasına təsir etmişdir. Bu fenomen Peter Berger və Thomas Luckmannın “reallığın sosial inşası” nəzəriyyəsi ilə əlaqələndirilə bilər – yəni ailə sabit struktur deyil, sosial reallığın davamlı olaraq yenidən qurulduğu bir prosesdir [Berger və Luckmann 57].

     Bütün bu sosioloji və fəlsəfi çərçivələrə baxmayaraq, Azərbaycan ailəsi tarixindən gələn mədəni yaddaş və mənəvi kodlarla hələ də dayanıqlılıq nümayiş etdirməkdədir. Onun funksiyası təkcə sosial sistemin qorunması ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda milli identikliyin daşıyıcısı kimi çıxış edir.

·  Gender siyasəti

      Azərbaycan dövlətinin gender bərabərliyi sahəsində atdığı addımlar sistemli və ardıcıl xarakter daşıyır. 1998-ci ildə Qadın problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin, daha sonra isə Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə Dövlət Komitəsinin yaradılması bu sahədə institusional çərçivənin formalaşdığını göstərir. Bu dövlət qurumları vasitəsilə həm qadın hüquqlarının müdafiəsi, həm də ailə institutunun möhkəmləndirilməsi paralel şəkildə aparılmışdır.

      Azərbaycanın BMT-nin CEDAW konvensiyasını ratifikasiya etməsi və bu sahədə fakultativ protokolu qəbul etməsi dövlətin beynəlxalq hüquq sisteminə inteqrasiya olunmasını və qadın hüquqlarına dair öhdəliklərini qəbul etdiyini göstərir. 2006-cı ildə qəbul edilən “Qadın və Kişilərin Bərabər Hüquqlarına Dövlət Qarantiyası haqqında” Konstitusiya qanunu ailə münasibətlərində hüquqi bərabərlik prinsipini təsbit etmişdir.

Bu cür hüquqi baza ailə hüququ sahəsində qadınların hüquqlarının daha effektiv müdafiəsini, həmçinin diskriminasiyaya qarşı mübarizəni gücləndirmişdir.

     Tarixi və sosial kontekstdə ailə institutunda ənənəvi patriarxal münasibətlər üstünlük təşkil etsə də, 1990-cı illərdən etibarən bu model dəyişməyə başlamışdır. Qadınların iqtisadi fəallığının artması və ailə büdcəsinin formalaşmasında iştirakları onların ailədaxili qərarvermə statusunu gücləndirmişdir. Bununla belə, bir çox regionlarda — xüsusilə kənd yerlərində — erkən nikahlar və çoxarvadlılıq kimi hallar hələ də aktual olaraq qalır. Qeyd olunmalıdır ki, bu hallara qarşı həm hüquqi, həm də ictimai reaksiya formalaşmış, QHT-lər və dövlət orqanları tərəfindən mübarizə tədbirləri həyata keçirilmişdir. Bu hal Azərbaycanda ailə institutunun həm modernləşdiyini, həm də ənənəvi elementlərlə mübarizədə müəyyən çətinliklərin qaldığını göstərir.

      Qadın qeyri-hökumət təşkilatlarının fəaliyyəti, qadınların siyasi imkanlarının genişləndirilməsi üçün ciddi bir sosial impuls yaratmışdır. Bu təşəbbüslər ailə modelinin ictimai aspektlərini dəyişməyə yönəlmişdi. Qadının yalnız ailə daxilində yox, həm də cəmiyyətin idarə edilməsində aktiv rol oynaması ideyası geniş yayılmış və təbliğ edilmişdir. Qadınların ictimai fəallığının artması, ailənin ictimai funksiyalarının — tərbiyə, sosiallaşma, gender bərabərliyi — daha şüurlu şəkildə həyata keçirilməsinə şərait yaratmışdır.

       Dini inanclı qadınların hüquqları, erkən nikahlar — ailə institutu ilə hüquq və mədəniyyət arasındakı ziddiyyətləri ortaya qoyur. Bu ziddiyyətlər bir tərəfdən Azərbaycan ailəsinin dini-mədəni kimliyini qorumaq istəyini ifadə edirsə, digər tərəfdən universal insan hüquqları və gender bərabərliyi prinsipləri ilə toqquşur. Azərbaycan ailəsi bu kontekstdə həm hüquqi-modernist, həm də dini-tradisionalist elementlərin sintezində mövcud olur. Dövlət və QHT-lərin fəaliyyəti bu sintezin daha çox hüquqi-modernist tərəfə yönəlməsinə şərait yaratsa da, ictimai şüur və dəyərlər sistemi bu keçidə zaman-zaman müqavimət göstərir.

      Azərbaycan ailəsi gender münasibətləri və qadın hüquqları baxımından keçid cəmiyyətinə xas olan dualist xarakter daşıyır. Bir tərəfdən qadınların iqtisadi, sosial və siyasi fəallığının artması və hüquqi müdafiə mexanizmlərinin gücləndirilməsi, digər tərəfdən isə, ailə münasibətlərində və məişət səviyyəsində ənənəvi münasibətlərin davam etməsi bu modelin kompleksliyini ortaya qoyur.

