İran üzərində yüz illik eksperiment

Son yüz ildə İran coğrafiyasında hakimiyyətə gələn qüvvələrin, səltənət hakimiyyəti nümayəndələrinin, dünyəvi təhsil almış yüksək məmurların, eləcə də din xadimlərinin hakimiyyətə gəlməsi ilə onların nə edəcəkləri, nə kimi bir hakimiyyət modeli quracağı və xalqa nə kimi imkanlar yaradacağı haqqında ən sadə anlayışları belə olmayıb. Pəhləvilərdən başlayaraq səltənət ənənələri aradan götürülür, baş nazir təyin olunmuş çox sayda təhsilli ziyalılar hər hansı ideyadan və dövlətçilik anlayışlarından uzaq olmuş, hakimiyyətə gəlmiş din xadimləri də dini doqmaları yenidən reviziya etməyə başlamışlar. Diqqəti cəlb edən odur ki, müxtəlif tarixi epizodlarda İranda fəaliyyət göstərən kommunistlər də dünyanın qəbul etmiş kommunist düşüncəsindən kənarda olmuş, sosialistlər də ənənvi sosial ədalət mövqeyindən imtina etmişlər. Hakimiyyətə gələrək müxtəlif manevrlər edən siyasi qüvvələr sonralar həm mövqelərini dəyişib, ideyalarını, bəzən də dinlərini dəyişmiş və son nəticədə xalq üzərində apardıqları eksperimentləri ifşa olunaraq xalqın nifrət və qəzəbini qazanmışlar.

1925-ci ildə Rza Pəhləvi ilə əvəz olunan İran hakimiyyəti zamanı Qacarların xalq arasında artıq etimadı və dayağı yox idi. Məşrutə hərəkatı ilə başlayan xalq etirazları Qacarları sarsıtmışdı. Onlar, 1908-ci il sövdələşməsi ilə ölkəni ingilis və rus dövlətləri arasında təsir dairələrinə bölməyə fürsət versələr də daxili istibdad üst həddə idi və Qacarların əsas dayağı Azərbaycan və Xorasan artıq “dayaq” deyildı.

Güney Azərbaycanın regionlarına erməni silahlılarının basqınları, Şimali Azərbaycanda baş verən gərgin siyasi hadisələr, mərkəzi hakimiyyətin Tehrandan başqa ölkənin heç bir yerinə əlinin çatmaması, dini klanların siyasətlə məşğul olması, eləcə də ölkədə mövcud olan kütləvi cəhalət bir xaos yaratmışdır. Qacarlar nə edəcəyini və necə edəcəyini bilmirdi, ingilis müşavirlərinə etimad edirdilər. İngilislər də onlara xəyanət etdi və Qacarlar hakimiyyətdən imtina etdilər.

1925-ci il dekabr ayının 12-də (21 azər) Rza Pəhləvinin özünü şah elan etməsi çox ciddi saray çevrilişi və ya ziddiyyətli proseslərin həll olması ilə baş vermədi. Əhməd şah istefa verdi, Rza xan özünü şah elan etdi. Eynu zamanda Qacar şahzadələri və aristokratları da öz mövqelərini, mülk və əmlaklarını qoruyub saxladılar.

Əhməd şah Qacar hakimiyyətdən getdi ona görə ki, nə edəcəyini və yeni yaranan dünyada hakimiyyəti necə idarə edəcəyini bilmirdi. Onun yerinə gələn Rza Pəhləvi də nə edəcəyini bilmirdi və quracağı hakimiyyət haqqında heç bir anlayışı yox idi. Karyerası boyu əmrləri yerinə yetirməyə adət etmiş Rza xan da ilk dəfə dövlət və idarəetmə haqqında düşünməyə başlayır.

