Sosium

Mərkəzi Elmi Kitabxana - 100

Azərbaycan elminin yaddaş arxivi

Mənim Mərkəzi Elmi Kitabxanayla tanışlığım ötən əsrin 90-cı illərinə təsadüf edir. Həm Bakı Dövlət Universitetinin Kitabxanaçılıq-informasiya fakültəsinin tələbəsi olaraq ixtisas fənlərinin tərkib hissəsi kimi oxuduqlarımla, həm də istehsalat təcrübəsini keçirdiyim müəssisə kimi. Mərkəzi Elmi Kitabxana haqqında kitabxanaçılıq elminin banisi, professor Abuzər Xələfovun, bir vaxtlar buraya rəhbərlik etmiş dosent Rasim Kazımovun yazdıqları və danışdıqları da başqa bir tarix idi.

Əməkdaş kimi isə MEK-lə tanışlığım 2020-ci ilin yazına təsadüf edir.Və mən bu tanışlıqdan duyduğum qürurumu sözlə ifadə etməkdə çətinlik çəkirəm.

Bu il mənim doğma məkanımın - Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Elmi Kitabxanasının 100 illiyidir. Bu 100 ildə tarixin müxtəlif dönəmlərində yaşananlar - yaradılması, təşəkkül mərhələləri, fəaliyyətinə göstərilən dövlət qayğısı və digərləri Mərkəzi Elmi Kitabxananı Azərbaycan elminin informasiya məbədinə çevirmişdir. Mən isə bu strateji və taleyüklü missiyanı həyata keçirən kitabxanamızın fəaliyyətinin bəzi məqamlarına işıq tutmağa çalışacam...

Tariximizdən

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Mərkəzi Elmi Kitabxanasının əsası Azərbaycanın bir qrup ziyalısı tərəfindən 1923-cü ildə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin Biblioqrafiya bürosunun fəaliyyətə başlaması ilə qoyulmuşdur.

19 avqust 1925-ci ildə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin Mərkəzi Şurasının Rəyasət Heyətinin iclasında Biblioqrafiya bürosunun işi haqqında məsələyə baxılmış, cəmiyyətin kitabxanası ilə biblioqrafiya bürosunun işi birləşdirilmişdir.

1929-cu ildə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin bazasında Azərbaycan Elmi-Tədqiqat İnstitutu yaradıldı. Cəmiyyətin kitabxanası da həmin dövrdə xeyli zənginləşmiş, maddi-texniki bazasının inkişafı üçün vəsait ayrılmış, ştat vahidi artırılmış, oxucu kontingenti artmış, kitab dövriyyəsi genişlənmişdi.

1932-ci ildə Azərbaycan Dövlət Elmi-Tədqiqat İnstitutunun əsasında SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan şöbəsi təşkil edildi ki, bu da kitabxananın fəaliyyətini xeyli genişləndirdi.

1935-ci ildə SSRİ EA Rəyasət Heyəti akademiyanın Azərbaycan filialının yaradılması haqqında qərar qəbul etdi. 1935-ci ildən başlayaraq filialın mərkəzi kitabxanası ilə yanaşı, onun ayrı-ayrı institutları və bölmələri yanında 18 sahəvi elmi kitabxana da yaradılmışdı. Həmin dövrdə kitabxananın fondu 180 min nüsxəyə çatmış, beynəlxalq kitab mübadiləsi genişlənmişdi.

1945-ci ildə Azərbaycanda müstəqil Elmlər Akademiyasının yaradılması ilə əlaqədar kitabxananın tarixində yeni inkişaf mərhələsi başlandı.

1951-ci ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin qərarı ilə Elmi-Tədqiqat institutlarının kitabxana şəbəkəsinin fəaliyyətini əlaqələndirmək və onlara rəhbərlik etmək məqsədilə Kitabxana Şurası yaradılmış, dövrün görkəmli alimləri şuranın işinə cəlb olunmuşlar.

1963-cü ildə kitabxana Azərbaycan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin müvafiq qərarı ilə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Əsaslı Kitabxanasına çevrilmişdir.

1964-cü ildən Azərbaycan Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin qərarına əsasən kitabxanada “Azərbaycanın elm və mədəniyyət xadimləri” seriyası ilə Azərbaycan alimlərinin elmi nailiyyətlərini, onların həyat və yaradıcılığını əks etdirən şəxsi biblioqrafik göstəricilər çap edilmiş və bu iş bu gün də uğurla davam etdirilir.

1967-ci ildə kitabxana Akademiya şəhərciyinə köçürülmüş, “Nizamnaməsi”, strukturu, elmi-metodiki şurası təsdiq edilmiş, oxuculara xidmət işində dövrün mütərəqqi üsulları tətbiq edilməyə başlanılmışdır.