      Faktlar və göstəricilər onu göstərir ki, Azərbaycan ailəsi artıq təkcə sosial institut deyil, həm də gender siyasətinin və hüquqi-mədəni dəyişikliklərin bilavasitə subyektinə çevrilmişdir. Gələcəkdə bu ailə modelinin inkişafı, dövlət siyasətinin effektivliyi, vətəndaş cəmiyyətinin fəallığı və ictimai şüurun dəyişməsi ilə birbaşa əlaqədar olacaqdır. 

* Boşanmaların sürətli artımı: post-ailə dövrü, yoxsa...

Boşanmaların sürətli artımı və bu tendensiyanın Azərbaycan ailə modeli kontekstində təhlili müasir sosioloji və fəlsəfi baxışların işığında çoxşaxəli müzakirə tələb edir. Postmodern cəmiyyətin ailə institutuna təsiri, ailə münasibətlərindəki dəyişikliklər və boşanma fenomeni son dövrlərdə "post-ailə dövrü" kimi yeni anlayışların meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.

      Azərbaycan kontekstində 1990-cı illərdən sonra müşahidə olunan iqtisadi çətinliklər, miqrasiya axınları və mədəni transformasiyalar ailə strukturunu zəiflədən əsas amillərdən olmuşdur. Boşanmaların artması, təkcə şəxsi münasibətlərdəki böhranlarla deyil, həm də sosial institutların dəyişməsi ilə əlaqələndirilə bilər. Bu dövrdə klassik ailə modelinin – yəni patriarxal və kollektiv identiklik daşıyıcısı olan ailə strukturunun – zəiflədiyi müşahidə olunur. Sosial müdafiə sistemlərinin zəifliyi və dövlətin ailəyə dəstəyinin məhdudluğu fonunda ailə artıq funksional təminat mənbəyi olmaqdan çıxmağa başlayır [Beck, s. 100-105].

     Sosial müdafiə sistemlərinin zəifliyi və dövlətin ailəyə dəstəyinin məhdudluğu kontekstində ailə institutunun funksional strukturunda baş verən dəyişikliklər, həm sosioloji, həm də fəlsəfi baxımdan müasir cəmiyyətin transformasiya dinamikasına işarə edir. Ənənəvi cəmiyyətlərdə ailə yalnız bioloji və emosional münasibətlərin mərkəzi deyil, eyni zamanda sosial rifahın təminatçısı kimi çıxış edirdi. Azərbaycan cəmiyyəti də uzun müddət ailəni bu cür funksional struktur çərçivəsində qurmuşdur – yaşlıların qayğısı, uşaqların tərbiyəsi, xəstələrə dəstək və işsizlik şəraitində maddi təminat funksiyaları birbaşa ailənin üzərinə düşürdü.

      Lakin post-sovet dövründə baş verən sosial-iqtisadi dezintegrasiya, keçid iqtisadiyyatının gətirdiyi qeyri-sabitlik və dövlətin rifah sistemindəki boşluqlar ailənin bu funksiyaları daşımaq qabiliyyətini zəiflətmişdir. U. Beckin “Risk cəmiyyəti” konsepsiyası bu dəyişiklikləri izah etmək üçün əhəmiyyətli çərçivə təqdim edir. U. Beckə görə, modern cəmiyyətlərdə fərdi risklərin idarə olunması əvvəlki kimi kollektiv strukturlar – o cümlədən ailə vasitəsilə deyil, institusional təminatlarla əvəzlənməlidir [Beck 100–105]. Lakin bu institusional təminat zəif olduqda, nə ailə, nə də dövlət təkbaşına sosial təhlükəsizlik funksiyasını yerinə yetirə bilmir. Nəticədə, ailə institutu həm funksional yük baxımından aşırı yüklənmiş, həm də struktur baxımından zəifləmiş olur. Misal üçün, sosial təminat sistemlərinin zəif olduğu Azərbaycan kimi ölkələrdə valideynlər yaşlı ailə üzvlərinə həm maddi, həm də fiziki baxımdan dəstək göstərməyə məcbur qalır, eyni zamanda öz uşaqlarının sosiallaşması və təhsil ehtiyaclarını da tənzimləməyə çalışırlar. Bu isə, ailə daxilində gərginliyin artmasına, resursların tükənməsinə və ailə münasibətlərinin dağılmasına səbəb olur.

     Bu baxımdan, ailənin artıq "funksional təminat mənbəyi olmaqdan çıxması" sadəcə struktur dəyişiklik deyil, həm də dərin mədəni və sosial transformasiyanın göstəricisidir. Postmodern dövrdə ailənin əsas funksiyaları – sosiallaşma, qoruma, emosional dəstək – getdikcə fərdi instansiyalar və ya alternativ institusiyalar (məsələn, dövlət yardım proqramları, qeyri-hökumət təşkilatları, sosial şəbəkələr) vasitəsilə bölüşdürülür. Beləliklə, ailə daha çox “emosional icma”ya çevrilir – bu isə, onun davamlılığını təmin etsə də, əvvəlki sosial təhlükəsizlik funksiyasını zəiflədərək boşanma, dağılma və funksional qeyri-müəyyənlik kimi riskləri artırır. Bu təhlil göstərir ki, ailə institutunun zəifləməsi yalnız daxili münasibətlərin pozulması ilə deyil, həm də sosial siyasətin institusional dayanıqsızlığı ilə əlaqəlidir. Yəni burada ailə böhranı eyni zamanda rifah dövlətinin böhranı kimi də oxunmalıdır.

