Gündəm,Türk Dünyası,Geosiyasi
Türküstan – “Böyük Oyun”un mərkəzində
Bu mətni dərindən təhlil edərkən bir neçə əsas faktoru və dinamikaları nəzərə almaq vacibdir. Mətn, əsasən, Orta Asiya ölkələrinin beynəlxalq münasibətlərindəki qərarların, xüsusən də Kipr məsələsinin, strateji əhəmiyyətini və bu qərarların bölgə siyasətinə necə təsir etdiyini araşdırır. Burada həmçinin beynəlxalq əlaqələrin qarşılıqlı təsiri, enerji və iqtisadiyyatın rolu, geosiyasi sferada mövcud olan güclər arasındakı balansın dəyişməsi və bu dəyişikliklərin bölgənin gələcəyi üzərindəki təsiri müzakirə olunur.
1. Orta Asiya ölkələrinin qərarları və BMT qətnamələri:
Səmərqənddə keçirilən zirvə görüşündə, Özbəkistan, Türkmənistan və Qazaxıstanın BMT-nin 541 və 550 saylı qətnamələrinə sadiq qalması, çox mürəkkəb bir geosiyasi vəziyyətin göstəricisidir. Bu qətnamələr Şimali Kipr Türk Respublikasının tanınmamasına dair olan beynəlxalq qərarlardır. Lakin mətndə qeyd edilir ki, bu ölkələr Kipr məsələsində çox spesifik və gizlədilmiş dil istifadə ediblər. Əslində, Bbu ölkələr Kipr məsələsində çox açıq mövqe göstərməyib, əksinə, beynəlxalq təzyiqləri nəzərə alaraq öz bəyanatlarını daha ehtiyatla formalaşdırıblar. Bu, Orta Asiya ölkələrinin beynəlxalq münasibətlərdə nə dərəcədə çevik və taktiki yanaşmalarla hərəkət etdiyini göstərir.
Bu məsələnin beynəlxalq hüquq və beynəlxalq münasibətlər baxımından dəyərləndirilməsi, bir neçə mühüm aspektdən yanaşılaraq analiz edilə bilər.
Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin (ŞKTC) tanınmaması məsələsi, beynəlxalq hüquqda ərazi bütövlüyü, suverenlik, və dövlətlərin tanınması prinsipləri ilə sıx əlaqəlidir. Bu kontekstdə, BMT-nin 541 və 550 saylı qətnamələri, həmin məsələlərin beynəlxalq hüququn əsas normaları ilə necə uyğunlaşdığını göstərir.
1. BMT-nin Qətnamələri və Ərazi Bütövlüyü Prinsipi:
BMT-nin 541 və 550 saylı qətnamələri, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin müstəqil dövlət kimi tanınmamasını və Kipr Respublikasının ərazi bütövlüyünün qorunmasını vurğulayan qərarlardır. Bu qətnamələr, 1974-cü ildən sonra baş verən Kipr münaqişəsindən sonra qəbul edilmişdir və beynəlxalq hüquq çərçivəsində Kiprin bölünməsini və Şimali Kiprin müstəqilliyini tanımayan bir mövqe ortaya qoyur.
2. Özbəkistan, Türkmənistan və Qazaxıstanın BMT Qətnamələrinə Sadiqliyi:
Özbəkistan, Türkmənistan və Qazaxıstanın bu qətnamələrə sadiq qalması, onların beynəlxalq hüquqa, xüsusilə də ərazi bütövlüyü və dövlətlərin tanınması prinsiplərinə hörmət etdiklərini göstərir. Bu ölkələr, həmçinin BMT-nin qərarlarına uyğun bir mövqe sərgiləyərək, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin müstəqilliyinə qarşı beynəlxalq təzyiqlərin bir hissəsi olurlar. Bu, onların beynəlxalq arenada daha geniş diplomatik və iqtisadi əlaqələr qurmaq istəyən, lakin eyni zamanda ərazi bütövlüyü və suverenlik məsələlərinə həssas yanaşan dövlətlər olduqlarını göstərir.
3. Geosiyasi Təsirlər və Mərkəzi Asiya Dövlətlərinin Yanaşması:
Bu vəziyyət, həm də Türküstan Mərkəzi Asiya ölkələrinin geosiyasi maraqları ilə əlaqəlidir. Rusiya, Çin və digər böyük güclərin təsiri altında olan bu ölkələr, öz müstəqil xarici siyasətlərini formalaşdırarkən, ərazi bütövlüyü və beynəlxalq hüquqa hörmət prinsiplərinə önəm verir. Məsələn, Qazaxıstanın ərazi bütövlüyü və etnik problemlərlə bağlı həssaslığı, bu ölkənin Şimali Kipr məsələsində ehtiyatlı mövqe tutmasına səbəb ola bilər.