Həmin illərdə kitabxananın fondu hədiyyələr və şəxsi kolleksiyalar hesabına da xeyli zənginləşmişdi. Hazırda Mərkəzi Elmi Kitabxananın fondlarında müxtəlif elm sahələrinin görkəmli nümayəndələrinin 43 adda şəxsi kolleksiyası mövcuddur. Bundan başqa, Akademiklər zalında mövcud olan Diplomatik guşəmizdə 26 ölkənin 33 adda kolleksiyası da qorunmaqdadır.

1972-ci ildə Mərkəzləşmiş Kitabxana Sisteminə çevrilən kitabxana 1978-ci ildən respublika miqyasında təbiət və dəqiq elmlər üzrə əsas depozitar kitabsaxlayıcı kimi fəaliyyət göstərməkdədir.

1984-cü ildən Əsaslı Kitabxana Mərkəzi Elmi Kitabxana adlanır və respublikamızda nəşr edilən çap məhsullarının pulsuz məcburi nüsxələrini alır.

MEK-in fəaliyyətinə dövlət qayğısı

Mərkəzi Elmi Kitabxana hər zaman fəaliyyətində dövlət qayğısı ilə əhatə olunmuşdur.

1993-cü ildə Ümummilli Lider Heydər Əliyev ikinci dəfə hakimiyyətə qayıtdıqdan sonra ölkədə kitabxana işinə olan diqqət və qayğı Mərkəzi Elmi Kitabxananın da işinə müsbət təsir göstərdi, kitabxana pozulmuş əlaqələrini bərpa etdi, yeni-yeni layihələrin iştirakçısına çevrildi, fondlarını zənginləşdirməkdə davam etdi.

Ümummilli Lider Heydər Əliyevin 2001-ci il 15 may tarixli fərmanı ilə Azərbaycan Elmlər Akademiyası milli status qazandı. Bu proseslər Mərkəzi Elmi Kitabxananın fəaliyyətinə də öz müsbət təsirini göstərdi.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının fəaliyyətinə, bu xüsusda Mərkəzi Elmi Kitabxanaya xüsusi diqqət və qayğısı olmuşdur. Belə ki, kitabxananın müstəqil bina ilə təmin edilməsini, oxuculara həftə ərzində fasiləsiz və iki növbəli xidmət göstərilməsi üçün şərait yaradılmasını kitabxana-informasiya təminatında keyfiyyətcə yeni tarixi mərhələ hesab edən kitabxana işinin qabaqcıl mütəxəssisləri və akademiya rəhbərliyinin müraciəti əsasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Elmi Kitabxanasına müasir tipli yeni binasının tikilməsi üçün Prezident İlham Əliyev 29 aprel 2011-ci il tarixli sərəncam imzalamışdır. Həmin ilin noyabrında dövlətimizin başçısı kitabxananın yeni binasının təməlini qoymuş, tikinti üçün ilkin olaraq Prezidentin Ehtiyat Fondundan 2 (iki) milyon manat vəsait ayırmışdır. İnşaat işlərinin başa çatdırılması üçün 2011-2013-cü illərdə Nazirlər Kabinetinin müvafiq sərəncamları əsasında ümumilikdə 34 milyon manatdan çox vəsait xərclənmişdir.

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Mərkəzi Elmi Kitabxanası üçün tikilmiş yeni binanın ümumi sahəsi 28 min kvadratmetrdən çoxdur. Burada beynəlxalq standartlara uyğun səmərəli fəaliyyət üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Binada mövcud olan 14 oxu zalında eyni vaxtda 1000-dən çox oxucuya elektron və ənənəvi xidmət göstərmək mümkündür.

Kitabxana binasında 4 milyona yaxın sənədin saxlanmasına imkan verən qapalı və xüsusi şəraitli fondlar vardır.

Fondlarımız

Kitabxana fondları cəmiyyətin mədəni və elmi yaddaşının qorunub saxlanmasında mühüm vasitədir. Fondların zənginliyi və müxtəlifliyi kitabxananın elmi-tədqiqat və təhsil fəaliyyətində nə dərəcədə əhəmiyyətli rol oynadığının göstəricisidir. Mərkəzi Elmi Kitabxananın da digər kitabxanalar kimi çoxsaylı fondları var: Azərbaycan dilində ədəbiyyat fondu; Xarici dillərdə ədəbiyyat fondu; Nadir kitablar fondu; Heydər Əliyev və Azərbaycan dövlətçiliyi fondu; Qarabağ müharibəsi qəhrəmanları fondu; İxtisas ədəbiyyatı fondu; Mübadilə fondu. Bu fondların hər birində toplanmış ədəbiyyatlar oxucu məmnunluğuna xidmət göstərməklə yanaşı, həm də biliklərin nəsildən-nəslə ötürülməsi üçün dayanıqlı platformadır.

Azərbaycan, rus,türk, fars, ərəb, ingilis, alman, fransız və digər dillərdə olan fondların xronoloji əhatəsi XVI-XXI əsrləri əhatə edir.

Hazırda Mərkəzi Elmi Kitabxana 50-dən artıq dildə dünya ədəbiyyatı, tarixi, elmi və incəsənətini özündə əks etdirən 1,5 milyona yaxın sənədin qorunub saxlandığı, 10 mindən artıq istifadəçiyə eyni zamanda xidmət göstərən elmi mərkəzdir.

Ölkə kitabxanaları içərisində ən qədim kitab da bizim kitabxanamızda qorunmaqdadır. Kitab 1502-ci ilə aid “Müxtəlif səhifələrdən və müəllifin məcmuələrindən ibarət heptologiya” monoqrafiyasıdır.

Elmi fəaliyyətimiz

4 yanvar 2003-cü ildə Ulu Öndər Heydər Əliyevin fərmanı ilə Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nizamnaməsi təsdiq edildi. Elə həmin il kitabxananın nəzdində aspirantura şöbəsinin yaradılması və burada kitabxanaşünaslıq, biblioqrafiyaşünaslıq və kitabşünaslıq ixtisası üzrə kadr hazırlığına başlanması bu istiqamətdə atılmış strateji addımlardan biri olmuşdur.

Kitabxanada elmi müəssisə kimi elmi nəşrlər də çap olunub. Bu nəşrlərin ilki 1979-cu ildə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiya Əsaslı Kitabxanasının “Kitabxana-biblioqrafiya və məlumat məsələləri” adlı məqalələr məcmuəsidir. Nəşrin çapına Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Redaksiya-nəşriyyat Şurası qərar verib. Qeyri-məlum səbəbdən bu nəşrin 2-ci sayı uzun illər sonra 1988-ci ildə işıq üzü görüb. Nəhayət, nəşrin 3-cü nömrəsi 2000-ci ildə “Elmi əsərlər” adı ilə 2013-cü ilədək ildə bir və ya iki sayda oxucularının görüşünə gəlib.

AMEA Rəyasət Heyətinin 13 mart 2023-cü il tarixli 10/5 saylı qərarı ilə Mərkəzi Elmi Kitabxanada yenidən Elmi-Metodiki Şura yaradılmış, 11 iyun 2024-cü il 16/6 saylı qərarla şuranın tərkibində dəyişiklik edilmiş, təkmilləşdirilmiş, “Mərkəzi Elmi Kitabxananın İnformasiya Bülleteni” nəşr olunmağa başlanmışdır.

Mərkəzi Elmi Kitabxanada Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Rəyasət Heyətinin qərarlarına əsasən şəxsi, kitabxana əməkdaşlarının təklifləri əsasında isə mövzu biblioqrafik göstəricilər hazırlanır. Bu biblioqrafik göstəricilər öz elmi tutumu və fundamentallığı ilə Mərkəzi Elmi Kitabxananın təkcə informasiya təminatı mərkəzi deyil, həm də elmi-tədqiqat və metodoloji baza kimi fəaliyyət göstərdiyini təsdiq edir.

Beynəlxalq əlaqələrimiz

Mərkəzi Elmi Kitabxananın beynəlxalq əlaqələri elm və informasiya mübadiləsinin qloballaşdığı müasir dövrdə onun elmi nüfuzunun artmasına, beynəlxalq kitabxana və informasiya cəmiyyətinə inteqrasiyasına, habelə qlobal miqyasda biliklərə çıxış imkanlarının genişlənməsinə xidmət edən mühüm strateji istiqamətlərdən birini təşkil edir. Hazırda Mərkəzi Elmi Kitabxana dünyanın 46 ölkəsinin 130-a yaxın təşkilatı, o cümlədən ölkəmizdəki bir sıra səfirliklərlə, Azərbaycanın xaricdəki səfirlikləri ilə əlaqələr qurub, əməkdaşlıqlar edir.

Prioritetlərimiz

Bu gün Mərkəzi Elmi Kitabxananın yeniləşən fəaliyyətinin ana xəttini dünyada baş verən kitabxana-informasiya prosesləri kontekstində oxuculara xidmət sisteminin müasir modelinin hazırlanıb həyata keçirilməsi təşkil edir. Burada oxuculara xidmət işi elmi proseslərin informasiya təminatının dinamikliyi nəzərə alınmaqla keyfiyyət və təşkilati baxımdan yeni mütərəqqi iş üsulları ilə zənginləşdirilir. Bütün bu istiqamətlər Mərkəzi Elmi Kitabxananın qarşısına qoyduğu strateji məqsədlərə xidmət edir. Gələcəyə baxışımız aydındır: müasir informasiya cəmiyyətinin tələblərinə cavab verən, elm və təhsilin inkişafına töhfə verən, oxucuların ehtiyaclarına çevik və innovativ yanaşmalar sərgiləyən bir kitabxana modeli formalaşdırmaq. Bu yolda atılan hər bir addım, yalnız bugünkü deyil, sabahkı nəsillərin də elmi axtarışlarında etibarlı dayağa çevrilmək missiyasını daşıyır. Mərkəzi Elmi Kitabxananın ötən 100 ildəki bütün tarixi inkişaf mərhələlərində olduğu kimi...