      Müasir Azərbaycan cəmiyyətində ailə institutunun transformasiyası təkcə sosial-iqtisadi dəyişikliklər kontekstində deyil, eyni zamanda fərdiləşmə və fərdi azadlıqların artması fonunda da baş verir. U. Beckə görə, müasir cəmiyyətlərdə fərd ailə strukturunun və kollektiv sosial bağlılıqların fövqünə yüksəlir. Artıq ailə “öz-özlüyündə məqsəd” deyil, fərdi özünüreallaşdırmanın vasitəsinə çevrilir. Nəticədə, ailənin normativ əsasları zəifləyir, çünki şəxsi azadlıqlar və individual həyat strategiyaları kollektiv ailə dəyərləri ilə ziddiyyət təşkil etməyə başlayır [Beck, Risk Society, s. 91–96].

     Bu fenomen Azərbaycan kontekstində də öz əksini tapır. Xüsusilə urbanizasiya, təhsil səviyyəsinin artması və qadınların əmək bazarında daha fəal iştirak etməsi nəticəsində fərdi kimlik daha güclü şəkildə formalaşır. Əvvəllər ailə daxilindəki münasibətlər “mən”dən çox “biz” anlayışı üzərində qurulurdusa, hazırda fərdi seçimlər və şəxsi xoşbəxtlik anlayışları ailənin davamlılığına üstünlük təşkil edir. Bu da öz növbəsində, ailədaxili gərginliklərin artmasına, kompromisə getməyə hazır olmayan fərdlərin sayının çoxalmasına və nəticə etibarilə boşanmaların statistik göstəricilərində artıma səbəb olur.

      U. Beckin qeyd etdiyi kimi, individuallaşma prosesi yalnız azadlıq imkanlarının artması demək deyil; bu eyni zamanda “strukturlaşdırılmamış risklərin” çoxalması ilə müşayiət olunur. Fərd ailədən və cəmiyyətdən daha az asılı olduqca, sosial müdafiə funksiyalarını da öz üzərinə götürməyə məcbur qalır. Ailə isə, əvvəlki kimi sosial təhlükəsizlik zonası funksiyasını tam şəkildə yerinə yetirə bilmir və bu, onun dayanıqlılığını zəiflədir.

     Beləliklə, individuallaşma prosesi həm ailə modelindəki dəyərlərin yenidən baxılmasına, həm də sosial bağların zəifləməsinə gətirib çıxarır. Azərbaycan cəmiyyətində bu proses ənənə ilə modernlik arasında gərgin bir tarazlıq şəklində özünü göstərir. Bir tərəfdən ailə hələ də mədəni və sosial etalon kimi qalır, digər tərəfdən isə, fərdi həyat keyfiyyəti və şəxsi xoşbəxtlik meyarları ailənin normativ gücünü sarsıdır.

     Azərbaycan cəmiyyətində son onilliklərdə baş verən sosial transformasiyalar gender münasibətlərində də ciddi dəyişikliklərə yol açmışdır. Qadınların təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi, iqtisadi müstəqillik əldə etmələri və urbanizasiyanın sürətlənməsi, onların ailə daxilindəki ənənəvi rollarının yenidən formalaşmasına səbəb olmuşdur. Ənənəvi ailə modelində qadının rolu əsasən evdarlıq, uşaqların tərbiyəsi və ailədaxili emosional təminat funksiyaları ilə məhdudlaşırdı. Lakin, müasir dövrdə qadın artıq əmək bazarında aktiv iştirak edən, qərarverici subyekt kimi formalaşır. Bu dəyişikliklər, ailə strukturunda və münasibətlər sistemində yeni gərginlik sahələrinin yaranmasına gətirib çıxarır.

     Bu kontekstdə J. Butlerin gender nəzəriyyəsi, xüsusilə onun Gender Trouble əsərində təqdim etdiyi "genderin performativliyi" anlayışı, ailə münasibətlərinin dəyişən mahiyyətini izah etmək baxımından əhəmiyyətlidir. Ona görə, gender sabit, bioloji əsaslı bir identiklik deyil; əksinə, sosial və mədəni kontekstlərdə təkrarlanan performativ aktlar vasitəsilə konstitusiya olunur [Butler, 25–30]. Yəni, kişi və qadın rolları cəmiyyətin normativ tələbləri və gözləntiləri daxilində daim təkrarlanan davranışlar nəticəsində formalaşır.

      Azərbaycan ailəsində qadının evdarlıq funksiyasından çıxaraq ictimai və iqtisadi fəallığa keçməsi, bu performativ gender rolunun təkamülündən xəbər verir. Artıq qadın ailənin yalnız "daxili təminatçısı" deyil, həm də ailədaxili qərarların formalaşmasında və iqtisadi planlaşdırmada aktiv iştirak edən agentdir. Bu dəyişiklik ailə strukturunda yeni bir dinamika yaradır; əvvəllər sosial və mədəni təzyiqlərlə saxlanılan evliliklər artıq fərdi məmnunluq, qarşılıqlı anlaşma və bərabər hüquqluluq kimi prinsiplərlə qiymətləndirilir.