Bu ölkələrin Şimali Kipr məsələsində BMT-nin qətnamələrinə sadiq qalması, onların Rusiyanın və digər beynəlxalq aktorların təzyiqlərinə qarşı durma strategiyasının bir hissəsi ola bilər. Bu yanaşma, TürküstanınMərkəzi Asiyanın qlobal siyasi arenasında balanslı və çoxvektorlu xarici siyasət yürütmələrinin bir göstəricisidir.
4. Beynəlxalq Münasibətlərdə Diplomatik Təzyiqlər:
Beynəlxalq hüquq və münasibətlər baxımından, bu mövqe həm də beynəlxalq güc balansı və diplomatik münasibətlərdə təzyiqlərin bir formasıdır. Şimali Kipr məsələsi, təkcə adanın gələcəyi ilə bağlı deyil, həm də beynəlxalq münasibətlərdə ərazi bütövlüyü və dövlətin tanınması məsələlərini ön plana çıxarır. BMT qətnamələrinə sadiq qalmaq, həm də bu ölkələrin öz milli maraqlarını qorumağa çalışdıqlarını, eləcə də beynəlxalq hüququn və norma sisteminin pozulmaması üçün müvafiq mövqedə olduqlarını göstərir.
5. Türkiyə ilə Münasibətlər:
Türkiyə, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətini tanıyan yeganə dövlət olaraq bu məsələdə fərqli mövqedədir. Mərkəzi Asiya dövlətləri isə, Türkiyənin mövqeyinə qarşı ehtiyatlı yanaşırlar, çünki onlar həm də Rusiyanın təsiri altında olan ölkələrdir və bu cür məsələlərdə tərəfkeşlik edərkən daha çox praqmatik yanaşırlar. Türkiyə ilə olan əlaqələrini yaxşılaşdırmağa çalışan bu dövlətlər, Şimali Kipr məsələsində Türkiyənin yanında durmaqla, Rusiya və digər güclərlə olan münasibətlərini riskə atmaq istəmirlər.
6. Beynəlxalq İttifaqlar və Qlobal Güclərin Təsiri:
Özbəkistan, Türkmənistan və Qazaxıstanın bu mövqeyi, həm də onların qlobal güclərlə əlaqələrini tənzimləmə cəhdi olaraq görülə bilər. TürküstanMərkəzi Asiya dövlətləri, həm Rusiya, həm Çin, həm də Avropa İttifaqı ilə müsbət münasibətlər qurmağa çalışırlar və bu səbəbdən, Şimali Kipr məsələsindəki mövqelərini çox ehtiyatla seçirlər. Bu, onların diplomatik və iqtisadi alətlərini genişləndirməyə çalışmasının bir nəticəsidir.
Nəticə:
Özbəkistan, Türkmənistan və Qazaxıstanın BMT-nin 541 və 550 saylı qətnamələrinə sadiq qalması, beynəlxalq hüququn ərazi bütövlüyü və suverenlik prinsiplərinə hörmətlərini göstərir. Bu, həm də Mərkəzi Asiya dövlətlərinin geosiyasi reallıqları və maraqları ilə bağlı bir yanaşmadır. Bu mövqe, Şimali Kipr məsələsində Türkiyə ilə olan gərginliyi dərinləşdirə bilər, lakin bu ölkələr öz daxili sabitliklərini qorumağa və qlobal güclərlə əlaqələrini genişləndirməyə çalışırlar. Beynəlxalq münasibətlərdə bu cür mövqelər, geosiyasi balansı qorumağa yönəlmiş strateji seçimlərdir.
2. Avropa İttifaqının Orta Asiya ilə əlaqələri:
Aİ, Ukrayna müharibəsindən sonra Türküstan dövlətləri Orta Asiya ölkələri ilə daha sıx əlaqələr qurmağa çalışır, çünki bu ölkələr zəngin enerji resurslarına malikdirlər. Bu, Aİ-nin enerji mənbələri əldə etməsi və alternativ təchizat yollarını tapması baxımından əhəmiyyətlidir. Türküstan dövlətləri Orta Asiya ölkələri üçün isə, Aİ ilə strateji tərəfdaşlıq təklifi ciddi iqtisadi və siyasi üstünlüklər təqdim edir. Bu şəraitdə, Orta Asiya ölkələrinin Yunan Kiprini tanımaları Aİ-nin tələblərinə cavab verir, çünki Aİ, Kipr Respublikası ilə əlaqələri normallaşdırmaq üçün Türküstan dövlətləri Orta Asiya ölkələrini öz tərəfinə çəkməyə çalışır.
