Yekdil fikir var: Media savadlılığı orta məktəblərdə tədris olunmalıdır

Müasir dövrdə informasiyanın sürətlə yayılması, rəqəmsal platformaların həyatın bütün sahələrinə nüfuz etməsi və sosial medianın ictimai rəyə təsir gücünün artması media savadlılığını strateji əhəmiyyət daşıyan əsas bacarıqlardan birinə çevirib. Artıq media savadlılığı yalnız jurnalistlərin və ya kommunikasiya mütəxəssislərinin deyil, cəmiyyətin bütün üzvlərinin, xüsusilə də gənc nəslin malik olmalı olduğu fundamental kompetensiya kimi qiymətləndirilir. Bu baxımdan media savadlılığının formalaşdırılmasına məktəb mərhələsindən başlanılması təsadüfi deyil və bu yanaşma qlobal təhsil trendləri ilə də üst-üstə düşür.

Azərbaycanda da bu istiqamətdə aparılan müzakirələr və atılan addımlar göstərir ki, media savadlılığı artıq təhsil siyasətinin mühüm komponentinə çevrilməkdədir. Elm və Təhsil Nazirliyinin rəsmilərinin açıqlamaları sübut edir ki, şagirdlərin informasiyanı yalnız qəbul edən deyil, eyni zamanda onu təhlil edən, dəyərləndirən və düzgün nəticə çıxaran subyekt kimi yetişdirilməsi əsas hədəflər sırasındadır. 

Xüsusilə erkən yaşlardan kibertəhlükəsizlik, yuxarı siniflərdə isə məlumatların analizi və məzmunun tənqidi qiymətləndirilməsi kimi bacarıqların aşılanması gələcəkdə informasiya manipulyasiyalarına qarşı dayanıqlı cəmiyyət formalaşdırmaq baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Eyni zamanda vurğulanır ki, media savadlılığının ayrıca fənn kimi deyil, müxtəlif tədris sahələri ilə inteqrasiya olunmuş şəkildə keçirilməsi daha səmərəli nəticələr verə bilər. Bu yanaşma şagirdlərin oxuyub-anlama bacarıqlarının inkişafını ön plana çıxarır və informasiya ilə işləmə mədəniyyətinin ümumi təhsil prosesinin ayrılmaz hissəsinə çevrilməsini təmin edir. Məhz bu kontekstdə media savadlılığı təkcə texniki bacarıq deyil, düşünmə, analiz və məsuliyyətli vətəndaş mövqeyinin formalaşması kimi dəyərləndirilir

Məsələ ilə bağlı Milli Məclisin Elm və Təhsil Komitəsinin üzvü Elnarə Akimova Crossmedia.az-a açıqlamasında deyib ki, 

Orta təhsil müəssisələrində media savadlılığı üzrə dərslərin keçirilməsi bu gün artıq əlavə təşəbbüs deyil, zamanın diktə etdiyi zəruri bir addımdır: "Bu məsələ təkcə informasiyanı ayırd etmə bacarığı ilə məhdudlaşmır, gənc nəslin informasiya mühitində düşünmə, mövqe formalaşdırma və vətəndaş məsuliyyəti daşıma qabiliyyətinin inkişafına xidmət edir. Uşaqlar və yeniyetmələr gündəlik olaraq saysız-hesabsız məlumat axını ilə üz-üzə qalırlar və bu axında doğru ilə yanlışı, faktla manipulyasiyanı ayırd etmək xüsusi hazırlıq tələb edir.

Bu baxımdan məsələ bizim üçün tamamilə yeni deyil. SSRİ dövründə məktəblərdə həftədə bir gün keçirilən siyasi dərslərdə şagirdlərə qəzet oxumaq, gündəmi izləmək və müzakirəyə hazır gəlmək tapşırılırdı. Həmin dərslərin ideoloji mahiyyəti bu gün qəbulolunan olmasa da, metodoloji yanaşmada bir mühüm məqam vardı: şagird cəmiyyətin gündəminə laqeyd qalmamalı, oxuduğunu anlamalı və izah etməli idi. Bu, informasiyaya maraq, oxu vərdişi və ictimai prosesləri izləmək mədəniyyəti formalaşdırırdı.