    Nəticə etibarilə, ailə artıq yalnız mədəni miras və sosial strukturun tələbi kimi deyil, fərdlərin öz arzularını və kimliklərini ifadə edə biləcəkləri bir sosial məkan kimi nəzərdən keçirilir. Bu, bir tərəfdən qadının hüquq və azadlıqlarının genişlənməsi baxımından pozitiv bir tendensiya olsa da, digər tərəfdən ailədaxili rolların və gözləntilərin dəyişməsi nəticəsində münasibətlərin davamlılığı üzərində gərginlik yarada bilir. Bu gərginliklərin bir nəticəsi kimi də boşanma hallarının artması müşahidə olunur.

     J. Butlerin performativlik nəzəriyyəsi bu situasiyanı aydın şəkildə şərh edir: gender rolları "özlüyündə sabit" deyil, sosial reallıqlar dəyişdikcə bu rollar da dəyişir. Beləliklə, Azərbaycan ailəsindəki gender balansının dəyişməsi və bunun doğurduğu nəticələr, yalnız iqtisadi və hüquqi kontekstdə deyil, həm də dərin mədəni və simvolik sahələrdə baş verir.

     Z. Bauman bu tendensiyanı Liquid Love əsərində “maye sevgi” anlayışı ilə ifadə edir. Onun fikrincə, postmodern cəmiyyətlərdə münasibətlər daha az sabit, daha çox dəyişkən xarakter alır. Bu münasibətlərdə öhdəlik və davamlılıq yerini spontanlıq və fərdi məmnuniyyətə verir. O, qeyd edir ki, bu cür münasibətlər "qırılmağa hazır" bağlar şəklində formalaşır – onlar istənilən anda pozula bilər, çünki dərin sosial və mənəvi öhdəliklərə deyil, gündəlik hisslərə əsaslanır [Bauman, 12–18].

      Azərbaycan ailəsində bu meyillər hələ tam dominant xarakter daşımır, lakin xüsusilə urban mühitlərdə, iqtisadi müstəqillik qazanmış qadınlar və fərdi həyat tərzi seçmiş gənclər arasında müşahidə olunmağa başlamışdır. Şəhərlərdə yaşamaq, fərdi mənzil imkanlarının artması, təhsilin genişlənməsi və gender bərabərliyinin inkişafı fonunda ailə artıq bir çox hallarda sosial zərurət kimi deyil, fərdi seçimin nəticəsi kimi qurulur. Bu, ailənin əvvəlki sabit strukturunu zəiflədir, emosional narazılıqlar və funksional uyğunluq çatışmazlığı fonunda boşanma hallarını artırır.

      Post-ailə dövrü həmçinin ailə münasibətlərinin rəqəmsallaşma və texnoloji vasitələrlə qurulması ilə də xarakterizə olunur. Onlayn tanışlıqlar, qısa müddətli münasibətlərin artması və sosial şəbəkələrdə formalaşan emosional bağlar da ailə anlayışına yeni məna qatır. Belə bir şəraitdə ailənin yalnız sosial institut kimi deyil, həm də fərdi özünüifadə və emosional qarşılıqlı əlaqə vasitəsi kimi funksionallığı önə çıxır.

      Post-ailə dövrü Azərbaycan cəmiyyətində klassik ailə modelindən fərqli olaraq daha çevik, dəyişkən və subyektiv əsaslara söykənən bir quruluşun yaranmasına şərait yaradır. Bu dəyişikliklər hələ cəmiyyətin bütün təbəqələrinə sirayət etməsə də, gənc nəsil və şəhər mühiti kimi sosial sahələrdə artıq müşahidə olunmaqdadır. Bu isə, öz növbəsində ailə institutunun gələcəkdə hansı funksiyaları yerinə yetirəcəyi, hansı sosial gözləntilərlə qarşılaşacağı və necə davamlılıq qazanacağı suallarını aktuallaşdırır.

      Müasir cəmiyyətdə boşanma hallarının artması təkcə ailə institutunun zəifləməsi və ya dəyərlərin aşınması kimi yozulmamalıdır. Boşanmanın artması eyni zamanda fərdin hüquq və azadlıqlarının tanınması, insan ləyaqətinə əsaslanan hüquqi-mədəni sistemin inkişafı baxımından da pozitiv bir göstərici ola bilər. Əvvəllər ictimai və ailədaxili təzyiqlər səbəbindən davam etdirilən disfunksional münasibətlər, xüsusilə qadınların fiziki və psixoloji zorakılığa məruz qaldığı hallarda hüquqi müdaxilə mexanizmlərinin mövcud olmaması səbəbindən davamlı olurdu. Halbuki, hüquqi modernləşmə və mədəni transformasiya fərdin öz rifahı və ləyaqətinə uyğun seçimlər etməsinə imkan tanımağa başlamışdır.

     Bu nöqteyi-nəzərdən hüquq filosofu Ronald Dvorkinin hüququn etik əsaslarına dair irəli sürdüyü yanaşma diqqətəlayiqdir. R. Dvorkin hüququ yalnız qaydalar toplusu kimi deyil, həm də dəyərlər və prinsiplər sistemi kimi təqdim edir. O, hüququn məqsədinin yalnız sosial nizamı qorumaq deyil, həm də fərdin ləyaqətini, azadlığını və bərabərliyini təmin etmək olduğunu vurğulayır. Ona görə, “qanunun imperiyası” fərdin hüquqlarını qoruyarkən ədalətin mənbəyi olan etik prinsiplərə əsaslanmalıdır. Belə bir hüquqi çərçivədə fərdi seçim – o cümlədən nikahı davam etdirməmək qərarı – hüququn ayrılmaz hissəsi sayılır [Dvorkin, s. 221–226].