3. Şimali Kipr və Orta Asiya ölkələrinin münasibətləri:
Şimali Kiprin Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvü olan Türküstan Orta Asiya ölkələri tərəfindən tanınmaması, Türkiyənin xarici siyasətindəki müəyyən uğursuzluqları və haqlı narazılığı ifadə edir. Bu ölkələrin Aİ-nin təzyiqlərinə qarşı müsbət mövqe göstərməsi, həmçinin Türk dövlətlərinin kollektiv maraqlarını qorumağa yönəlmiş bir addımdır. Ancaq bu, digər tərəfdən, Türküstan dövlətləriOrta Asiya ölkələrinin beynəlxalq münasibətlərdə öz mövqelərini gücləndirmək üçün pragmatik bir yanaşma sərgilədiklərini də göstərir.
4. Çin və Rusiya ilə münasibətlər:
Çin və Rusiya arasındakı münasibətlərin Türküstan Orta Asiya ölkələrinə təsiri çox böyükdür. Çin, xüsusilə İpək Yolu layihəsi vasitəsilə bölgədə böyük təsirə malikdir. Aİ, bu layihəni qarşısını almaq və öz nüfuzunu bölgədə artırmaq üçün Türküstan Orta Asiya ölkələrini öz tərəfinə çəkməyə çalışır. Bununla yanaşı, Çin və Rusiya ilə mövcud olan iqtisadi və siyasi əlaqələr bu Orta Asiya ölkələri üçün hər zaman bir balans məsələsi olmuşdur. Bu ölkələr üçün Aİ ilə əməkdaşlıq etmək, həm Çin, həm də Rusiyanın hegemonluğuna qarşı bir manevr kimi çıxış edir.
5. Geosiyasi nəticələr və perspektivlər:
Türküstan Orta Asiya ölkələrinin Aİ ilə strateji tərəfdaşlıq imzalaması, onların gələcəkdə Çin və Rusiyadan asılılığı azaltmaq istəyini və daha müstəqil bir geosiyasi mövqe əldə etməyə çalışdıqlarını göstərir. Bu, həmçinin Aİ-nin bölgədəki təsirini artırması və geopolitik səhnədə daha fəal olmağa başlaması ilə nəticələnə bilər. Eyni zamanda, Türküstan Orta Asiya ölkələrinin Kipr məsələsindəki mövqeyi, onların həm Türk dövlətləri ilə həm də Aİ ilə münasibətlərini necə balanslaşdırmağa çalışdıqlarını göstərir. Bu dinamiklər, yaxın gələcəkdə bölgənin xarici siyasətində daha geniş təsirlərə yol açacaq.
Nəticə: Mətndə qeyd olunan bütün bu hadisələr, Türküstan Orta Asiya ölkələrinin beynəlxalq siyasətdə daha çox strateji çeviklik və manevr imkanları axtardığını, həmçinin Aİ və digər böyük güclər ilə qarşılıqlı faydalı əlaqələr qurmağa çalışdığını göstərir. Bu prosesin gələcəkdə Türk dövlətləri, Aİ və digər beynəlxalq aktorlarla münasibətlərdə daha mürəkkəb və dinamik vəziyyətlər yaradacağı gözlənilir. Türküstan Orta Asiya ölkələri, xüsusilə enerji və iqtisadi əlaqələr baxımından, gələcəkdə daha böyük rol oynaya bilər.
1. Türk Dövlətləri və Mərkəzi Asiyanın Geosiyasi Yerləri:
Mətndəki əsas məsələlərdən biri, Mərkəzi Asiya ölkələrinin, xüsusilə Qazaxıstan, Qırğızıstan, və Özbəkistanın, eləcə də Türkmənistanın, Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin (ŞKTC) tanınması məsələsinə qarşı ehtiyatlı yanaşmalarıdır. Bu mövzu, Orta Asiya dövlətlərinin xarici siyasətlərindəki pragmatizmi və ehtiyatlılıqları ilə bağlıdır. Bu ölkələr, tarixən Rusiya ilə sıx əlaqələrə malikdirlər və bununla əlaqədar, ŞKTC-ni tanımaq kimi addımların Rusiya ilə olan münasibətlərini zədələməsi riski ilə üzləşə bilər. Bu fakt, onların qərarlarının həmişə iqtisadi və geosiyasi realitələrə əsaslanmasını göstərir.
Rusiya və Çinin Mərkəzi Asiya üzərindəki təsiri bu dövlətlər üçün vacibdir. Qırğızıstan və Özbəkistan kimi ölkələr, Rusiya ilə olan iqtisadi əlaqələrindən çox asılıdırlar (məsələn, Qırğızıstanın ümumi daxili məhsulunun 30%-ni miqrantlar tərəfindən göndərilən vəsaitlər təşkil edir). Bununla yanaşı, Çinin "Bir Kəmər, Bir Yol" təşəbbüsü çərçivəsində bu ölkələrə etdiyi sərmayələr də çox böyükdür. Bu, Mərkəzi Asiya dövlətlərinin, xüsusilə Türkiyə ilə olan əlaqələrində ehtiyatlı olmalarına səbəb olur.