Qacarlar hakimiyyətə gələndə böyük bir tayfanın sərkərdələri və arıstokratlarına güvənərək dövlət qurdu. Rza xanın birinci arvadı Tac əl-Mülkün bir neçə qohumundan başqa onun belə bir komandası yox idi və mövcud olan Qacar elitasının imkanlarından istifadə etmək məcburiyyətində qaldı. Rza xanın yeni İrançılıq ideyaları 30-cu illərdə Adolf Hitlerin “ariyaçılıq nəzəriyyəsi” ilə şəkil aldı.

Rza xan Tac əl-Mülk Ayromlu ilə 1916-cı ildə evlənir və onun hesabına yüksək hərbi karyera edir. 1925-ci ildə Rza xan özünü şahənşah elan edəndə Tac əl-Mülk “Malekə” olaraq adlandırılır.  Tac əl-Mülk Ayromlu briqada generalı olan Teymur Xan Ayromlunun qızı idi və Teymur xan, əsrin əvvəllərində İran ordusunun görkəmli şəxsiyyətlərindən olmuşdu. General Məhəmməd-Hüseyn Ayromlu isə Teymur xannını qardaşı oğlu və “Malekənin” əmisi oğlu idi.

Məhəmməd Hüseyn Ayromlu Rza şahın hökmdarlığı illərində (1925-1941) İranın Pəhləvilər sülaləsinin yüksək rütbəli hərbi rəhbəri idi. İranda yalnız Ayrumlar ailəsinin bəzi üzvləri soyadlarını “Ayromlu” olaraq ifadə edə bilərdilər. Məhəmməd, 1882-ci ildə Bakıda türk Ayromlu tayfasına mənsub ailədə anadan olmuşdu. Sonralar İrandakı kazak briqadasının sıralarına qoşulur və Rza xanla birlikdə xidmət edir. Xidmətdə sürətlə yüksələrək 1901-ci ildə İran kazak briqadasının polkovniki olur. Rus İnqilabından bir neçə il əvvəl rus imperator qoşunları sıralarına daxil olur və çar ordusunda zabit kimi xidmət göstərir. 1921-ci ildə Rza xanın çağırışı ilə İrana qayıdır. 1931-ci ildə İran Milli Polisinin  rəisi təyin edilir. Karyerasının zirvəsində Nazirlər Kabinetinin üzvü və Rza şahın sağ əli kimi tanınırdı.  

İkinci Dünya müharibəsi zamanı, Rza xanı taxdan salandan sonra  Berlinə mühacirət edir, Almaniyanın dəstəklədiyi “İran-e Azad” adlı bir mühacirət hökuməti yaradır. Məqsəd  İranın ingilis-sovet işğalından azad olunması və Almaniyanın müharibədə qələbəsindən sonra İranı da ələ keçirmək idi. O, 31 mart 1948-ci ildə vətəndaşı oldugu Lixtenşteynə müalicə üçün gedir və orada vəfat edir. Göründüyü kimi Məhəmməd Hüseyin Ariyaçılıq ideyalarının həyata keçirilməsində Rza xanın ən etibarlı və yaxın adamı olur.

1928-ci ildə Tac əl-Mülk Qum şəhərinə ziyarətə gedir və lazım olan hicab qaydalarına riayət etmədiyinə görə bir din xadimi tərəfindən tənqid edilir. Cavab olaraq Rza xan ertəsi günü o din xadimini tapır və onu şəxsən döyərək cəzalandırır. Bundan sonra hicabın azad olunması ilə əlaqədar həyata keçirilən dövlət tədbirlərinin heç biri müvəffəq olmur.

Məryəm Savadkuhi Rza xanın ikinci arvadı idi və atasının qohumlarından olduğu ehtimal edilir. Savadkuh Mazəndaranda atasının doğulduğu kəndə yaxın bir yerdir və Məryəmin atası bu məntəqənin nüfuzli şəxslərindən olub.