     Bu çərçivədə boşanma artıq yalnız ailə böhranı kimi deyil, həm də hüquqi-mədəni irəliləyişin əlaməti kimi dəyərləndirilə bilər. Zorakı və ya mənəvi zərərverici münasibətlərdən azad olma hüququ fərdin subyektiv rifahı və insan ləyaqəti ilə birbaşa əlaqəlidir. Azərbaycanda bu məsələnin getdikcə daha çox hüquqi və ictimai müzakirəyə çıxarılması, qadın hüquqları sahəsində qanunvericilik aktlarının təkmilləşdirilməsi və sosial dəstək mexanizmlərinin inkişafı fərdi azadlıqların hüquqi çərçivəyə alınmasının göstəricisidir.

     Boşanma statistikasının artması yalnız ailə institutunun zəifləməsi deyil, eyni zamanda fərdi hüquqların tanınması və cəmiyyətin etik-hüquqi yetkinlik səviyyəsinin yüksəlməsi baxımından da qiymətləndirilməlidir. Bu, hüququn yalnız normativ deyil, həm də mədəni fenomen olduğunu və fərdi seçimlərin hüquqi leqitimlik qazandığı bir mərhələyə keçidi simvolizə edir.

      Azərbaycan ailəsi kontekstində post-ailə dövrünün ortaya çıxması ailənin tamamilə süqutuna deyil, əksinə, onun struktur və funksional transformasiyasına işarə edir. Bu transformasiya prosesi ailənin klassik anlayışdan çıxaraq yeni sosial və mədəni şərtlərə uyğunlaşmasına səbəb olur. Beləliklə, ailə əvvəlki monolit funksional sistemdən fərqli olaraq indi daha çevik və dinamik sosial vahid kimi çıxış edir.

Cədvəl 3. Azərbaycanda boşanmanın və ailə transformasiyasının əsas səbəbləri

     Postmodern və sonrakı cəmiyyət modelləri çərçivəsində ailənin yalnız hüquqi-institusional forma kimi deyil, həm də emosiya əsaslı və fərdi ehtiyaclara cavab verən çevik sosial sistem kimi yenidən qurulması prosesi müşahidə olunur. Bu baxımdan, A. Giddens “transformasiya ailəsi” anlayışını təqdim edərək, ailənin artıq əvvəlki sabit strukturlardan çıxaraq, şəxsi identiklik və qarşılıqlı emosional bağlılıq əsasında formalaşdığını vurğulayır. Ona görə, müasir ailələr “saf münasibətlər” (pure relationships) üzərində qurulur və bu münasibətlər şəxsi məmnuniyyət və özünüreallaşdırma ilə əsaslandırılır [Giddens, 58-63].

       Azərbaycan ailə modelində bu dəyişikliklər tədricən və selektiv şəkildə müşahidə olunur. Xüsusilə urbanizasiya, təhsil səviyyəsinin yüksəlməsi, qadınların əmək bazarına inteqrasiyası və informasiya texnologiyalarının yayılması kimi amillər ailə strukturlarının yenidən formalaşmasına təkan verir. Məsələn, ailə daxilində ənənəvi cinsiyyət rollarının dəyişməsi, qərarvermə prosesinin daha bərabər əsaslarda baş verməsi və valideynlik funksiyalarının paylaşılması bu yeni reallığın ifadəsidir.

      Bu transformasiya eyni zamanda ailənin əsas funksiyalarının – sosiallaşma, emosional dəstək, iqtisadi əməkdaşlıq və nəslin davamı – yenidən bölüşdürülməsini və fərqli sosial institutlar arasında yayılmasını ehtiva edir. Əvvəllər ailənin daşıdığı sosiallaşma funksiyasını indi qismən təhsil müəssisələri və media, emosional dəstək funksiyasını isə dostluq şəbəkələri və psixoloji dəstək xidmətləri icra etməyə başlayır. Lakin bu, ailənin ortadan qalxdığı anlamına gəlmir. Əksinə, ailə yeni şərtlərə uyğunlaşaraq öz varlığını alternativ formalarla davam etdirir – nüvə ailə, tək valideynli ailə, koabitasiya birlikləri və sosial baxımdan seçilmiş ailələr bu modellərə nümunədir.

     Post-ailə dövrü eyni zamanda ailənin semantik yükünün dəyişməsi ilə müşayiət olunur. Artıq ailə yalnız qan qohumluğu və hüquqi bağlarla izah olunan birgə yaşam forması deyil, həm də emosiya, seçim və qarşılıqlı razılığa əsaslanan bir sosial müqavilə kimi başa düşülür. J. Stacey bu kontekstdə “postmodern ailələr” anlayışını irəli sürərək ailənin birdəfəlik və sabit modeldən çıxaraq, çoxçeşidli və kontekstual sosial struktura çevrildiyini qeyd edir [Stacey, 84-88].