2. Türk Dövlətləri Təşkilatının Rolu və Geosiyasi İntellekt:
Türk Dövlətləri Təşkilatının (TDT) üzvü olan ölkələrin bu təşəbbüslərə necə reaksiya verdikləri, oradakı strateji maraqların əsas göstəricisidir. Mətnin yazıldığına görə, Orta Asiya Türküstan dövlətləri "Turan" ideyasına, yəni Türk dünyasının daha sıx inteqrasiyasına, tarixi və geosiyasi səbəblərlə yanaşırlar. Həmçinin, bu dövlətlər, Türkiyənin və Azərbaycanın liderlik etdiyi bu təşəbbüsə qoşulmaqda müəyyən ehtiyatlı davranırlar. Bunun səbəbi, artıq qeyd edildiyi kimi, həm Rusiyanın iqtisadi təsiri, həm də Çinin güclənən hegemonluğu ilə bağlıdır.
Azərbaycan və Türkiyə isə, öz strateji maraqları çərçivəsində, Türküstan Orta Asiya ilə olan əlaqələrini daha da dərinləşdirməyə çalışırlar. Bu da "Turan" ideyasının həyata keçirilməsi üçün vacib bir addım olsa da, tam olaraq tətbiq edilməkdə çətinliklərlə qarşılaşır. Bu ölkələr, yalnız Türk dünyası arasında deyil, həm də Avropa və Asiya arasında güclü bir tranzit dəhlizi yaratmaq istəyirlər.
3. Avropa İttifaqı və Orta Dəhliz:
Mətnin başqa bir mühüm aspekti,
Avropa İttifaqı və Çin ilə əlaqələr arasındakı qarşılıqlı əlaqələrdir. Avropa İttifaqı, Türküstan Orta Asiya ilə daha sıx iqtisadi və strateji əlaqələr qurmaq istəyir. Bu əlaqələrin önəmli hissəsi, Orta Dəhliz vasitəsilə Avropadan Asiyaya, xüsusilə Çin və Mərkəzi Asiyaya keçid üçün yeni yolların açılmasıdır. Orta dəhliz, Bakı və Ankara üçün mühüm bir geosiyasi layihədir, çünki bu dəhliz, onları Avropa ilə əlaqələndirir və bu yol həmçinin, Çin və Mərkəzi Asiyanın digər gücləri ilə rəqabət etmək üçün bir vasitədir.
Türkiyə və Azərbaycan, bu dəhliz vasitəsilə regionda iqtisadi və siyasi təsir sahələrini artırmağa çalışırlar. Bu strategiya, həm də Şimali Kipr məsələsindəki mövqelərini gücləndirə bilər, çünki bu dövlətlər, Avropa İttifaqı ilə mübahisə edən bir növ qüvvə balansı yaratmaq istəyirlər. Orta dəhliz, həmçinin, Çinin hegemonluğuna qarşı bir alternativ olaraq diqqət mərkəzinə gəlir.
4. Gələcək Perspektivlər:
Mətnin son hissəsində, Azərbaycanın və Türkiyənin Türküstan Orta Asiya dövlətlərinə olan təsiri və bu təsirin gələcəkdə daha da güclənəcəyi vurğulanır. Ancaq, bu prosesin önündə olan ən böyük maneələrdən biri, Türküstan Mərkəzi Asiya dövlətlərinin Rusiya və Çinə olan iqtisadi asılılıqlarıdır. Bu asılılıqlar, onların Türk dünyası ilə daha sıx əlaqələr qurmasını çətinləşdirə bilər. Bununla belə, bu ölkələrin ərazi bütövlüyünə və daxili sabitliyə olan diqqətləri də, Şimali Kipr məsələsi kimi mübahisəli məsələlərə qarşı ehtiyatlı yanaşmalarına səbəb olur.
Mətnin sonunda, Orta dəhliz və TürküstanınMərkəzi Asiyanın geosiyasi gələcəyi, həm də Rusiya, Çin və Avropa İttifaqı arasında yaşanacaq "böyük oyun"da mühüm bir rol oynayacaq. Bu oyun, yalnız ticarət və iqtisadi əlaqələrdən ibarət deyil, həm də beynəlxalq güc balansının necə formalaşacağını müəyyən edəcək. Azərbaycan və Türkiyənin bu məsələlərdə liderlik etməsi, onları strateji baxımdan daha güclü edəcək.
Nəticə:
Yuxarıda qeyd olunanlar, Orta Asiya dövlətlərinin Türkiyə ilə olan əlaqələrindəki ehtiyatlı yanaşmalarını və bu yanaşmaların səbəblərini göstərir. Bu regionun gələcəyində, həm iqtisadi, həm də geosiyasi cəhətdən Türkiyə və Azərbaycanın rolu artacaq, lakin bu proses, Rusiya və Çin kimi böyük güclərin təsiri altında olacaqdır.