Turan Əmirsüleymani 1905-ci ildə anadan olmuşdu və Rza xanın üçüncü arvadı olub. 1994-cü ildə vəfat etmiş Turan Qacar şahzadələrinin qızı idi və onun atası Qacarlar dövlətinin tanınmış siyasətçilərindən hesab edilirdi. O, 1922-ci ildə müdafiə naziri olan Rza xanla evlənəndə Məhəmməd Rzanın üç yaşı var idi. Rza xan zadəgan nəslindən olmadığı üçün Qacar ailəsi ilə evlənərək siyasi mövqeyini möhkəmləndirməyə çalışırdı. Evliliyin ilk ilinin tamamında Turan Əmirsüleymaninin Qulam Rza adlı bir oğlu dünyaya gəlir. Rza xan Turan xanımı təkəbbürlü hesab etdiyi üçün  qısa müddət sonra boşanırlar. Boşandıqdan sonra Turan Əmirsüleymani yenidən ailə qurmaqdan çəkinir və oğlu Qulam Rza ilə şah iqamətgahında yaşayır. 1945-ci ildə Rza şahın ölümündən bir il sonra o, tanınmış tacir Zabihollah Malekpurla evlənir. Rza şahın dul arvadı və şah anası Tac əl-Mülk bu evliliyi bəhanə edərək Turan Əmirsüleymanini keçmiş ərinin ona verdiyi iqamətgahdan çıxarmağa məcbur etdi.

1979-cu ildə İran İnqilabından sonra Əmirsüleymani İranı tərk edərək Almaniyaya köçür, orada uzun müddət əmisi oğlu Soltan-Mahmud Əmirsüleymaninin evində yaşayır və sonrakı illərdə Parisdəki qocalar evinə yerləşdirilir. 24 iyul 1994-cü ildə  qocalar evində də ölür. 2017-ci ildə oğlunun ölümündən sonra onu da anasının yanında dəfn edirlər.

Rza xan 1923-cü ildə Turan Əmirsuleymani ilə evliliyinin bir ili tamam olan kimi başqa bir Qacar şahzadələrinin qızı Əsmət Dövlətşahi ilə dördüncü evlilik qurur. Bu qadın Rza xanın Cənubi Afrikaya sürgünü zamanı onunla gedir və 1944-cü ildə Rza xanın ölümündən dərhal sonra diplomat Möhsün Rəyisi ilə evlilik qurur.

İki yaşında atasını itirmiş və Azərbaycanın Ayromlu tayfasının fədəkar qızı olan anası Nuş Afarin Ayromlu tərəfindən böyüdülmüş Rza xan, eyni zamanda həmin tayfanın nüfuzlu sərkərdəsinin qızı ilə evlənmiş, şahlıq məqamına çatdıqdan sonra özünü həxamənişilər sülaləsinin davamçısı elan etdi. Məhz bu ideyalar də onun sonunu hazırladı.

1941-ci ildə çox səliqə ilə, Rza xanı Cənubi Afrikaya sürgün edənlərlə sövdələşən oğlu da 22 yaşında hakimiyyətə gələndə nə edəcəyini bilmirdi. Məhəmməd Rza İsveçrədə oxuyarkən cinsi azlıqlarla şübhəli yaxınlıqları, birinci və ikinci arvadı ilə anlaşılmayan münasibətləri çox sayda söz-söhbətlərə səbəb olmuşdu. Məhəmməd Rzanın anası - Tac əl-Müluk Ayromlu “bundan hökmdar olmaz” düşüncəsində idi və kiçik oğlu Əli Rzanın hökmdar olmasını istəyirdi. Bu ayrumlu xanımı genetik kodunda “hökmdarın” necə olmalı olduğunu bilirdi və əmin idi ki, zəif iradəli, ideyasız və qətiyyəti olmayan bir insan belə bir mürəkkəb coğrafiyada hakimiyyəti idarə edə bilməz.