Bu gün fərq ondadır ki, artıq tək bir qəzet və ya tək bir rəsmi mövqe yoxdur. Əksinə, informasiya bolluğu, sosial şəbəkələr və rəqəmsal platformalar gəncləri həm imkan, həm də risklə üz-üzə qoyur. Məhz bu səbəbdən müasir media savadlılığı dərsləri ideoloji deyil, tənqidi və müstəqil düşüncəyə əsaslanmalıdır. Belə dərslər şagirdlərdə informasiyanın mənbəyini, məqsədini və etibarlılığını qiymətləndirmə vərdişi yaradar, dezinformasiyanın və zərərli məzmunun təsirini azaldar, sosial mediada məsuliyyətli davranış formalaşdırar". 

Deputat, həmçinin dünya təcrübəsind də media savadlılığının məktəb səviyyəsində sistemli şəkildə tədrisi cəmiyyətin ümumi informasiya mədəniyyətini yüksəltdiyini qeyd edib:

"Bir çox inkişaf etmiş ölkədə bu bacarıqlar ya ayrıca modul, ya da digər fənlərə inteqrasiya olunmuş şəkildə tədris edilir və bu, gənclərin həm akademik, həm də vətəndaşlıq baxımından daha hazırlıqlı olmasına xidmət edir. Hesab edirəm ki, Azərbaycanda da media savadlılığı orta təhsilin ayrılmaz hissəsinə çevrilməlidir. Bu, nə keçmişə qayıdışdır, nə də formal yenilik. Bu, dəyişən informasiya mühitinə adekvat cavab, gənc nəslin manipulyasiyaya açıq deyil, düşünən və məsuliyyətli vətəndaş kimi formalaşmasına yönəlmiş strateji yanaşmadır. Media savadlılığı dərsləri məhz bu məqsədə xidmət etməli və gələcək cəmiyyətimizin sağlam informasiya əsaslarını formalaşdırmalıdır".

Məsələ ilə bağı Bakı Dövlət Universitetinin Yeni media və kommunikasiya nəzəriyyəsi kafedrasının müəllimi, dosent Könül Niftəliyevada öz fikirlərini bildirib:

"Son illər Azərbaycanın təhsil sistemində rəqəmsallaşma və informasiya texnologiyalarının geniş tətbiqi bu sahədə mühüm irəliləyişlərə şərait yaradıb. Müasir məktəblilər informasiyaya çıxış baxımından olduqca aktivdirlər – onlar sosial media platformalarından, axtarış sistemlərindən və video paylaşım resurslarından geniş istifadə edirlər. Lakin informasiyaya çıxış imkanlarının artması hələ media savadlılığı anlamına gəlmir. Media savadlılığı informasiyanı tənqidi dəyərləndirmək, faktı fikirdən ayırmaq, manipulyativ məzmunu tanımaq və etik paylaşım bacarıqlarına malik olmaq deməkdir.

Hazırda Azərbaycanda media savadlılığı məktəb kurikulumuna sistemli şəkildə daxil edilməyib, müəllimlərin bu sahədə hazırlıq səviyyəsi isə hələ kifayət deyil. Müəllimlər və valideynlər arasında media savadlılığının rolu barədə maarifləndirmə işi gücləndirilməlidir. Məqsəd şagirdi yalnız passiv oxucu deyil, həm də düşünən, sorğu verən və məsuliyyətli informasiya istifadəçisinə çevirməkdir. Bu istiqamətdə müəllimlər üçün metodik materialların, dərslik əlavələrinin və qiymətləndirmə alətlərinin hazırlanması zəruridir. Media savadlılığına ayrıca bir fənn kimi deyil, müasir vətəndaşlıq bacarığı kimi yanaşılmalıdır. Bu sahədə atılan hər addım həm təhsil sistemi, həm də cəmiyyət üçün strateji əhəmiyyət daşıyır.

Şagirdlərin media ilə gündəlik təmasda olması artıq danılmaz faktdır, amma bu onları avtomatik olaraq media savadlı etmir. Məktəblilər hər gün sosial media paylaşımları, xəbərlər, reklamlar və videolar daxil olmaqla geniş informasiya axını ilə qarşılaşırlar. Əsas məsələ bu informasiyanın necə qəbul edilməsi, necə təhlil olunması və paylaşım zamanı hansı məsuliyyətin daşınmasıdır.