Xəbər verdiyimiz kimi, aprelin 4-də Özbəkistanda keçirilən Orta Asiya və Avropa İttifaqı sammitində Özbəkistan, Türkmənistan və Qazaxıstan BMT TŞ-nin Şimali Kipr Türk Respublikasının qurulmasını qınayan və onu tanımamağa çağıran 541 və 550 saylı qətnaməni qəbul edib, sadiq olduqlarını bəyan etdilər.
Üstəlik, artıq yanvardan etibarən Orta Asiya respublikaları Yunan Kiprinə səfir təyin etməyə başlayıb. İctimai və media səviyyəsində Orta Asiya respublikalarına qarşı sərt bir qınaq, tənqid mövcuddur.
Musavat.com-un xəbərinə görə, Şimali Kiprin ictimai işlər və nəqliyyat naziri Erhan Arıklı açıqlama verərək bildirib ki, türk dövlətlərinin belə bir addım atması hiddətə səbəb olub:
“Avropa İttifaqı (Aİ) və Mərkəzi Asiya ölkələri arasında 4 aprel 2025-ci ildə Səmərqənddə keçirilmiş zirvə görüşündə dost və qardaş ölkələrin BMT-nin 541 və 550 saylı qətnamələrinə sadiq olduqlarını bəyan etmələri Türkiyə və Şimali Kipr Türk Cumhuriyyətində haqlı hiddətə səbəb olub. Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvü olan bu ölkələrin KKTC-ni 12 milyard avroya satdıqları və Türkiyəni kürəyindən bıçaqladığı bildirildi.
Həm Türkiyə, həm də KKTC müxalifəti Türkiyənin xarici siyasətinin və “İki dövlətli həll formulu”nun iflasa uğradığını söyləyərək, zəfər hayqırtıları səsləndirirlər.
Mənim Mərkəzi Asiya ilə, xüsusilə Qırğızıstanla çox yaxın əlaqələrim var. biriyəm. Sammitin ertəsi günü Bişkekdə Qırğızıstan Prezidenti cənab Sadır Japarovla uzunmüddətli görüşüm oldu. O, mənə sammit və Ursula fon Der Leyenlə görüşü barədə danışdı. Mövzunu ətraflı öyrəndim. Məlum oldu ki, məsələ Türkiyə və KKTC müxalifətinin dediyi kimi deyil. Əvvəla onu qeyd edim ki, Səmərqənd Bəyannaməsini hazırlayanlar xüsusilə Kipr məsələsi ilə bağlı bəzi bəyanatları gizlətmiş, qeyri-müəyyən ifadələr işlətməklə həm müvafiq dövlət başçılarının diqqətindən, həm də ictimaiyyətin reaksiyasından yayınmağa çalışmışlar.
Məsələn, Kiprlə bağlı bütün beynəlxalq mətnlərdə və bəyannamələrdə “Kiprlə bağlı BMT-nin qəbul etdiyi qərarlara bağlıyıq” ifadələri işlədildiyi halda, Səmərqənd Bəyannaməsində belə bir ifadə işlədilməmiş, əvəzində ümumiyyətlə, Kipr sözü işlədilmədən “Biz BMT-nin 541 və 550 saylı qətnamələrinə bağlıyıq” ifadələri işlədilmişdir. Danışdığım heç bir adam bu qərarların nə demək olduğunu bildiyini demədi. Türkiyədə bir araşdırma aparılsa belə, 1000 nəfərdən 5-i belə bu qərarların nə olduğunu bilməyəcək. Lakin bu nəticəni dəyişmir”.
Nazirin sözlərinə görə, Orta Asiya dövlətlərinin yunan Kiprini tanıması qədimlərə gedib çıxır:
“Azərbaycan; 2 aprel 1992-ci il
Qırğızıstan; 20 fevral 1992-ci il
Qazaxıstan; 2 aprel 1992-ci il
Özbəkistan; 30 may 1997-ci il
Türkmənistan; 13 noyabr 2007-ci il
Cənubi Kipr də türk dövlətlərini tanıyan ilk ölkələrdən biridir. Cənubi Kipr Azərbaycanı ilk dəfə 24 dekabr 1991-ci ildə, Qırğızıstan və Qazaxıstanı 1992-ci ildə, 1997-ci ildə Özbəkistanı, 2007-ci ildə isə Türkmənistanı eyni vaxtda tanıyıb.
Türk Dövlətləri Cənubi Kipri rəsmən tanısalar da, uzun müddət bu ölkə ilə diplomatik əlaqələr qurmayıb, səfirlik açmayıblar. Hətta 11 noyabr 2022-ci ildə ŞKTC-ni TDT-yə Müşahidəçi Üzv kimi qəbul etdilər.