      Azərbaycan ailəsi də bu prosesə qlobal meyillərlə sinxron şəkildə daxil olmasa da, xüsusilə gənc nəslin ailə və münasibətlərə dair baxışlarında ciddi fərqliliklər özünü göstərir. Gənclər arasında evliliyə gec yaşda qərar vermək, nikahdan kənar münasibətlərə daha tolerant yanaşmaq, ailə qurmaqdan daha çox karyera və şəxsi inkişafı prioritetləşdirmək kimi tendensiyalar müşahidə edilir. Bu isə, ailənin sosial funksiyalarının dəyişməsinə və fərqli modellərin paralel şəkildə mövcud olmasına gətirib çıxarır.

     Beləliklə, post-ailə dövrü Azərbaycan ailəsi üçün dekonstruktiv böhran mərhələsi deyil, daha çox adaptiv çevikləşmə və struktur yenidənqurma dövrü kimi dəyərləndirilə bilər. Bu transformasiya ailənin cəmiyyətin dəyişən reallıqlarına uyğun olaraq funksional davamlılığını təmin etmək üçün keçdiyi təbii mərhələdir. Bu baxımdan, ailə institutu müxtəlif formalarda və yeni münasibətlər modelində öz aktuallığını qoruyub saxlayır.

·       Gələcəyin ailə modelləri və müasir ailə modelinin formalaşdırılması

      Ailə yeni şərtlərə uyğunlaşaraq öz varlığını alternativ formalarla davam etdirir – nüvə ailə, tək valideynli ailə, koabitasiya birlikləri və sosial baxımdan seçilmiş ailələr bu modellərə nümunədir.

       Amerikalı sosioloq J. Staceyin “postmodern ailələr” anlayışı ailənin artıq əvvəlki kimi sabit, universal və normativ model çərçivəsində başa düşülə bilməyəcəyini, əksinə sosial, mədəni və iqtisadi dəyişikliklərin təsiri ilə ailənin daha çox kontekstual və çoxformalı bir struktur halına gəldiyini vurğulayır. Stacey 1996-cı ildə çap olunan In the Name of the Family adlı əsərində ailənin bir vahid və dəyişməz model olmadığını, fərqli zaman və məkanlarda müxtəlif formalarda təzahür etdiyini göstərir [Stacey, s. 84–88].

     J. Staceyin yanaşması əsasən postmodernist metodologiyaya əsaslanır və ailənin artıq sabit struktur kimi deyil, prosesual və dəyişkən bir sosial fenomen kimi nəzərdən keçirilməsini təklif edir. O, bu kontekstdə “postmodern ailələr” termini ilə yalnız ənənəvi nüvə ailənin (ata-ana-uşaq modeli) parçalanmasını deyil, həm də alternativ ailə formalarının – tək valideynli ailələr, eyni cinsli ailələr, koabitasiya birlikləri, seçilmiş qohumluqlar və dostluğa əsaslanan ailə münasibətlərinin legitim sosial forma kimi meydana çıxmasını nəzərdə tutur. Bu baxış ailənin yalnız qan və hüquq əsasında deyil, həm də emosional və sosial seçimlər vasitəsilə formalaşdığını göstərir.

      J. Staceyin nəzəriyyəsi ailəni sosiomədəni transformasiyaların göstəricisi kimi şərh edir. O, xüsusilə feminizmin, gender azadlığı hərəkatlarının və liberallaşmış fərdi seçimlərin ailə münasibətlərinə təsir etdiyini qeyd edir. Burada ailə münasibətləri artıq öhdəlik və sosial rol öhdəliklərindən daha çox qarşılıqlı məmnuniyyət, şəxsi azadlıq və emosional komfort üzərində qurulur. Bu proses, Staceyə görə, “ailənin təkamülü deyil, onun dekonstruksiyası” deyil, yeni sosial təşkilat formalarının ortaya çıxmasıdır [Stacey, 85].

      Azərbaycan kontekstində bu nəzəri yanaşma bəzi fərqliliklərlə tətbiq oluna bilər. Ənənəvi dəyərlərin, dini və mədəni normativliyin daha güclü olduğu cəmiyyətimizdə ailə hələ də əsas sosial institutlardan biri kimi qəbul olunur. Lakin urbanizasiya, qadınların iqtisadi fəallığının artması, təhsilin genişlənməsi və informasiya mühitinin təsiri ilə ailə modelləri də tədricən transformasiya olunur. Artıq tək valideynli ailələr, ailədaxili rol bölgüsünün dəyişməsi, qeyri-rəsmi birliklərin sayının artması və evlilik yaşının yüksəlməsi kimi faktorlar ailənin müxtəlif formalarda yaşamasına şərait yaradır.

     J. Staceyin vurğuladığı kimi, bu dəyişikliklər ailənin dəyərdən düşməsi və ya sosial deqradasiya deyil, əksinə, onun dəyişən sosial reallıqlara uyğunlaşması kimi başa düşülməlidir. Beləliklə, postmodern ailə modeli həm də ailə haqqında ictimai və hüquqi diskursların yenidən düşünülməsini tələb edir. Bu modeldə ailə sabitlik, davamlılıq və ənənə anlayışından daha çox çeviklik, razılıq və qarşılıqlı razılaşma üzərində qurulur. Bu isə, həm qanunverici, həm də sosial siyasət səviyyəsində ailənin yalnız bir formal struktur deyil, həm də dinamik bir münasibət sistemi kimi tanınmasını zəruri edir.