Məhəmməd Rzanı 11 yaşında İsveşrəyə bir özəl məktəbə göndərirlər. Orada Ernest Peron adlı bir şəxslə tanış olur. Ernest məktəb bağbanının oglu idi və “gey” oldugunu da gizlətmirdi. 1936-da məktəbi bitirən Məhəmməd Rza Ernesti də özü ilə İrana gətirir və onu sarayda yerləşdirir. İlk günlərdən onu heç kim rəğbətlə qarşılamır. 1941-ci ildən sonra Məhəmməd Rza onu özünün şəxsi katibi vəzifəsinə təyin edir və dövlətin ikinci şəxsinə çevrilir. Bütün saray onların homeseksual münasibətlərindən və Peronun intriqalarından danışır. Şahın ikinci arvadı Sürəyya xatirələrində Peronu iblis adlandırır, ona nifrət etdiyini və ailənin intim həyatına müdaxilə etməsindən narahat olduğunu yazırdı.

Tac əl-Mülk şah ailəsinin idarə olunmasında mühüm rol oynayırdı.  Misir şahzadəsi Fevziyyə ilə oğlunun evlənməsini istəməsə də ərinin təkidi ilə toyda iştirak etdi. Bununla belə, Fevziyə ilə münasibət heç vaxt yaxşı olmadı. İxtilaflar 1948-ci ildə Fevziyyənin Misirə qayıtması ilə bitdi və 1950-ci ildə Məhəmməd Rzanın Sürəyya ilə evlənməsi təşkil edildi. Rza şahın ölümündən bir il sonra o, “Malikə” özündən yaşca kiçik olan şirazlı, tanınmış bir ailənin oğlu - Qulamhüseyn Saheb Divani ilə evləndi.  

Müsəddiq dövründə İrandan qaçmağa məcbur olan bu ailə 1953-də Müsəddiqin süqutundan sonra İrana yenidən qayıtdılar. Bu hadisə Tac əl-Mülkə o qədər təsir edir ki, deyilənlərə görə o, hər il sarayda iki ziyafət keçirirmiş, biri böyük nəvəsinin ad gününü qeyd etmək üçün, biri də Müsəddiqin hökumətinin süqutunu qeyd etmək üçün.   

Məhəmməd Rza Misir şahzadəsi Feyziyyə ilə evlənəndə 18 yaşı var idi. Bu evlilikdən Şahnas adlı qız dünyaya gəlir. Feyziyyə İranı çox qeri qalmış bir ölkə hesab edir, burada qalmaq istəmir və bu evlilik uzun çəkmir. Sürəyya Bəxtiyari ilə evlilikdən uşağı olmayan Məhəmməd Rza yeddi ildən sonra yenidən evlənmək planları qurur. Bu dəfə Fərəh Diba adlı bir Azərbaycan aristokratının qızı ilə evlənir. Hal-hazırda azərbaycanlı olduğunu qəbul etməyən bu Fərəh Dibanın özü, atası, anası və bütün qohumları haqqında məlumat məlumdur. Azərbaycanlı olduğunu qəbul edib-etməmsindən asılı olmayaraq bu evlilikdən dörd övladı olan Məhəmməd Rza ilk oğlunun adını Rza Kir qoyur. 1967-ci il tacqoyma mərasimində Fərəh Diba “Şahbanu” titulunu alır.

Məhəmməd Rza ingilislərin himayəsi ilə və şiə dini klanların dəstəyi ilə bir müddət şahlıq taxtında oturdu. Hələ də məlum deyil ki, şiə din xadimlərinin dəstəyinə söykənən Məhəmməd Rza nə üçün bəhailəri geniş şəkildə dəstəkləyir, onlara yüksək məqamlar verir və bununla da özünə daha artıq düşmən qazanırdı.

Neft gəlirləri artdıqda və ABŞ himayəsinə keçəndə yavaş-yavaş atasının ideyaları gündəmə gəlməyə başlayır. 1946-cı il Azərbaycan qırğınları, Müsəddiq hadisələri, “ağ inqilab” və bir sıra digər düşüncəsiz addımları da göstərirdi ki, nə istədiyini bilmir və atdığı addımlar bədbəxt xalqın üzərində növbəti eksperimentdən başqa bir şey deyil. Dünya insan hüquqları təşkilatları, milli hüquqlar, dini hüquqlar, gender bərabərliyi hüququnun müdafiəçiləri - heç kim Məhəmməd Rzanın avantürasına reaksiya vermədi. Azərbaycan milli hərəkatını boğanda, Ərəb körfəzi ölkələrinə hücum edəndə, siyasi təşkilatları təqib edəndə, ölkə təqvimini öz fantaziyaları ilə dəyişdirəndə də mütərəqqi dünya ölkələrindən heç bir reaksiya olmadı.