Bəs, Səmərqənd Sammitində hansı qərar qəbul edilib? Həmişə dediyimiz kimi, Aİ yunanların və Yunanıstanın əlində oyuncağa çevrilib. Bu ölkənin Aİ-nin bütün beynəlxalq əlaqələri üzrə ipotekası var.
Aİ uzun müddətdir ki, Mərkəzi Asiya ölkələri ilə yaxından maraqlanır. Xüsusilə Ukrayna müharibəsindən sonra Rusiyanın enerji resurslarından silah kimi istifadə etməsi Aİ-ni ciddi çətin vəziyyətə salıb. Aİ yeni enerji mənbələri tapmaqla yanaşı, ən böyük qaz və neft hasilatçıları olan Mərkəzi Asiya respublikaları ilə birbaşa əlaqəni nəzərdə tuturdu.
Aİ Mərkəzi Asiya ölkələrinə: “Biz sizinlə birbaşa əlaqə yaratmaq, iqtisadiyyatınızı inkişaf etdirməyə kömək etmək, dünya ilə əlaqələr qurmaq, hətta sizinlə strateji tərəfdaşlıq qurmaq istəyirik. Bununla belə, Kipr Respublikası və Yunanıstan bu əlaqələri əngəlləyə bilər. Buna görə də siz BMT-nin qərarlarına əməl etməli və Kipr Respublikasının ərazi bütövlüyünə hörmət etməlisiniz. Bu səbəbdən “ŞKTC-dən uzaq durun”, - deyə təzyiq edirdi.
Rusiya ilə Çin arasında ilişib qalan və Trampdan sonra ABŞ-ın siyasətinə və dəstəyinə inamını itirən Orta Asiya Türk Cümhuriyyətlərinin Aİ-nin siyasi və iqtisadi gücünə sığınmağa ehtiyacı var idi. “Strateji tərəfdaşlıq” təklifi onlar üçün həyati əhəmiyyət kəsb edirdi.
Digər tərəfdən, əsrin layihəsi olan tarixi İpək Yolu layihəsi Orta Asiya ölkələri üçün son dərəcə əhəmiyyətli və strateji bir gediş idi. Çin bu layihəyə təxminən 27 milyard dollar ayırıb. Əgər bu yol tamamilə Çin tərəfindən çəkilsəydi, Mərkəzi Asiya ölkələrində ciddi problemlər yaradar və Çinin Mərkəzi Asiyada genişlənmə siyasətini gücləndirərdi.
Bu Respublikalar uzun müddət resurs axtarışında idilər. Aİ bu fürsəti əldən vermədi. 12 milyard dollarla bu Respublikaların qapısını döydü. Strateji Tərəfdaşlıq təklif etdi. Onlar Səmərqənddə görüşdülər, Çin və Rusiyanın hegemonluğuna qarşı öz gələcəkləri üçün bu bəyannaməni imzaladılar.
Bəs Orta Asiya respublikalarının Cənubi Kipri dövlət olaraq tanıması və orada səfirliklər açması gələcəkdə onların ŞKTC-ni tanımasına mane olurmu? Qırğızıstan Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmisi mənə gülərək dedi: “Ərhan bəy, xahiş edirəm, bu barədə narahat olmayın. Siz iki dövlətli həll deyirsiniz. Türk dövlətlərinin bəzilərinin bu iki dövlətdən birini tanıması digərini tanımasına əngəl deyil. Yetər ki, şərtlər uyğun gəlsin”.
Türkiyə dövləti və Türkiyə Xarici İşlər Nazirliyi də bu faktları çox gözəl bilir. Buna görə də reaksiya vermədi. Çünki Türkiyənin təkbaşına Rusiya və Çinin hegemon siyasətlərinə qarşı Orta Asiya ölkələrini müdafiə etməsi mümkün deyil. Aİ-nin regiona strateji tərəfdaş kimi daxil olması çox yaxşı haldır. Aİ Təhlükəsizliyi baxımından, tezliklə Türkiyənin qapısını döyəcək. Zaman bizim xeyrimizədir”, - nazir bildirib.
Qeyd edək ki, Erhan Arıklı 2005-ci ildə Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti Xarici İşlər Nazirliyinin xüsusi nümayəndəsi vəzifəsinə təyin edilib və bu vəzifə çərçivəsində Azərbaycana birbaşa uçuşların qurulmasına nail olub.
Daha sonra ŞKTC-nin Orta Asiya üzrə nümayəndəsi kimi fəaliyyət göstərib. Qırğızıstanda rəsmi vəzifəsini başa vurduqdan sonra Qırğızıstan Dövlət Arabayev Universitetində professor vəzifəsində çalışmış, burada Türkologiya kafedrasını təsis edib və İlahiyyat fakültəsində dərs deyib.
2016-cı ildə Yeni Doğuş Partiyasını yaradıb və partiyanın lideri seçilib. 2020-ci ildə keçirilən prezident seçkilərində iştirak edib. 2020-ci ilin əvvəlində qurulan koalisiya hökumətində Baş nazirin köməkçisi, İqtisadiyyat və Enerji naziri kimi çalışıb. 2022-ci ilin əvvəlindən isə ictimai işlər və nəqliyyat naziri vəzifəsindədir.
Azərbaycanı və Türkiyəni Orta dəhlizdən çıxdaş etmək istəyənlərin məkrli addımlarını necə pozmaq olar? - şərh
Türk Dövlətləri Təşkilatına (TDT) üzv olan üç Mərkəzi Asiya ölkəsi - Qazaxıstan, Qırğızıstan və Özbəkistanın, həmçinin qurumda müşahidəçi olan Türkmənistanın Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti əleyhinə qərarı Rusiya mediasının da diqqət yetirdiyi mövzulardan biridir. Musavat.com xəbər verir ki, bu dəfə “Svobodnaya Pressa” bu mövzu haqda geniş məqalə dərc edib.
“Hamı bilirdi ki, Ankara 2022-ci ilin sonunda Səmərqənddə keçirilən TDT sammitində Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətini müşahidəçilər siyahısına daxil etməyə çalışıb. Lakin bu cəhdin qarşısı Qazaxıstan Prezidenti Qasım-Jomart Tokayev tərəfindən alınıb və o, "ərazi bütövlüyü prinsipinə çox ciddi yanaşdığını" bəyan edib. Həmin vaxt Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyev bitərəf qalıb və bu respublikanın Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri vurğulayıb ki, “Şimali Kiprin müstəqil dövlət kimi tanınmasından söhbət gedə bilməz” - nəşr yazır.
O da bildirilir ki, qərarın qəbul edilməsində rolu olan “Avropa İttifaqının Ankaraya atdığı atəş”ə Türkiyə rəsmi münasibət bildirməyib, ancaq ekspert qiymətləndirmələri ilə cavab verib. Türkiyəli tarixçi İlbər Ortaylının fikrincə, rəsmi Ankaranı Orta Asiyadan Rusiya, Çin və ya İran deyil, “Osmanlıların varisləri ilə qucaqlaşmaq” istəməyən türk dövlətləri sıxışdırır.
Bununla bağlı konspiroloqlar Britaniya kəşfiyyatı MI6-nın rəhbəri Riçard Mur tərəfindən irəli sürülən “Böyük Turan” layihəsinin uğursuzluğuna işarə edirlər. Son illər hətta türk hərbi-siyasi ittifaqının yaradılmasının əlamətləri görünsə də, hər hansı əsaslı nəticə çıxarmaq hələ tezdir.
Türkiyənin “Daily Sabah” nəşri Mərkəzi Asiyanın Rusiya, Türkiyə, Avropa İttifaqı, ABŞ və Çin arasında rəqabət meydanına çevrilməsini təhlil edib. Təhlildə bildirilir ki, region ölkələrində qərarların qəbulunda türk həmrəyliyinin deyil, iqtisadiyyatının hakim olacağına işarə edir.
Amerikalı ekspert Uolter Rassel Midin isə qeyd edir ki, region ölkələrinin xarici siyasətində iqtisadi praqmatizm, yerli etnik vətənpərvərlik və ağıllı realizmə doğru dəyişmənin şahidi oluruq. Eyni zamanda Aİ ilə Çinin “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü arasında bu maraqlar cığırında ittifaq yarana bilər ki, bu da Türkiyə ilə birgə Azərbaycanı deyil, Mərkəzi Asiyanı təlatümlü Yaxın Şərqdən yan keçərək dünya bazarlarında əsas tranzit dəhlizinə çevirə bilər.
“Alyanslar dəyişir və Mərkəzi Asiya ölkələrinin yalnız Türkiyə üzərində təsbit edilməsi onların geniş manevr imkanlarını azaldır. Beləliklə, regionda yeni "böyük oyun" başlayır" - nəşr əlavə edib.
Söhbət heç şübhəsiz, dəhlizin İran və Ermənistan vasitəsilə Avropaya çıxışından gedir.
Bakı və Ankara bu oyunu necə poza bilər? Orta Asiya türk dövlətləri üçün doğrudanmı Turan birliyi arxa plana keçir?
Azər Hüseynov
Ağ Partiya sədrinin müşaviri, politoloq Azər Hüseynov “Yeni Müsavat”a deyib ki, son illər TDT-nin fəallaşması, Azərbaycanın və Türkiyənin bu platformada liderlik rolu oynamağa çalışması “Turan” ideyasını yenidən gündəmə gətirib: “Bu ideya yalnız romantik mədəni birlik təsəvvürü deyil, həm də geosiyasi, strateji və iqtisadi baxımdan ciddi bir layihədir. Azərbaycan və Türkiyə, tarix və dil ortaq məxrəclərindən çıxış edərək, öz aralarında və Mərkəzi Asiya türk dövlətləri ilə inteqrasiya səviyyəsini artırmağa çalışırlar. Məqsəd - Rusiya, Çin, Qərb kimi qlobal güclər arasında balans yaratmaq və Türk dünyasını öz maraqlarını qoruyacaq bir güc mərkəzinə çevirməkdir”.
Onun fikrincə, bu təşəbbüslərin ilk mərhələsində - xüsusilə Qarabağ Zəfərindən sonra - Mərkəzi Asiya ölkələrindən müəyyən pozitiv siqnallar alındı: “Lakin sonrakı proseslər göstərdi ki, bu dövlətlərin "Turan"a münasibəti daha çox praqmatik və ehtiyatlılıqdır. Bu ehtiyatlı yanaşmanın səbəbləri həm tarixi, həm də cari geosiyasi reallıqlarla bağlıdır. Bu ölkələrin böyük əhalisi hələ də Rusiyadan asılıdır. Təkcə Qırğızıstanda miqrantların göndərdiyi vəsaitlər ümumi daxili məhsulun 30 faizini təşkil edir. Özbəkistan və Tacikistan üçün də vəziyyət eynidir. Bu maliyyə axınları bu ölkələrin sosial sabitliyinin təminatçısıdır. Bu baxımdan, Rusiyanın iqtisadi vəziyyəti bu ölkələr üçün həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu səbəbdən Moskvanın maraqları ilə açıq şəkildə toqquşmaq istəmirlər".
Ekspertə görə, ikinci mühüm aktor isə Çindir: “Çin regionda yalnız investor deyil, eyni zamanda siyasi-strateji təsir imkanlarını genişləndirən bir qüvvədir. "Bir kəmər, bir yol" təşəbbüsü çərçivəsində Çin Qazaxıstan və Özbəkistan kimi ölkələrdə milyardlarla dollarlıq layihələr həyata keçirir. Bu layihələr həm infrastrukturun modernləşdirilməsinə, həm də Çinin iqtisadi hegemonluğunun güclənməsinə xidmət edir. Çin eyni zamanda yumşaq güc alətləri ilə - təhsil, mədəniyyət və texnologiya sahələrində də bu ölkələrə nüfuz edir. Özbəkistanın və Tacikistanın Çinə olan borcları ildən-ilə artır. Bu isə region dövlətlərini Pekinlə münasibətlərdə daha ehtiyatlı davranmağa məcbur edir. Hətta bir sıra hallarda bu asılılıq onların Türkiyə ilə açıq strateji əməkdaşlığa girməsinə maneə yaradır".
Politoloq Şimali Kipr məsələsinin türk həmrəyliyinin bir testi olmasından da söz açdı: “TDT daxilində yaşanan son böhranlardan biri də Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin müşahidəçi statusunun təşkilatda tanınması məsələsi oldu. Türkiyənin bu təşəbbüsünə Qazaxıstan və Özbəkistanın ehtiyatlı yanaşması suallar doğurdu. Qazaxıstan Prezidenti Tokayevin "ərazi bütövlüyü" prinsipinə vurğu etməsi və Özbəkistanın neytral mövqeyi əslində təkcə Kiprlə bağlı deyildi. Bu, həm də onların daxili ərazi problemləri - məsələn, Qaraqalpaq muxtariyyəti və Oş bölgəsindəki etnik gərginliklərlə əlaqədar idi. Bu ölkələr düşünür ki, Şimali Kipri tanımaqla sabah öz ərazilərində separatizmin beynəlxalq müstəvidə müdafiəsinə şərait yarada bilərlər. Rusiya mediası bu mövzunu xüsusi diqqətlə işıqlandırır. “Svobodnaya Pressa” kimi platformalar bu məsələləri qabartmaqla, həm TDT daxilindəki gərginlikləri vurğulayır, həm də Moskvaya sadiq türk dövlətlərinə jest edir. Kreml açıq şəkildə göstərir ki, bu bölgədəki inteqrasiyaları nəzarətsiz buraxmayacaq və onların yönünü istədiyi məcrada saxlamağa çalışacaq. Yəni “böyük oyun” təkcə Qərb və Rusiya arasında deyil, artıq türk dövlətlərinin daxilində də oynanılır. Bu gün Bakı və Ankara Orta dəhlizin əsas təminatçılarıdır. Bu dəhliz - Çin və Mərkəzi Asiyanı Avropaya bağlayan ən təhlükəsiz və sürətli yoldur. Lakin bu dəhlizin tam gücü ilə işləməsi üçün real logistik imkanlar da artırılmalıdır".
Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru
09:20 24.04.2025
Oxunuş sayı: 891