    J. Staceyin “postmodern ailələr” konsepsiyası ailənin yalnız dəyişdiyini deyil, eyni zamanda çoxsaylı sosial identiklik və münasibət formalarına çevrildiyini ortaya qoyur. Bu yanaşma ailəni normativ mühakimədən çıxararaq, sosial fərqliliklərə və mədəni çevikliklərə açıq bir müstəviyə gətirir. Azərbaycanda da bu yanaşma ailə institutunun müasir mərhələdə keçdiyi transformasiyaları anlamaq və qiymətləndirmək üçün mühüm nəzəri çərçivə təqdim edir.

       Müasir dövrdə Azərbaycanda ailə institutu həm qlobal, həm də lokal dinamikaların təsiri ilə dərin transformasiyalara məruz qalır. Bir tərəfdən postmodern düşüncə tərzi və urbanizasiyanın, qadınların iqtisadi və sosial fəallığının artması kimi faktorlar nəticəsində ənənəvi patriarxal ailə modeli zəifləyir, digər tərəfdən isə İslamın sosial və hüquqi aspektlərinə yönələn elmi maraq artmaqdadır. Bu iki tendensiya arasında əlaqə və qarşılıqlı təsir, gələcəkdə “yeni İslam ailə modeli”nin yaranma ehtimalını gündəmə gətirir.

      İslam hüququnda (fiqh) ailə geniş şəkildə tənzimlənmiş sosial struktur kimi dəyərləndirilir. Ailə həm Allahın qanunlarının təzahürü, həm də cəmiyyətin əsasını təşkil edən vahid kimi nəzərdən keçirilir. Qurani-Kərimdə ailə institutunun sabitliyi, qarşılıqlı hörmət, məsuliyyət və öhdəliklər üzərində qurulması vurğulanır (Nisə surəsi, 34). Lakin, burada diqqətəlayiq məqam ondan ibarətdir ki, İslam ailə modeli mütləq şəkildə patriarxal və dəyişməz bir struktur kimi təqdim edilmir. İslam hüququnun əsas xüsusiyyəti ictihad (rasional hüquqi təhlil) imkanlarının mövcudluğudur. Bu isə o deməkdir ki, zamanın və məkanın şərtlərinə uyğun olaraq hüquqi və sosial təfsirlər yenidən formalaşdırıla bilər. Məhz bu kontekstdə, müasir dövrdə “elmi yanaşma” ilə İslamın ailə münasibətlərinə baxışı yenidən şərh oluna bilər.

      Azərbaycanda İslama marağın artması yalnız ibadət formalarında deyil, həm də onun fəlsəfi və hüquqi aspektlərinə dair elmi tədqiqatlarda özünü göstərir. Bu, bir tərəfdən post-sovet identiklik axtarışları, digər tərəfdən isə, Qərb dəyərləri ilə yerli dəyərlər arasındakı balansı qoruma ehtiyacından qaynaqlanır. Belə bir şəraitdə “yeni İslam ailə modeli”nin konturları aşağıdakı prinsiplər əsasında formalaşa bilər:

-        Quranda və sünnədə mövcud olan qadınların hüquqlarının (mehr, təhsil, işləmək, şəxsi mülkiyyət) yenidən vurğulanması ilə formalaşan daha bərabərhüquqlu ailə modeli.

-        Ailə münasibətlərində yalnız hüquqi deyil, həm də etik və mənəvi dəyərlərə əsaslanan, zorakılığı rədd edən, qarşılıqlı ehtiramı təşviq edən bir model.

-        İslam hüququnun müxtəlif məzhəblərinin müasir sosial şərtlərə uyğun təhlili əsasında çevik və müasir formalaşdırılmış hüquqi çərçivə.

       Azərbaycanda patriarxal ailə institutunun zəifləməsi və postmodern münasibət formalarının yayılması fonunda “yeni İslam ailə modeli”nin formalaşması həm elmi, həm də sosial ehtiyac kimi meydana çıxır. Bu model yalnız dini norma kimi deyil, həm də etik, hüquqi və sosioloji baxımdan əsaslandırılmış, dəyişən reallıqlara cavab verən bir ailə tipologiyası ola bilər. Bunun üçün isə, İslamın dondurulmuş fiqh təfsirlərindən çıxarılaraq, canlı və kontekstual şərhlərə açıq formada təhlil edilməsi zəruridir.

     Nəticə

     Ailə institutunun müasir dövrdə, xüsusilə qloballaşma, urbanizasiya, gender münasibətlərinin dəyişməsi və postmodern təsirlərin artdığı bir dövrdə Azərbaycanda qorunub saxlanması və inkişaf etdirilməsi üçün dövlət və aidiyyəti qurumlara akademik, konseptual, hüquqi, sosial və institusional səviyyələrdə aşağıdakı çoxistiqamətli və əsaslandırılmış tövsiyələri vermək olar:

1. Ailə institutunun yeni konsepsiyasının hazırlanması

      Müasir dövrün çağırışlarına uyğun olaraq ailə institutunun funksiyalarını yenidən müəyyən edən “Azərbaycan Respublikasında Ailə İnstitutunun İnkişaf Konsepsiyası (2025–2035)” adlı strateji sənəd qəbul olunmalıdır. Bu konsepsiya ailənin yalnız demoqrafik funksiya deyil, həm də mənəvi, sosial və identiklik daşıyıcısı kimi rolunu qoruyub saxlamaq məqsədi daşımalıdır.