1963-də başlanan "Ağ inqilab" zamanı ölkədə heç bir müxalifət edəcək təşkilat yox idi. Odur ki, müxalifət funksiyasını dini qurumlar öz üzərinə götürdü. Məscidlər siyasi təşkilat ofisinə çevrildi. Məhəmməd Rzanın sənayeləşmə adı ilə keçirdiyi islahatlar cəmiyyətin təbəqələşdirilməsini bir qədər də sürətləndirdi. Tehrana çox böyük əhali axını nəticəsində şəhər şimal və cənub məhəllələri kimi bir-birindan çox fərqlənən insan qruplarına bölündü.

1979-cu il inqilabı zamanı Məhəmməd Rza “böyük qırğınlara səbəb olmasın deyə hakimiyyətdən imtina etdi” kimi fikirləri irəli sürənlər müasir “İranşah” tərəfdarlarının rəvayətləridir. Məhəmməd Rza edə biləcəyi qədər qırğını törətdi. 1971-ci ildən artıq onun ankolojı xəstə olduğu məlum idi və bunu gizli saxlayırdılar. 1978-ci ildə xəstəlik inkişaf etdikcə onun da xəstə olmasından xəbəri oldu. Ölümlə əlbəyəxa olan Məhəmməd Rza proseslərə aktiv müdaxilə edə bilmirdi və 16 yaşlı oğlunu da bu proseslərə qurban vermək istəmədi. Məhz bu səbəbdən də pulunu, malını, dövlətini toplayıb aradan çıxdı. Əgər ABŞ-ın Cimmi Karter dövləti onu müdafiə etsə idi bəlkə də getməzdi... 

Bu Pəhləvilər ailəsi İran xalqlarının yaxasına “zəli kimi” yapışmış və onların “qanını içməkdən” başqa heç bir xidmətləri yox idi. Qacarlardan fərqli olaraq bu ailənin böyükləri xeyriyyəçilik etməzdilər, xəstəxana və məktəblər açmazdılar, kimsəsizə, yetimə, şikəstə dəstək olmazdılar. Yalnış sarayda mərasimlər keçirib əylənər, əyan-əşrəfdən hədiyyələr qəbul edərdilər. Səfil və yırtıcı həyat tərzi onların aqibətində də özünü göstərdi, belə ki, 46 ildir mühacirətdə yaşayan Pəhləvi ailə üzvləri mühafizə olmadan bu gün də bayıra çıxa bilmir ictimai yerlərə gedə bilmirlər.

1970-ci illərdə İranda olmuş bir sıra Avropa jurnalistləri Tehrandakı sənayeləşmədən və inkişafdan məqalələr yazırdılar. Tehranın şimal məhəllələrindən başqa heç yeri görməyən bu jurnalistlər hardan bilə bilərdilər ki, əyalətlərdə orta əsr feodal münasibətləri ən sərt üzü ilə davam etməkdədir.

1979-cu ildə Ayətullah Ruhulla Xomeyni də İrana gələndə nə edəcəyini bilmirdi. Xalqın fərasətsiz şah klan-rejimi əleyhinə hərəkatı islam inqilabı adlandıran R.Xomeyni “Hökuməti müstəzəfin” (fəqirlərin hökuməti) adlı bir hökumət qurmaq konsepsiyası irəli sürdü. Bu ideya sovet hakimiyyətinin ilk illərində “proletariatın diktaturası” kimi də anlaşıla bilərdi. Lakin sovet hakimiyyətində bunun bolşevik nəzəriyyəsi var idi və ağır nəticələri də məlum idi. R.Xomeyni özü də bilmədən “fəqirlər fövləti” əvəzinə “fəqihlər dövləti” yaratdı. Bu fəqihlər Xomeyninin ölümündən sonra ilk növbədə onun ailəsini neytrallaşdırdılar. 

Növbəti mərhələdə Xameneyi ilə Rəfsəncani klanı arasında hakimiyyət mübarizəsi getdi və bu mübarizədə Xameneyi qalib gəldi. Bu qarşıdurmada maraqlı siyasi-psixolojı mənzərə qarşıya çıxırdı. Rəhbər olmağa heç bir hüququ olmayan Xameneyi təvəzökarlıq edir və bu məqama layiq olmadığını ifadə edirdi. Əslində isə bütün mexanizimlər işə düşmüşdü və Xameneyinin legitimləşdirilməsi üçün hər cür hazırlıqlar gedirdi. Prosesin aktiv təşkilatçılarının rəhbəri “hakimiyyətin dadını” görmüş Rəfsəncani idi. O, Xameneyinin türk olduğunu bilir, onu ciddiyə almır və “bunu rəhbər qoyaq, sonra lazım gəlsə tərpədərik” düşüncəsi ilə hərəkət edirdi. Lakin onun özünü “tərpətdilər” və sonu da heç yaxşı olmadı.

İran İslam Respublikasının dövlət kimi şəkil tapması on ildən artıq çəkdi. İran İslam Respublikası o qədər insan qırdı ki, millət Pəhləvilərə rəhmət deməyə başladı. “İmkansızlar dövləti” adı ilə qurulan İslam respublikası da islam deyil - bir təriqət dövləti oldu. Bu ölkədə nəinki klassik islam qəbul edilmədi, hətda şiəlik də transformasiya olundu. Şiəliklə fars atəşpərəstlik simvolizminin sintezi hakim oldu. Fars dilində “tocihi tozih etməklə” bütün anlaşılmayanlara şərh verilməyə başlandı. “Aftafanı” necə götürməkdən tutmuş, “zinanı” necə etməyə qədər unikal konsepsiyalar yaradıldı. Lakin, dövlət büdcəsindən oğurlanan milyardlarla dolların necə yox olduğunu şərh edən olmadı. Nəticədə çox sərvətli ölkə və milyonlarla çox istedadlı insanlar fəlakət cızığında yaşamağa məhkum oldular.

Hal-hazırda Xameneyi də nə edəcəyini bilmir. Bir tərəfdən yaranmış fəqihlər hökumətinin əsiridir, digər tərəfdən bilir ki, onun da ölümündən sonra “tufağı dagılacaq”. Xameneyinin dəstəyi ilə prezident təyin olunanlar da, əsasən prinsipsiz və ideyasız şəxslər kimi xarakterizə olunur. Biri-birindən qəddarlığı ilə yarışı girən bu prezidentlərdən biri – İbrahim Rəisi “yırtıcı” kimi siyasət meydanına girdi və yırtıcı kimi də dünyasını dəyişdirdi. Bu prezidentlərdə millət qayğısı, insanların rifahı, asayiş, milli hüquqlar, sosial ədalət kimi anlayışlar heç özünü göstərmədi. Din xadimləri sürətlə sərvət sahibi olur, maliyyə kanallarını əllərinə keçirir, övladları xarici ölkələrdə, əsasən də Avropa və ABŞ-da biznes layihələri həyata keçirir, ölkə isə beynəlxalq “sanksiyaların məngənəsində” - insanlar əzab çəkirlər.

XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Rza xanın yaratmış olduğu “Ariyaçılıq” nəzəriyyəsi fars millətçiliyi şəkilində yenidən oyanmaga başladı. İran cografiyasında heç bir zaman olmamış fars millətçiliyi tədricən dövlət siyasətinə çevrildikcə türk, kürd, ərəb və bəluc milli müqavimətinə səbəb oldu və proseslər ciddi antoqanizmə doğru getməkdədir.