Jurnalistika təcrübəsi göstərir ki, fakt yoxlama, mənbəni tanımaq və balansı qoruma bacarığı həm jurnalistlər, həm də gənc vətəndaşlar üçün eyni dərəcədə vacibdir. Şagirdlərə fakt yoxlama və mənbə analizi, xəbər strukturu və informasiya təqdimatı, müsahibə və ünsiyyət bacarıqları, eləcə də vizual və rəqəmsal bacarıqlar öyrədilməlidir.

O, həmçinin media savadlılığı ilə jurnalistikanın praktik elementlərinin birləşdirilməsi şagirdlərin informasiya ilə düşünən və onu analiz edən fərdlər kimi formalaşmasına imkan yaratdığını qeyd edib:

"Məktəb qəzetləri, şagird bloqları, video reportajlar və podkast layihələri gənclərin həm öz fikirlərini ifadə etməsinə, həm də tənqidi düşünmə bacarıqlarını inkişaf etdirməsinə şərait yaradır. Beləliklə, onlar həm yaradıcı, həm də məsuliyyətli informasiya istehsalçılarına çevrilirlər.

Dezinformasiya ilə mübarizə və media savadlılığının fənn kimi tədrisi

dezinformasiya və manipulyasiya ilə mübarizənin ən təsirli və davamlı yolu məktəbdən – media savadlılığının sistemli şəkildə tədrisindən keçir. 

Uşaqlar və gənclər sosial şəbəkələrdə, messencerlərdə və video platformalarda aktivdirlər, amma çox vaxt aldandıqlarının fərqinə varmırlar. Dezinformasiya ilə mübarizə yalnız texnoloji yox, həm də maarifləndirici prosesdir. Bu səbəbdən media savadlılığı ayrıca fənn kimi və ya ilkin mərhələdə inteqrativ yanaşma üsulu ilə tədris olunmalıdır. Belə olan halda şagird xəbər oxuyarkən avtomatik olaraq “kim deyir?”, “nəyə görə deyir?” və “mənə necə təsir edir?” kimi suallar verməyi öyrənəcək.

Beynəlxalq təcrübə də bunu təsdiqləyir: Finlandiya, Estoniya və Kanada kimi ölkələrdə media savadlılığı ayrıca fənn kimi tədris olunur. Biz informasiyaya nəzarət edə bilməsək də, uşaqlara informasiyanı necə başa düşməyi öyrədə bilərik. Məktəbdə bu bacarıq formalaşarsa, cəmiyyətin informasiya təhlükəsizliyi də təmin olunmuş olacaq". 

Təhsil eksperti Elçin Əfəndi isə söyləyib ki, 

təhsil müəssisələrində şagirdlərə ən azından ilkin informasiyaların verilməsi, onların qəbul etdiyi məlumatlar əsasında nəticə çıxarması vacibdir: "Bu, dərsliklərdə müəyyən mövzular çərçivəsində təqdim oluna bilər və indiki dövr üçün zəruridir.

Biz informasiya əsrində yaşayırıq. İnformasiya texnologiyalarının sürətlə inkişaf etdiyi və feyk məlumatların daha geniş yayıldığı bir dövrdə media savadlılığının öyrədilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şagirdlərin erkən yaşda bu bilikləri əldə etməsi vacibdir.

Bəs bunu hansı dərsliklərdə təqdim etmək olar? Düşünürəm ki, ibtidai təhsil pilləsində ən azı “Həyat bilgisi” dərsi çərçivəsində bu biliklər şagirdlərə ötürülə bilər. Çünki informasiya qəbulu, verilən məlumatların ideoloji istiqaməti və məqsədi, bu məlumatların nə üçün yayıldığı kimi mövzuların öyrədilməsi gələcəkdə hər hansı xaotik mənzərənin formalaşmasının qarşısını almağa kömək edəcək.

Dünya təcrübəsində də bu yanaşmadan istifadə olunur. Məsələn, Yaponiyada şagirdlər mediada yayılan informasiyaların əhəmiyyəti və məqsədi ilə bağlı müəyyən biliklər əldə edirlər. Avropa ölkələrinin bir çoxunda da belə təcrübə mövcuddur. Azərbaycanda hələ bu sahədə konkret mövqe formalaşmasa da, hesab edirəm ki, yaxın gələcəkdə bu istiqamətdə addımlar atıla bilər".