2. Milli ailə dəyərləri platformasının yaradılması

      Ailə dəyərlərinin qorunması məqsədilə dövlət-ictimai əməkdaşlığı əsasında fəaliyyət göstərəcək Milli Ailə Dəyərləri Platforması təsis olunmalıdır. Bu platforma akademiklər, din xadimləri, psixoloqlar, QHT nümayəndələri və media peşəkarlarının iştirakı ilə fəaliyyət göstərməlidir.

3. Ailə Məcəlləsinin modernləşdirilməsi

      Qadınların hüquqlarını, uşaqların müdafiəsini və ailədaxili münasibətləri tənzimləyən maddələrin müasir etik və hüquqi normalara uyğunlaşdırılması təmin olunmalıdır. Əmək bölgüsü, ailədaxili zorakılığa qarşı mexanizmlər, boşanma prosesində uşaqların hüquqlarının daha güclü qorunması kimi sahələrdə yeniliklər təklif edilməlidir.

4. İslam hüququnun bəzi mexanizmlərinin hüquqi çərçivədə nəzərdən keçirilməsi:

      Şəriət hüququ ilə ziddiyyətə düşməyən və universal insan hüquqları prinsiplərinə uyğun olan bəzi ailə tənzimləyici prinsiplər (məsələn, mehr hüququ, qarşılıqlı məsuliyyət) hüquqi debatlara daxil edilə bilər.

5. Gender ədaləti qanununun qəbul edilməsi:

       Gender bərabərliyindən fərqli olaraq, mədəni kontekstə uyğun gender ədaləti anlayışını əsas götürən xüsusi qanun qəbul edilməlidir.

6. Ailə və cəmiyyət araşdırmaları milli institutunun yaradılması

      Fəlsəfə, sosiologiya, hüquq və psixologiya sahələrində fəaliyyət göstərəcək müstəqil tədqiqat institutu yaradılmalı, ailə transformasiyaları, gender münasibətləri və postmodern təsirlərin monitorinqi aparılmalıdır.

7. Ailə psixologiyası və mediatorlar mərkəzlərinin regionlarda yaradılması

      Boşanma hallarının qarşısını almaq və ailədaxili münaqişələri həll etmək üçün rayon səviyyəsində psixoloji dəstək və mediaçı (arbitraj) xidmətləri təşkil edilməlidir.

8. İctimai ailə monitorinq qruplarının formalaşdırılması

      Ailə zorakılığı, uşaqlara qarşı laqeyd münasibət və digər riskli hallar üzrə monitorinq aparan və müvafiq strukturlara məlumat ötürən yerlərdə sosial işçi bazasında fəaliyyət göstərəcək qruplar yaradılmalıdır.

9. Orta və ali təhsildə ailə və gender etikası fənninin tətbiqi

      Orta məktəb və universitet proqramlarına müasir etik normalar, gender rolları və ailə məsuliyyətləri mövzularını əhatə edən fənn daxil edilməlidir.

10. Ailə maarifçiliyi kampaniyalarının təşkili

       Media, sosial şəbəkə, məktəb və icma əsaslı maarifləndirici proqramlarla ailənin rolu, münaqişə idarəetməsi, gender münasibətləri və ailə dəyərləri barədə ictimai şüur artırılmalıdır.

11. İslam ailəsinin müsbət mənada maarifləndirilməsi

     İlahiyyatçılar və digər tədqiqatçılar Quranda ailəyə verilən əhəmiyyət, qarşılıqlı hörmət və qadın hüquqlarının müasir kontekstdə təbliğ olunması təşviq edilməlidir.

12. Gənc ailələrə start dəstəyi

      Yeni qurulan ailələr üçün mənzil, uşaq baxımı, işlə təminat və güzəştli kredit proqramları həyata keçirilməlidir.

13. Çoxuşaqlı ailələrə vergi və sosial təminat üstünlükləri

      Ailə rifahı və demoqrafik davamlılıq üçün çoxuşaqlı ailələrə güzəştlər genişləndirilməlidir.

14. Tək valideynli ailələr üçün sosial müdafiə paketi

      Ailənin dağılması halında uşaqların və valideynlərin rifahını qorumağa yönəlmiş sosial və hüquqi dəstək proqramları inkişaf etdirilməlidir.

15. Ailə dəyərləri üzrə dövlət qrant proqramlarının açılması

      Ali təhsil müəssisələri, elmi tədqiqat institutları və QHT-lər üçün ailə dəyərləri və gender münasibətləri üzrə layihələrə dövlət dəstəyi artırılmalıdır.

16. Sosioloji sorğuların keçirilməsi

       Ailələrin dəyişən strukturu, gender münasibətləri və sosial normativlər üzrə mütəmadi sorğular vasitəsilə qərarvermə prosesi məlumatlandırılmalıdır.

      Bu tövsiyələr ailə institutunun müasir dövrün sosial dəyişikliklərinə uyğun şəkildə adaptasiyasını təmin etmək, həm milli-mədəni kimliyi qorumaq, həm də insan hüquqlarına əsaslanan ailə modelinin inkişafını stimullaşdırmaq məqsədilə verilir. Ailə təkcə sosial struktur deyil, həm də mənəvi-mədəni kodun daşıyıcısıdır və onun qorunması Azərbaycanın sosial gələcəyi baxımından strateji əhəmiyyət kəsb edir.

Rauf Məmmədov

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru