Qaçqınlar Suriyaya qayıdır: Türkiyə iqtisadiyyatına hansı təsirləri ola bilər?

2011-ci ildə Suriyada vətəndaş müharibəsinin başlanmasından sonra Türkiyə suriyalı qaçqınlara ev sahibliyi edən – qucaq açan ölkələrdən biri olub. Qardaş ölkə toplamda 3.6 milyondan çox suriyalı qaçqını qəbul edib, onlara müvafiq şərait yaradıb və 10 ilə yaxındır ki, milyonlarla suriyalı Türkiyədə yüksək qayğı ilə əhatə olunub.

Suriyada vəziyyətin dəyişməsi, Əsəd rejiminin devrilməsindən sonra Türkiyəyə sığınan suriyalı qaçqınlar ölkələrinə geri qayıdır və bu, təbii ki, bir sıra təsirlərlə müşayiət oluna bilər. Xüsusilə, qaçqınların Türkiyədən qayıdışı iqtisadiyyat üçün mühüm təsirlər yaradır.

Türkiyə, Suriya münaqişəsi başladıqdan sonra öz üzərinə mühüm humanitar məsuliyyət götürərək, ilk növbədə çoxsaylı köçkünə sığınacaq, ərzaq, təhsil və səhiyyə təmin edib. Türkiyə hökuməti və beynəlxalq təşkilatlar qaçqın dəstəyi proqramlarına milyardlarla dollar sərf edib, eyni zamanda türk vətəndaşları da ictimai xidmətlərə çıxış və iş bazarında rəqabət baxımından təsirə məruz qalıb. Suriya qaçqınları əsasən Türkiyənin cənub və cənub-şərq sərhədlərindəki şəhərlərdə məskunlaşıb və bir çoxu əmək bazarına inteqrasiya edərək xüsusilə kənd təsərrüfatı, tikinti və qeyri-rəsmi sektorlarda (kölgə iqtisadiyyatı) fəaliyyət göstəriblər. Bu gün isə, qaçqınların Suriyaya qayıtması, yalnız bir insan hüquqları məsələsi deyil, həm də yüksək siyasi və iqtisadi bir məsələdir. Suriyalı qaçqınların Türkiyədən qayıdışı əmək bazarı, xidmət sahələri, beynəlxalq əlaqələr və s. müxtəlif  istiqamətlərdə qısa və uzunmüddətli iqtisadi təsirlər yarada bilər. 

Qaçqınların qayıdışının qısa müddətli iqtisadi təsirləri

Suriya qaçqınlarının qayıdışı bir neçə şəkildə dərhal – qısamüddətli iqtisadi dəyişikliklər gətirə bilər.

a)    Əmək bazarı və işsizlik

Türkiyədəki bir çox suriyalı qaçqın aşağı əməkhaqqı və qeyri-rəsmi işlərdə, xüsusən kənd təsərrüfatı, tekstil, tikinti və kiçik ticarət sahələrində çalışırlar. Bu işçilərin əhəmiyyətli bir hissəsinin Suriyaya qayıtması, xüsusilə Türkiyənin cənub bölgələrində əmək (iş qüvvəsi) çatışmazlığına səbəb ola bilər. Suriyalı qaçqınların qayıdışı, aşağı əməkhaqqı ödənilən işlərdə (daha çox insan əməyi tələb edən “QARA işlər”) rəqabətin azalması, əməkhaqqı artımı baxımından müsbət qiymətləndirə bilər, lakin böyük bir işçi qüvvəsinin itirilməsi bəzi sahələrdə əmək çatışmazlığına və bizneslər üçün əməkhaqqı xərclərinin artmasına səbəb ola bilər. Eyni zamanda, qaçqınların getməsi bəzi sosial xidmətlər və ictimai infrastruktur üzərindəki təzyiqi azaldaraq bu xidmətləri daha da rahatlaşdırmağa, keyfiyyətini yüksəltməyə dəstək verə bilər.

b) Qeyri-rəsmi iqtisadiyyata təsiri

Suriyalılar Türkiyənin qeyri-rəsmi iqtisadiyyatında yüksək iştirak payına malikdirlər və onlar az vergi ödəyirlər. Başqa sözlə desək, qaçqınlar qeyri-rəsmi işlərdə çalışır, az əmək haqqı ilə razılaşır, sanki ikili mühasibatlığa şərait yaradırlar, səbəb olurlar.  Onların Suriyaya qayıtması ilə Türkiyədə qeyri-rəsmi iqtisadi fəaliyyətlərdə azalma ola bilər, bu da qeyri-rəsmi işçi qüvvəsinə və dövlət gəlirlərinə təsir göstərə bilər. Bu sektordan vergi toplamaq çətindir, lakin leqal əmək fəaliyyəti bu çətinliyi qismən də olsa aradan qaldıracaqdır. 

c) İctimai xidmətlər və infrastruktur

Suriya qaçqınları, bəzi bölgələrdə təhsil, səhiyyə, məişət xidmətləri, yaşayış və nəqliyyat kimi yerli ictimai xidmətlər sahəsində ciddi istehlakçı payına sahibdirlər. Qaçqınların böyük bir hissəsinin Suriyaya qayıtması ilə Türkiyədə, bu xidmətlərə olan tələbatda azalma yaşanacaq. Bununla belə,  müəyyən müddətdən sonra bu, resursları Türkiyə vətəndaşları üçün sərf etməyə imkan verəcək, yerli hökumətlər büdcələrini daha çox yerli əhaliyə yönəldəcək və ya sərf edilən vəsaitləri infrastrukturun inkişaf ehtiyaclarına yönəldərək daha keyfiyyətli xidmətləri təmin edəcəklər. Aydındır ki, məskunlaşma bərabər olmadığı ki, suriyalı qaçqınların qayıdışının təsirləri də bütün bölgələrdə eyni olmayacaq.

 
 3. Uzunmüddətli iqtisadi təsirlər

Suriyalı qaçqınların qayıdışı Türkiyə üçün uzun müddət ərzində daha geniş iqtisadi nəticələrə səbəb ola bilər. 

a) Demoqrafik dəyişikliklər və əmək bazarı dəyişiklikləri

Milyonlarla suriyalı qaçqının mövcudluğu Türkiyənin bəzi bölgələrində demoqrafik quruluşu dəyişdirib. Qaçqınların Suriyaya qayıtması ilə Türkiyə iqtisadiyyatı əmək bazarının dinamikasında dəyişikliklər yaşayacaq. Kənd təsərrüfatı və tikinti kimi sahələr, suriyalı əmək qüvvəsindən çox asılıdır, bu sahələr istehsal səviyyələrini davam etdirməkdə çətinliklərlə üzləşə bilər. 

b) İnsan kapitalı və bacarıqların transferi

Türkiyədə uzun müddətdir yaşayan bir çox suriyalı qaçqın dəyərli bacarıq və təcrübə qazanıb, bu da Türkiyə iqtisadiyyatına töhfə verib. Onların qayıdışı, xüsusilə suriyalıların peşəkar işçilər kimi fəaliyyət göstərdiyi sahələrdə müvəqqəti olaraq insan kapitalının itirilməsinə səbəb ola bilər. Bir çox qaçqın, məsələn, tikinti və ya turizm sahələrində bacarıqları Suriyaya geri gətirsə də, onların getməsi Türkiyədəki bacarıq bazarına mənfi təsir edə bilər.

c) İqtisadi artım və istehlak tələbi

Suriya qaçqınları, xüsusən ərzaq, pərakəndə və yaşayış sahələrində Türkiyənin istehlak nümunələrinə töhfə verirlər. Onların Suriyaya qayıtması, xüsusən qaçqınların yerli iqtisadiyyata böyük töhfə verdiyi bölgələrdə istehlak tələbinin azalmasına səbəb ola bilər. Kiçik bizneslər, məsələn, restoranlar, dükanlar və yerli bazarlar gəlirlərinin azalması ilə qarşılaşa bilər. Yalnız, uzun müddət ərzində bu, Türkiyə vətəndaşlarının geri dönməsi ilə bərpa oluna bilər. Onlar geri qayıdaraq qaçqınların getdiyi sahələrdə iş tapar, yerli bazarda istehsalçı və istehlakçı ola bilərlər.

d) İnvestisiyalar və göndərilən pul məbləğləri

Qaçqınların qayıdışı həmçinin investisiya axınları və pul göndərmə əməliyyatlarına təsir edə bilər. Türkiyədə məskunlaşan bir çox qaçqın, Suriyadakı ailələrinə pul göndərərək həm Suriya iqtisadiyyatına, həm də Türkiyə iqtisadiyyatına töhfə verib, maliyyə xidmətlərinə olan tələbatı artırıb. Bu qaçqınlar getdikdə, Suriyaya göndərilən pul məbləğləri azala bilər. Ümumilikdə, Türkiyə, bu qrupa aid istehlakın azalmasından əziyyət çəkə bilər və bu da yerli iqtisadi artımın zəifləməsinə səbəb ola bilər.

Nəticə

Suriyalı qaçqınların Türkiyədən öz doğma ölkələrinə qayıtması, Türkiyə iqtisadiyyatı üçün dərin təsirlər yaradır. Qısamüddətli təsirlər arasında əmək bazarındakı dəyişikliklər, istehlak tələbinin dəyişməsi və ictimai xidmətlər həcminin azalması yer alır, lakin uzunmüddətli təsirlər daha mürəkkəbdir və demoqrafik dəyişikliklər, insan kapitalı itkisi və iqtisadi artımın potensial dəyişikliklərini əhatə edir.

Türkiyə bu prosesi diqqətlə idarə etməli, iqtisadi prioritetləri humanitar məsələlərlə uzlaşdırmalıdır. Həmçinin, ölkənin Suriya ilə münasibətləri, regionun sabitliyi və beynəlxalq əməkdaşlıq nəticələrə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edəcəkdir. Suriyada normal həyat bərpa olunana qədər, qaçqınların qayıdığı prosesini daimi diqqət mərkəzində saxlamaqla, Türkiyə siyasətçiləri və iş adamları qaçqınların geri dönməsindən yaranan çətinliklər və fürsətləri davamlı iqtisadi və sosial nəticələrə çevirə bilərlər.

Cross Media Təhlil Mərkəzi