Erkən evlilik məsələsi XX əsrədək dünyanın təqribən hər yerində mövcud olmuş və adi bir sosial normaya çevrilmişdir. Dünyanın XX əsrədək olan tarixindən buna kifayət qədər misal göstərmək olar. XIX əsrdən Avropada intensivləşən modernləşmə prosesləri, tədricən ənənəvi cəmiyyətin dəyərlərinin ortadan qalxmasına və onların yeni liberal dəyərlərlə əvəz olunmasına şərait yaratdı. Lakin, cəmiyyət nə qədər müasirləşsə də, öz köhnə ənənələrindən tamamilə qurtula bilmir. Bu baxımdan, müasir cəmiyyətlərdə də keçmişdən gələn ənənələr bu və ya digər şəkildə yaşayır.
Modernləşmə proseslərindən kənarda qalan regionlarda orta əsrlərdən gələn ənənələr bu günədək davam edir. Buna görə də, müasirləşməyən və inkişaf etməyən ənənəvi cəmiyyətlər üçün erkən evlilik sosial normativ qismində iştirak edir. Bu cəmiyyətlər sosial həyatlarını ənənəvi stereotiplər, adət-ənənələr çərçivəsində yaşayır və onu yeganə mövcudiyyət forması kimi qorumağa çalışırlar. Bu stereotiplərin ortadan qalxması, bu cəmiyyətləri idarə edən dini-siyasi elitanın maddi maraqlarına ziddir. Bunu, bu gün erkən evliliyin yüksək səviyyədə olduğu cəmiyyətlərə aid etmək olar.
Qədim Şərq ölkələrində, Yunanıstan və Romada erkən evlilik müsbət bir hal kimi təşviq olunurdu. Bu ənənə, Qərbdə modernləşmə dövründən sonra tədricən ortadan qalxsa da, modernləşmə prosesindən kənarda qalan əksər Şərq ölkələrində hələ də davam etməkdədir.
Qədim və orta əsrlərdə əhalinin (xüsusilə kişilərin) orta ömür müddəti 40-45 idi. Qadınlar da tez vəfat edirdilər. Çünki dünya əhalisinin yaşayış səviyyəsi çox aşağı idi. Sonsuz müharibələr, tibbi xidmətin olmaması, qida çatışmamazlığı kimi amillər ölüm səviyyəsinin artmasına səbəb olurdu. Qəbilələrin, tayfaların, dövlətlərin maddi təminatı və hərbi-müdafiə funksiyası kişilərin üzərinə düşürdü. Müharibələrdə kütləvi şəkildə qırılan kişi əhalisinin sayının artırılmasına ehtiyac duyulurdu. Əks təqdirdə, vergilərin verilməsi, maddi təminat məsələsi və hərbi-müdafiə mexanizmi iflas etməli idi. Bu şərtləri layiqincə yerinə yetirən qəbilə və tayfa başçıları cəmiyyətdə və dövlətdə xüsusi statusa malik olurdular.
Qadınların əsas funksiyası, cəmiyyətin iqtisadi və hərbi-müdafiə mexanizmi təmin edən oğlan uşaqlarını dünyaya gətirmək və onları böyütmək idi. Yəni, bu patriarxal cəmiyyətlərin əsas strateji hədəfləri fiziki güclü kişi nəslinin yetişdirilməsini təmin etmək idi. Bunun üçün, qızlar erkən ərə verilməli, çoxlu uşaq dünyaya gətirməli və onları fiziki sağlam şəkildə böyütməli idilər. Bu gender rollarını layiqincə yerinə yetirə bilməyən qadınlar (sonsuz, ancaq qız övladı olan) cəmiyyətdə səbəbindən asılı olmayaraq (sonsuzluğun səbəbi kişi olduğu təqdirdə belə), diskriminasiyaya məruz qalırdılar. Övladı olmayan və ya oğlu olmayan kişilər isə, qınaq obyektinə çevrilir, sosial statusu aşağı düşürdü. Onlar ilk növbədə qəbilə və ya tayfanın ağsaqqalı (həmçinin, onun yardımçısı olan ağbirçəyin) tərəfindən töhmət edilirdi. Belə durumlarda məişət zorakılığı, kişilərin təkrar evlənməsi və çoxarvadlılıq halları artırdı.
Boşanmalar qəbilələrarası, ailələrarası münaqişələrə səbəb ola bilərdi. Çünki qəbilə başçıları öz sosial statuslarını itirməmək və patriarxal ləyaqətlərini (namus və şərəflərini) qorumaq üçün, belə halların baş verməsinə yol vermirdilər. Hətta, vəhşi qəbilələrdə qadınları və qız uşaqlarını öldürür, onları qul kimi satır və ya borc əvəzi ödəyirdilər (cahiliyyə dövrünün ərəbləri kimi).Çünki “ər evi, gor evi”stereotipi qadının ər evində öldürülməsini, boşanıb evə qayıtmasından daha məqsədəuyğun hesab edirdi. Qədim və orta əsr dünyasında erkən evliliklərin əsasında bu amillər dayanırdı.
Erkən evliliyin təməlində dayanan patriarxal adət-ənənələr stereotipləşən kültür kodları vasitəsilə nəsildən-nəsilə ötürülürdü. Onlar, cəmiyyətdə davranış normalarını formalaşdırır və onu idarə edirdi. Əksər insanlar da bunun normal olduğunu düşünürdülər (və ya düşünürlər). Halbuki, bu, insan hüquqlarının ən kobud pozulması halı idi. İlahi dinlərin gəlişinin əsas səbəblərindən biri də bu idi.
Bütün ilahi dinlər öz ilkin variantında, yəni, ilahi vəhyləri insanlara çatdıran peyğəmbərlərin dövründə qadın azadlığı məsələsini gündəmə gətirmişlər. Əslində, bütün peyğəmbərlər monarxiya rejimlərinə qarşı çıxan inqilabçılar kimi ilk feministlər olmuşlar. Dünya tarixində ən böyük feminist inqilab VII əsrdə Muhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s) tərəfindən həyata keçirilmişdir. Bu fenomen indiyədək tədqiq olunmamışdır.
Lakin, bütün peyğəmbərlərin vəfatından sonra, onların təlimləri təhrif olunmuş və başqa istiqamətə yönəldilmişdir. Qurani-Kərim bir mənbə kimi sabit qalsa da, onun təfsiri məsələsi əksər hallarda təhrif edilmiş, sonradan əlavə olunan çoxsaylı hədislər müsəlmanların fikirlərinin yanlış istiqamətə yönəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu gün, bir neçə variantda İslam dini kimi ortaya çıxan fenomenlərin Peyğəmbərin İslamı ilə əlaqəsi çox zəifdir.
Bunları kim etmişdir?
Artıq bəhs etdiyimiz kimi, gender stereotiplərində, patriarxal kültürdə yaşayan arxetiplər və bu hiyerarhik arxetipləri cəmiyyətdə qoruyub saxlayan bir çox dini-siyasi elitalar sərt patriarxal sistemin qorunub saxlanılmasında maraqlı olmuşlar. Çünki aşağıdan yuxarıya doğru hiyerarhik şəkildə qurulan bu patriarxal piramida insanların istismarı üzərində bərqərardır. Qadını istismar etmədən onun mövcud olması mümkün deyildir. Niyə?
Piramida sistemi, verginin və hərbi-müdafiə mexanizminin üzərində dayanır. Vergi ödəyicisi və hərbi mükəlləfiyyət daşıyıcısı kişilərdir. Onların sayının çox olması və fiziki sağlamlığı dövlətin (qəbilənin, tayfanın) gücünü artırır. Dövlət, onların əməyini və fiziki gücünü istismar etmək üçün, ilk növbədə qadını istismar etməlidir. Qadın, erkən yaşlardan təkrar istehsala (uşaq dünyaya gətirməyə) və onun fiziki tərbiyəsinə cəlb olunmaqla, hakimiyyət piramidası üçün itaətkar kişi qulları yetişdirir və özü də erkən yaşlardan təkrar istehsal maşınına çevrilir.Təsəvvür edin ki, birdən bu istehsal maşını işləməkdən imtina edir. Onda nə baş verir???Yaxud, təsəvvür edin ki, bu qadınlar yaxşı təhsil alıb azad insanlar kimi ərə gedir və azad, zəkalı bir nəsil yetişdirirlər. Bu nəsil, piramidanın mahiyyətini təşkil edən mexanizmi anlayır və ona tabe olmaqdan imtina edir. Onda nə baş verir???
Deməli, qadınların erkən evliliyi və təhsildən yayınması, monarxiya sisteminin iyerarxik patriarxal piramidasının başında dayanan dini və siyasi elitanın siyasi-iqtisadi mənafeyinə xidmət etmişdir. Məhz, onlar qadınların azadlığı və təhsil alması uğrunda mübarizə aparan peyğəmbərlərin dinlərini və fikirlərini təhrif etmiş (onların “davamçıları” bu gün də eyni işi görürlər), insanları dini-siyasi və ya sosial-siyasi ideologiyalarla öz təsiri altında saxlamağa çalışmışlar.Bunları bəşəriyyət tarixində bir neçə nümunə ilə müşahidə etmək olar:
Qədim dünyanın ən nəhənglərindən olan Roma imperiyasının cəmiyyət tarixini iki qismə bölmək olar: e.ə. I əsrədək olan dövr və ondan sonrakı dövr.
1. Qədim Roma e.ə. I əsrədək olan dövrdə qlobal bir imperiyaya çevrilməsə də, artıq güclü bir respublika dövləti kimi tanınmışdır. Onun vətəndaşları öz vətənpərvərlik, konservativlik, patriarxallıq və kollektivçilik dəyərləri ilə seçilirdilər. Roma hüququndaqızlar üçün yetkinlik yaşı 12, oğlanlar üçün 14 təyin olunmuşdur. Adətən, Qədim Roma və Yunanıstanda qızlar erkən ərə gedir və adətlərə görə, toydan əvvəl məbədə gedərək öz oyuncaqlarını və paltarlarını tanrılara qurban edir və öz uşaqlıqları ilə vidalaşırdılar. Qızlara öz valideynləri pul və ya mal qismində cehiz verirdilər (bu, daima qızın şəxsi mülkiyyəti hesab olunurdu). Dövlət də məbədi, ideoloji olaraq erkən evlilik qurumunu, bakirəliyi, qadın itaətkarlığını, onun mütləq sədaqətini dəstəkləyirdi. İmperiyanın yerlərdə olan güclü patriarxal tayfa və ittifaqları da bu dəyərlərin qorunmasına xidmət edirdilər. Seneka yazırdı ki, nəslin və ya tayfanın başçıları himayələrində olan gəncləri onların istəklərininəzərə almadan, siyasi-iqtisadi maraqlarından dolayıistədikləri ilə evləndirir (hətta, böyük yaş fərqi ilə) və istədiyi vaxt boşandırırdılar. Evlənənlər bir-birinin üzünü yalnız toyda görürdülər [115].
Qədim Romada kişilər öz qadınlarına yalnız çox uşaq dünyaya gətirən və ailə-ev işləri ilə məşğul olan məxluqlar kimi baxırdılar.Bir tərəfdən, istəksiz evliliklər, ailə cütlüyünün emosional yaxınlığına mane olurdu, digər tərəfdən, Roma adətləri qadınları şəhvət obyekti kimi dəyərləndirməyi qeyri-etik sayırdı. Roma ənənələri, bir tərəfdən, nəsilartırma fövqündə ər-arvad arasındakı cinsi münasibətləri qeyri-etik sayır, digər tərəfdən, cəmiyyətdə zinanın qarşısını alırdı. Bu adətlər, qadın və kişilərin cinsi tələbatlarının ödənilməsini məhdudlaşdırırdı. Mövcud durum, kişilərin qadınlarla nikahdankənar cinsi əlaqəsinə də məhdudiyyətlər qoyurdu. Cəmiyyətdə kişilərin xəyanəti mümkün olduğu halda, qadınların xəyanəti ölümlə nəticələnirdi. Sosial normalar qadınlardan öz ərlərinə münasibətdə mütləq sədaqət tələb edirdi. Lakin, bakirəlik ənənəsi və qadınları zina etməyə qoymayan adətlər, kişilərin də zina etmək imkanlarını məhdudlaşdırırdı. Belə bir durumda, həm qadınlar, həm də kişilər arasında gizli və açıq homoseksual ənənələr formalaşmağa başladı. Roma hüququ iə təsbit olunan konkubinat nikahı da bunun qarşısını ala bilmədi. Roma hüququnda olan konkubinat nikahı kişilərin yoxsul təbəqədən olan subay qadınlarla cinsi münasibət qurmasına icazə verirdi. Bu nikah, qadına heç bir hüquq verməyən müvəqqəti nikah idi. Bu nikahdan doğulan uşaq varislik hüququna malik deyildi. Qadın və kişi öz məşuqəsini istədiyi vaxt dəyişə bilərdi.
Qədim Romada (xüsusilə, Yunanıstanda) oğlan uşaqlarının (əsasən 12-20 yaşarası) cinsi həzz obyekti kimi istifadə olunması adətitədricən genişləndi. Roma şəhərlərində evli kişilərin oğlan uşaqları ilə açıq şəkildə cinsi əlaqəyə girməsi sosial normativə çevrilirdi. Bu adət, Yunanıstanda, Krit adasında da geniş yayılmışdı. Aristotel, öz dövründə bu adətin yayılma səbəbini, təbii artımın qarşısının alınması məqsədi daşıdığını bildirirdi. Cəmiyyətdə homoseksual münasibətlərin kütləviləşməsi qadınlara olan cinsi marağı daha da azaltdı. Bu, qadınlararası cinsi münasibətlərin (lesbia) və fahişəliyin (hetera) artmasına şərait yaratdı. Cəmiyyətdə evdar qadınlara deyil, yalnız oğlan uşaqlarına və fahişələrə tələbat yarandı. Bunlar, cəmiyyətdə bir tərəfdən homoseksuallığın, fahişəliyin artmasına, digər tərəfdən, kişilərin ailəyə, subayların evlənməyə, ailələrin dağılmasına, qadınların uşaq doğmağa maraqlarının azalmasına səbəb oldu. Xüsusilə, şəhərlərdə varlı və orta təbəqə nümayəndələri arasında bu hallar daha geniş yayılırdı. Seneka Romada bir ildə bir neçə dəfə ərə gedən varlı ailələrin qadınları barədə yazırdı ki, “onlar ərə getmək üçün boşanır, boşanmaq üçün ərə gedirdilər.”
Bu dövrdə böyük patriarxal ailələrdə ailə başçıları öz oğullarından birini özlərinə varis təyin edirdilər. Onun digər oğulları isə, mülki varislikdən məhrum olur və ya oğulluqdan məhrum edilirdilər. Bu isə, onların ailə üzərindəki məsuliyyətini ortadan qaldırır, boşanmalara, subaylığın artmasına, təbii artımın azalmasına səbəb olurdu. Həmçinin, bu proseslər, qadınların sərbəstliyini artırırdı. Çünki onlar, əvvəlki kimi erkən ərə getmir, uşaq doğmur və vaxtlarının əksər hissəsini özlərinə sərf edirdilər. Artıq, şəhərlərdə böyük patriarxal ailələrin parçalanması prosesinin qarşısını almaq mümkün deyildi. Çünki müəyyən maraqları bir-biri ilə uzlaşdıran mürəkkəb iyerarxik və piramidal bir şəbəkə-sistemin varlığını təmin edən erkən evlilik qurumu tənəzzül etmiş və onun ağırlığı altında əzilən məzlum qadınlar azad olmuşdular.
E.ə. I əsrin əvvəllərində artıq əvvəlki Roma cəmiyyəti yox idi. O dövrdə, kollektiv dəyərlər individual dəyərlərlə əvəz olundu. İnsanların dövlətə və məbədə inamı qalmamış, ənənəvi ideallar onlar üçün əhəmiyyətini itirmişdi. İnsanların öz şəxsi mənafeləri ön plana çıxmış və əxlaqsızlıq sosial normaya çevrilmişdi. Bu cəmiyyəti idarə etməyin yalnız bir yolu qalmışdı: maddi bolluq və şou. Şəhərlərdə qladiator döyüşü səhnələri, teatrlar, incəsənət nümunələri, israfçılıq, saysız-hesabsız bordellər, əyyaşlıq ictimai şüuru idarə etməyin yeni bir formasına çevrildi.
Yuli Sezarın öldürülməsindən sonra hakimiyyətə gələn oğulluğu İmperator Oktavian Avqust (yaşadığı dövr: e.ə. 63 - b. e. 19) çıxış yolu kimi, çoxuşaqlı ailələri mükafatlandırmaq, subayları isə, cəzalandırmaq istiqamətində fərmanlar çıxardı. Çünki təbii artım səviyyəsi ciddi şəkildə aşağı düşmüşdü. Əslində, Avqust anlamışdı ki, qadınların patriarxal sistemdən qurtulması və azad olması, imperiyanın süqutunu yaxınlaşdırır. O, doğuşun səviyyəsini artırmaq istəyən senzor Kvint Metellanın sözlərinə istinad edərək bildirirdi ki, qadınlar dövlətin varlığını təmin edən “zəruri şər”dirlər.
Oktavian Avqust anlamışdı ki, artıq əvvəllər olduğu kimi, qadınları patriarxal ailələrin himayəsində istismar etmək mümkün deyildir. Çünki ailə qurumunun özü tənəzzül etmişdir. Buna görə də, o, qərara gəldi ki, nikah qurumu ənənəvi olaraq ailə başçısı olan kişinin deyil, dövlətin himayəsinə keçirilsin və respublika quruluşu formal şəkildə saxlanaraq, bu təməl üzərində quldarlıq və hərbi diktatura sistemi (prinsipat) yaradılsın. İmperator, cəmiyyətdə nüfuzu aşağı düşən məbədin funksiyalarını öz üzərinə götürərək, özünü tanrı elan etdi. Beləliklə, həm dövlət,həm də tanrı olan imperatorun əmrləri mütləq xarakter aldı. Oktavian Avqust kişi və qadınlar üçün nikahı zəruri elan etdi və boşanmalara qarşı çıxdı. Yeni siyasi sistemdə artıq insanların evlilik yaşı 20-25 yaşdan yuxarı qalxdı. Lakin, şəhərlərdən fərqli olaraq, əyalətlərdə mövcud olan patriarxal ailələr daxilində erkən evlilik adəti davam etdi.
Oktavian Avqustdan sonra hakimiyyətə gələn Roma imperatorları da (Kaliqula, Neron və s.) ənənəvi tanrıları (Yupiter, Mars) təhqir edərək, özlərini tanrı elan etdilər. Onlar ənənəvi normaların əksinə olaraq, öz bacıları ilə evlənir və ifrat əxlaqsızlıq nümayiş etdirirdilər. Bu normalar ali təbəqədən orta təbəqəyə qədər sirayət edir və tədricən bütün cəmiyyətə yayılırdı.
Roma imperiyası IV-V əsrlərdə ölkəyə axışan varvarlar (romalıların deyimi ilə), ölkə daxildə məskunlaşan immiqrant qullar və xristianlığı qəbul edən yoxsul əhali tərəfindən zəbt edildi. Onlar, bu gün Romada yaşayan əksər əhalinin ulu əcdadlarıdırlar. Roma tarixi bizə belə bir ibrət verir ki, qadın və uşaq hüquqlarının pozulduğu cəmiyyətlər iflasa məhkumdurlar.
***
Katolik kilsəsi Roma hüququnda olduğu kimi, qızlar üçün yetkinlik yaşını 12, oğlanlar üçün 14 təyin etmişdir. Bu, 1917-ci ilədək belə davam etmişdir.Erkən evlilik ənənəsinin Avropada kilsə tərəfindən davam etdirilməsi, xristianlığın bu cür evlilik tərəfdarı olduğunu göstərmirdi. Çünki kilsə, XII əsrdən başlayaraq gizli şəkildə Roma hüququna qarşı çıxmağa başlayırdı. Bu dövrdə Roma hüququna zidd olaraq katolik kilsə, 12 yaşında qızlara və 14 yaşında oğlanlara atalarının icazəsi olmadan sərbəst (hətta məxfi) nikaha daxil olma hüququ verdi.
Nəyə görə kilsə bu addımı atmışdır?
Burada əsas məqsəd, Avropada hakimiyyəti tədricən öz əlinə almaq və yerlərdə ruhanilərin hakimiyyətinə əsaslanan teokratik sistemi qurmaq idi. Bunun üçün, Avropada olan böyük patriarxal ailələrin və onun üzərində qurulan monarxiyaların özünə tabe etdirilməsi gərəkirdi.Katolik kilsə, Şərqi Romada monarxiyanı dəstəkləyən ortodoks kilsədən fərqli olaraq, teokratik rejimin tərəfdarı idi. Bunun üçün, nikah qurumuna nəzarəti ələ almaq və valideynlərin icazəsi olmadan evlənənlərin sərbəst nikaha daxil olma hüququnu təmin etmək lazım idi. Kilsə, nikahı sirli-ilahi bir akt kimi dəyərləndirməklə, nikah qurumunu öz himayəsi altına aldı. Bu yolla, böyük ailələri parçalayaraq, nuklear-monoqam ailələrin artmasına şərait yaratdı. Kilsənin kanonik hüququ çərçivəsində qəbul edilən qərarlar (övladlığa götürməmək, boşanmamaq, təkrar nikaha və çoxevliliyə yol verməmək, qohumlararası evliliyə son qoymaq) böyük ailənin parçalanmasına və zəifləməsinə xidmət etdi.
Xristianlığı qəbul edən avropalılar tədricən böyük ailənin ənənəvi hakimiyyətindən uzaqlaşaraq kilsənin hakimiyyətinə tabe olurdular. Bunun nəticəsində böyük ailələrin geniş təsərrüfatları kiçik təsərrüfatlara bölünürdü. Bu təsərrüfatlarda artıq ata, ana, övladlar, bəzən baba və nənədən ibarət kiçik nuklear-monoqam ailələr meydana çıxırdı (XII-XIII əsrlər). Bu yolla, orta əsr Avropasında katolik kilsə siyasi hakimiyyəti öz əlinə aldı və bir çox krallıqları öz təsiri altında saxladı.
Kilsə, Avropada öz siyasi hakimiyyətini gücləndirəndən sonra da erkən evlilik ənənəsini ortadan qaldırmadı. Çünki bu ənənə bir zamanlar böyük ailələrin sosial-iqtisadi gücünü artırırdısa, sonralar səlib yürüşləri həyata keçirən kilsənin də hərbi gücünə təkan verdi. Artıq, erkən evlilik nəticəsində artan əhali kilsənin “ilahi məqsədləri” naminə vuruşurdu.
Vatikan ilə yanaşı, erkən evlilik ənənəsi katolik kilsənin himayəsində olan Avropa ölkələrində və digər yerlərdə davam etmişdir. XII əsrdə Avropada kanonik hüququn banilərindən olan hüquqşünas Qrasian bildirirdi ki, nikah üçün yetkinlik çağı 12-14 yaş arasındadır. Ona görə, nikah üçün razılıq 7 yaşında alına bilərdi. Bu razılıq, tərəflərdən biri ilə yetkinlik çağınadək pozulmayıbsa, 12 yaşında qıza nikah bağlanırdı.
Avropada həmçinin, 12 yaşadək də nikahlar bağlanırdı. Bu nikahlar yalnız aşağı və orta təbəqə nümayəndələri arasında deyil, həmçinin, ali təbəqə arasında da olurdu. Məsələn, 1180-ci ildə 15 yaşlı kral Filip-Avqust 10 yaşlı İzabella ilə evlənmişdir. Fransa kralı IX Lüdovik 1234-cü ildə gənc yaşında 13 yaşlı Marqarita ilə ailə həyatı qurmuşdur. IV Filip 17 yaşında 11 yaşlı Janna ilə evlənmişdir. Belə misalların sayı çoxdur.
Katolik kilsəsi orta əsr Avropasında Qədim Romadan gələn əxlaqsızlıq ənənəsinin qarşısını nəinki aldı, hətta, onun inkişafı üçün yeni şərait yaratdı. Avropanın əksər yerlərində keşişlərə və zadəganlara aid olan çoxsaylı əxlaqsızlıq yuvalarından gəlirlər əldə olunurdu. Cəmiyyətdə xəyanət, nikahdankənar doğuşlar, boşanmalar, əxlaqsızlıqlar normativə çevrilirdi.Lakin, qədim Romadan fərqli olaraq, orta əsr Avropasında kilsə etikası, antik estetikanı və homoseksual münasibətləri qadağan etmişdir.
Kilsəyə görə, monastırın ruhani həyatının fövqündə olan dünyəvi həyat sahəsi şər meydanı idi. Monastırın daxilində ailə həyatı olmadığı üçün, ailə qurumu da kilsənin ideal həyat fəlsəfəsinə zidd idi. Kilsə, bütün bu şərlərin mənbəyini qadında axtarırdı. Çünki orta əsr kilsə mənbələrinin hamısı Yevanı (Həvva)Adəmi yoldan çıxaran və iblis ilə əməkdaşlıq edən şeytani bir məxluq hesab edir və günahların varisliyi prinsipinə inanaraq, qadınları şər qüvvə hesab edirdi. Bu baxımdan, kilsə, qadınların müqəddəs kitaba yaxınlaşmasına qadağa qoyurdu. Dolayı yolla, kilsə ailə qurumuna qarşı çıxır və onu şər hesab edirdi. Bu ənənənin ilkin xristianlıqdan deyil, qədim Roma ənənələrindən gəldiyini düşünürük. Çünki vaxtilə romalı senzor Kvint Metella da qadınları dövlətin varlığını təmin edən “zəruri şər” hesab edirdi [115].
Katolik kilsə üçün dünyəvi dövlət şərdirsə, onun varlığını təmin edən qadın (“zəruri şər”) daşərin mənbəyi idi. Buna görə də, kilsənin hakimiyyəti altında olan cəmiyyətdə qadının hüququndan danışmaq mümkün deyildi. Bu cəmiyyətdə əvvəllər olduğu kimi, qadınlar 12 yaşadək ərə verilir və ya konkubinat nikahları ilə fahişəliyə cəlb olunurdular. Bakirəlik şərti ilə ərə gedən qızlardan itaət, mütləq sədaqət, çoxlu uşaq dünyaya gətirmək tələb olunur və onlara heç bir mülkiyyət hüququ verilmirdi. Qadının ruhu kilsənin, bədəni ərinin hakimiyyəti altında idi. Kilsə, kişiyə qadını döymək və istədiyi kimi cəzalandırmaq hüququ verirdi.
Orta əsr Avropasında sosial-mədəni sistem elə formalaşmışdır ki, qadının erkən ərə getməkdən başqa çıxış yolu qalmamışdı. Çünki 15-16 yaşdan yuxarı ərə getməyən qızlar evdə qarımışlar kimi cəmiyyətin qınağı ilə üzləşirdi, digər tərəfdən, onların cəmiyyətdə fahişəlik etməkdən başqa işləyib qazanmaq imkanları çox məhdud idi. Bir yol qalırdı – monastır. Lakin, monastırlar da yoxsul qadınları qəbul etmək istəmirdilər. Yəni, gender bərabərsizliyinə əsaslanan sosial mühit, qadınlar üçün bir yol seçmişdir: maksimum 15 yaşadək ərə getmək. Ərə getdikdən sonra uşaq dünyaya gətirə bilməyən qadınlar ailədaxili diskriminasiyaya məruz alır və təhqir olunurdular (əgər günahkar kişi olsa belə). Bu qadınların zina etmək imkanları da məhdud idi. Çünki bir tərəfdən, sərt ictimai patriarxal nəzarət və ağır cəzalandırma mexanizmi, digər tərəfdən isə, evli qadınlar üçün nəzərdə tutulan “bakirəlik kəməri” buna imkan vermirdi. Qadın və kişilərin bərabərliyi prinsipi ailədə və cəmiyyətdə anormal bir hal kimi qəbul edilirdi.
Səlib yürüşlərindən sonra XIII-XIV əsrlərdə Avropa cəmiyyətində kişilərin qadınlara baxışları qismən dəyişdi. Çünki bu döyüşlərdə kütləvi şəkildə məhv olan kişilərin qadınları onların mülkünə sahib çıxdı və öz zəhmətləri ilə övladlarını böyüdüb boya-başa çatdırdılar. Onların tərbiyəsi altında yeni bir kişi nəsli yetişdi. Bu nəsil, əvvəlkilərdən fərqli olaraq, qadını yalnız bir ana kimi deyil, həmçinin atalıq funksiyasını yerinə yetirə bilən fədakar bir məxluq kimi tanıdı [35, 34]. Məhz, bu dövrlərdə İtaliyada intibah dövrünün elementləri üzə çıxmağa başlayırdı. Lakin, kilsənin və onun təsiri altında olan krallıqların güclü təzyiqi altında olan cəmiyyətdə ənənəvi dəyərlərin dəyişdirilməsi çox çətin idi. Hələ, XVII əsrdə İngiltərədə Ser Edvard Koks yazırdı: “Qızların 12 yaşa qədər nikahlanması norma hesab olunurdu. 9 yaşında evlənən qız ərinin mülkünün bir hissəsinə haqqı çatırdı. Halbuki, onun ərinin 4 yaşı var idi.”.
***
Avropada intibah dövrünün başlamasına təkan verən yeni düşüncəli insanlar və gizli təşkilatlar meydana çıxdı. Onların əsas ideyası insanın, xüsusilə, qadının fiziki-mənəvi varlığını çılpaq şəkildə diqqət mərkəzinə gətirmək idi. İkonalarda müqəddəsləri və Hz. Məryəmi qapalı geyimlərdə təsvir edən kilsə estetikasına qarşı, adi qadın və kişiləri çılpaq rəsmlər vasitəsilə ideallaşdıran intibah estetikası meydana çıxdı. Qədim Roma estetikasının yeni formada davamı olanbu ənənə humanizm kimi tanındı.
İntibahçılar, sosial-mədəni sistem üçün təhlükəli idilər. Çünki onlar incənət vasitəsilə kilsənin ilahlaşdırdığı etikanı alt-üst edirdilər. Bu, ictimai şüurda inqilabın yaradılmasına və kilsənin cəmiyyət üzərində hakimiyyətinin zəiflədilməsinə hesablanmışdı. Kilsə, bu təşkilatları eretik (bidətçi) qurumlar, intibahçıları eretiklərkimi dəyərləndirərək, onlara qarşı inkivizisiya məhkəmələrini qurdu. Buna görə də, onlar, gizli fəaliyyət göstərərək, sonralar meydana çıxan gizli masonik şəbəkənin təməlini təşkil etdilər.
İntibahçı elm və incəsənət adamlarını bir araya gətirən və onlara hərtərəfli dəstək verən İtaliya bankirləri idilər. Onlar, öz sələmçi-bank şəbəkə sistemlərini Avropada və digər qitələrdə genişləndirmək üçün, müəyyən maneələrlə üzləşirdilər. Bu maneələrin başında katolik kilsəsi gəlirdi. Buna görə də, kilsəsinin nüfuzunun zəiflədilməsi və onun ələ alınması siyasəti, strateji hədəf seçilmişdi. Bu hədəfə çatmağı yolu, teosentrizmə qarşı humanizmin antroposentrizm ideologiyası oldu. Bu ideologiya kilsənin asketizminə (tərkidünyalıq) qarşı gedonizm (eyş-işrətçilik) əxlaqını, ilahi sevgiyə qarşı dünyəvi sevgini alternativ kimi qoydu. İntibahçı rəssamların əsərlərində əsasən çılpaq qadın obrazlarının üstünlük təşkil etməsi, bir daha göstərir ki, bu ideologiyanın təməlində ilkin feminizm ideyaları dayanmışdır.
İtaliya bankir ailələri arasında florensiyalı Mediçi ailəsi xüsusi yer tuturdu. İntibahçı rəssam və elm adamlarının əksəriyyəti bu ailə tərəfindən dəstəklənirdi. Bu ailə, Avropada və Yaxın Şərqdə olan (Misir) sələmçi bankları ilə zənginləşərək bütün Avropa üzərində hakimiyyət əldə etməyə çalışırdı. Bunun üçün, ona mane olan katolik kilsə və bir çox monarxiyalar zəiflədilməli idi. Mediçilər bir müddət kilsə hakimiyyətini öz əllərinə aldılar. Katolik kilsəsinin papası X Lev Covanni Mediçi ailəsinin üzvü idi. O, əlavə gəlir əldə etmək üçün, kilsəyə indulgensiya adətini gətirdi. Lakin, keşiş Martin Luter xalqı papaya qarşı üsyana qaldırdı. Nəticədə, Almaniyada Lüterin tərəfdarları Romaya hücum etdilər. Bu dövrdən katoliklər ilə protestantlar arasında münaqişə vətəndaş müharibəsinə çevrildi. Növbəti Papa VII Kliment də Mediçi ailəsinin üzvü idi. Papa VII Kliment bacısı qızı Yekatrina Mediçini 14 yaşında Fransa kralının oğluna ərə verdi. Beləliklə, Mediçilər Avropada öz mövqelərini gücləndirdilər.
İeronim Basxvə Leonardo de Vinçinin əsərləri daha çox şifrəli xarakter daşıyırdı. Hər iki rəssam kilsəyə qarşı olan gizli eretik təşkilatların üzvləri idi. Leonardo de Vinçinin “gizli axşamlar” əsəri öz gizli şifrələri iləxristianlığın üçlük kredosuna dərin zərbə vururdu. Bu əsərdə, kilsənin əxlaqsızlıq damğası vurduğu Mariya Maqdalena Hz. İsanın həyat yoldışı kimi qələmə verilir və hətta, əsərdə onlar arasında “müqəddəs kasa” fenomeninə işarə vurulurdu. Bu işarə, Mariya Maqdalenanın Hz. İsadan hamilə qaldığını və onun varisini daşıdığını göstərirdi. Bu şifrəli məlumat, kilsənin təbliğ etdiyi Tanrı İsa kredosunazidd idi. Buna görə də, bəzi eretik sektalar tərəfindən dəstəklənən bu yanaşma, katolik kilsə tərəfindən qəti şəkildə təkzib olunmuş və Mariya Maqdalena bir fahişə kimi təqdim edilmişdir. Mariya Maqdalenanın Hz. İsa ilə evlənməsi məsələsi heç bir zaman dini müstəvidə müzakirə obyekti olmamışdır. Əgər belə bir məsələ gündəmə gəlsəydi, bu evlilik modeli xristianlar üçün bir ailə modelinə çevrilər və Avropada erkən nikahların, gender bərabərsizliyinin qarşısı alınardı. Çünki ilkin məlumatlardan anlaşıldığı kimi, Mariya Maqdalena Hz. İsanın həvarilərindən biri olmuş və ona ərə gedərkən fiziki və əqli baxımdan yetkin bir qadın olmuşdur.
Bunlar göstərir ki, intibah orta əsrlərdə formalaşan dünyagörüşü sistemini incəsənət vasitəsilə tədricən dəyişməyə çalışsa da, bu uzun bir idraki təkamül prosesi idi. Çünki qadının istismarı ilə bağlı olan erkən evlilik məsələsi o qədər dərin siyasi-iqtisadi təmələ söykənmişdi ki, onu ortadan qaldırmadan irəliləyiş əldə etmək mümkün deyildi. Bu prosesin sürətlənməsi üçün, sosial-iqtisadi münasibətlərin dəyişməsi vacib idi. Avropada XVII-XVIII əsrlərdən başlayaraq kapitalizmin formalaşması və XIX əsrdə modernizmin meydana çıxması Avropa cəmiyyətində ənənəvi sistemin çökməsinə və yeni sosial-iqtisadi mühitin yaranmasına səbəb oldu.
***
XVI-XVII əsrlərdən başlayaraq kapitalizmin ilkin formaları Böyük Britaniya və Benilüks ölkələrində ortaya çıxmağa başladı. Çünki 1453-cü ildə Konstantinopolun türklər tərəfindən fəth edilməsi ilə Avropa-Şərq ticarət yollarının bağlanması, Avropada real hakimiyyətə malik olan İtaliya bankirlərinin Qərbi Avropaya, əsasən Böyük Britaniyaya sığınmasına şərait yaratdı. Bu dövrdə Avropa səyyahları Şərqə və Amerikaya yeni ticarət yolları açdılar. Böyük maliyyənin və dərin kəşfiyyat məlumatlarının Böyük Britaniya və ABŞ-a cəmlənməsi, Avroatlantik qütbün formalaşmasına təkan verdi. Artıq, Romadan Avropanı idarə etməyə çalışan katolik kilsə üçün, böyük və təhlükəli bir rəqib meydana çıxdı. Bunun üçün, kilsənin nəzarəti altında olan ənənəvi sosial-siyasi sistem yenisi ilə əvəz olunmalı idi. Bu yenilik, Böyük Britaniyada meydana çıxan ilk kapitalizm ideyaları oldu.
Buxar maşınının meydana çıxması, aqrar sistemin tədricən sənayeləşməsinə, yeni sənaye şəhərlərinin formalaşmasına və kəndlilərin şəhərləşməsinə şərait yaratdı. Çünki XV əsrdə İngiltərədə və sonra Almaniyada, digər Avropa ölkələrində kəndlilərin torpaqları əlindən alındığı və gəlir mənbələri məhdudlaşdığı üçün, sənaye mərkəzlərinə, manufakturalara axın artmışdır. Bu manufakturaları və onlara kredit verən bankları idarə edənlər də əvvəlki bankir ailələri və onların himayə etdikləri adamlar idi.
Digər tərəfdən, katolik kilsəsi ilə protestantlar arasında uzun sürən vətəndaş münaqişələri ənənəvi sistemin süqutunu sürətləndirirdi. Bu münaqişələrin ilk başlanğıcının Mediçi ailəsinin üzvü olan Papa X Lev Covanni tərəfindən gətirilən indulgensiya məsələsi olduğunu nəzərə alsaq, bu qarşıdurmalarda Mediçilərin rolu olduğunu iddia edə bilərik. Katolik kilsəsi ilə protestantlar arasında uzun sürən vətəndaş münaqişələri cəmiyyətdə dinə olan ənənəvi münasibəti dəyişdi və yeni yaranmaqda olan sekulyar liberal ideyalara rəğbəti artırdı. Liberalizm dəyərləri və kapitalizm sistemi cəmiyyətin həyatında inkişaf etdikcə, dünyada fərqli bir sivilizasiyanın –Qərb sivilizasiyasının ortaya çıxmasına şərait yaratdı.
Qərbi Avropada ortaya çıxan müasir tipli sənaye şəhərlərinin sakinləri və onların ailələri ənənəvi insanlardan və ailələrdən fərqlənirdi. Bu özünü şəhər və kənd, kültür və sizilizasiya qarşıdurmasında göstərdi. Bu sosial-iqtisadi transformasiyalar, ailə qurumunun və qadının cəmiyyətdəki gender rolunun dəyişməsinə şərait yaratdı. K. Marks, bunu, feodalizmdən kapitalizmə keçid dövrü kimi səciyyələndirmişdir.
Kəndlərdən şəhərlərə kütləvi axın nəticəsində şəhərlərdə əhali sıxlığı, məskunlaşma, qidalanma və sağlamlıq problemləri artdı. Manufakturalarda çalışanlar kiçik evlərdə kirayələnmək və çalışaraq kirayə haqqını vermək məcburiyyətində idilər. Ənənəvi ailələrdə qadınlar yalnız evdə çoxsaylı uşaqlara baxırdılarsa, yeni şəraitdə bunlar mümkün deyildi. Çünki böyük ailə üçün daha baha qiymətə böyük mənzil kirayələmək və onu maddi baxımdan təmin etmək gərəkirdi. Bu isə, mümkün deyildi. Çünki manufakturalarda çalışan kişilərin əmək haqqı çox az və iş saatı çox idi. Belə bir vəziyyətdə qadınların da işləməsi zərurətə çevrildi. Lakin, hər iki valideynin gecə-gündüz işləməsi, uşaqların ehtiyaclarını təmin etməyə imkan vermirdi. Buna görə də, kiçik yaşlı qız və oğlan uşaqları da sənayedə işləmək məcburiyyətində qaldılar.
Mövcud sosial-iqtisadi vəziyyət, mexaniki sürətdə ailələrdə uşaqların sayının azalmasına və kiçik monoqam ailələrin artmasına səbəb oldu. İş saatının çox olması, həmçinin, uşaqlara baxan qadınların fiziki imkanlarını məhdudlaşdırırdı. Bu, qadın-uşaq ölümlərinin çoxalmasına şərait yaratdı. Çünki abortlar üçün tibbi xidmətlərin, sanitariya-gigiyena səviyyəsinin olmaması ilə yanaşı, texniki təhlükəsizlik məsələləri də çox aşağı səviyyədə idi.
Sənayedə çalışmaq, ilkin təhsilin və peşə biliklərinin əldə olunmasını zəruri edirdi. Kişilərlə yanaşı, qadınların da təhsil alması zərurətə çevrilirdi. Ailənin maddi ehtiyaclarının təmin olunmasında qadınların işləməsi nə qədər vacib idisə, onların işləməsi üçün də təhsil alması bir o qədər zəruri idi. Bu sosial-iqtisadi şərtlər, Avropanın sənaye mərkəzlərində erkən evliliklərin sayının azalmasına səbəb oldu.
Fransa burjua inqilabı Avropada ənənəvi sistemin zəifləməsinə və liberal dəyərlərin inkişaf etməsinə təkan verdi. 1804-cü ildə qəbul olunan Napaleon kodeksinə görə, nikah yaşı qızlarda 15, oğlanlarda 18 oldu. Lakin, şəhərlərdən fərqli olaraq, əyalətlərdə Viktoriyan dövrünün sonunadək (1837-1901) patriarxal ailə ənənələri, erkən evliliklər davam etdi. Xüsusilə, Böyük Britaniyada kraliça Viktoriya ənənələrin qorunmasına çalışdı. Çünki monarxiya sistemləri də ənənəvi patriarxal dəyərlərin üzərində qurulmuşdu. Bu ənənəni pozmaq, sistemin süqutuna səbəb ola bilərdi. Yeni kapitalist münasibətləri sisteminə tədricən ənənə ilə modernləşmənin konvergensiyası şəraitində keçid etmək məqsədəuyğun hesab olunurdu. Bir çox Avropa monarxiyaları bu inkişaf yolunu tutdular (bunu, müasir Böyük Britaniya, İspaniya, Hollandiya, İsveç və digərlərində görmək olar).
Liberal ideyalar haradan qaynaqlanırdı?
Kapitalizmin fəlsəfəsi paradiqmasının təməli Böyük Britaniyanın fəlsəfi məktəbində qoyulmuşdur. Böyük Britaniyada Tomas Qobbs və Con Lokk arasında insanın təbiəti, əxlaqı və ona uyğun olan sosial sistem barədə davam edən mübahisələr liberal düşüncənin təməlini formalaşdırdı. T. Qobbsun “İsnan insanın canavarıdır və cəmiyyəti bu təhlükədən qorumağın yeganə yolu güclü dövlətdir (Leviafan)” tezisinə qarşı,1669-cu ildən Kral Cəmiyyəti Şurasının üzvü olan C. Lokk “insan təmiz lövhədir (tabula rasa) və onu formalaşdıran sosial mühitdir” antitezisini ortaya qoydu. Leviafan ideyası, fərdin azad inkişafına, onun mənəvi potensialını üzə çıxarması və cəmiyyətin tərəqqisinə (proqres) sədd çəkirdisə, C. Lokkun dinamik sosial mühit ideyası proqresə əsaslanırdı.
C. Lokkun görüşündən belə bir nəticə çıxırdı ki, güclü dövlət qapalı və zorakı bir sistem yaratdığı üçün, gec-tez ortadan qalxacaq, lakin, vətəndaş cəmiyyətinin tərəqqisi dövlətlərin ortadan qalxması ilə dayanmayacaq və irəli gedəcəkdir. Buna görə də, belə bi nəticəyə gəlindi ki, sosial inkişafın əsas meyarı dövlət deyil, vətəndaş cəmiyyətinin sonsuz proqresidir.
Proqres əsas meyar olduğu üçün, onun dinamikasına mane olan bütün ictimai institutlar (dövlət, din, ailə) deformasiya, adaptasiya və ya ləğv olunmalı və proqresin əsas ölçü vahidi individ (fərd) olmalıdır. Proqres və individ münasibətlərindən ortaya çıxan yeni dünyagörüşü sistemi – liberalizmdir. Əslində, proqresin fəlsəfəsi kapitalizmin dünyada genişlənməsinə, individin isə, bu məqsədə xidmət etməsinə yönəlmişdir.
C. Lokkun liberal görüşünü iqtisadi tərəfdən inkişaf etdirən Böyük Britaniyalı alim Adam Smit oldu. O, Lokkun liberal ideyaları bazasında “azad ticarət” (free trade) ideyasını ortaya qoydu və bildirdi ki, hər bir şəxs kimliyindən asılı olmayaraq, sərbəst sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul ola bilər. Liberal iqtisadiyyat o zaman inkişaf edə bilər ki, o, milli deyil, transmilli xarakter daşısın. Çünki dövlət sərhədlərinin mövcudluğu, merkantilizm iqtisadiyyatın inkişafına mane olur. Buna görə də, liberal iqtisadiyyat və demokratiya proqressin təmsilçisi kimi dövlətin rolunu sıfıra endirməyə, fərdin rolunu isə, yüksəltməyə yönəlir. Demokratiyanın və bazar iqtisadiyyatının dünyada genişlənməsi, bazarların genişlənməsinə, dövlətlərin ortadan qalxmasına və transmilli qurumların vətəndaş cəmiyyəti üzərində gizli hakimiyyətinə şərait yaradır.
Fərdin azad seçiminə və sərbəstliyinə əsaslanan liberal sistem, onda laqeydlik, eqoizm, özgələşmə və insafsızlıq hissini gücləndirir. Çünki kollektivizmi təmsil edən qurumların (qohumluq, qonşuluq, ailə) zəifləməsi və ortadan qalxması buna şərait yaradır. İnsan bu sistemdə özü-özünün məqsədinə çevrilən “homo ekonomikus” fenomeninə çevrilir və gedonizm, utilitarizm, praqmatizm, rasional eqoizm, ateizm, kosmopolitizm və konfortizm onun əsas əxlaq kodeksi olur. Bunlar, patriarxal böyük ailələri sıradan çıxarmaqla və individualizm fəlsəfəsini ortaya qoymaqla, qadın şəxsiyyəti problemini aktuallaşdırdılar. Digər tərəfdən, istehsalın artması və yeni bazarların ələ keçirilməsi strategiyası, qadınların ucuz işçi qüvvəsi kimi ev-ailə işlərindən sosial-iqtisadi işlərə cəlb olunması məsələsi, feminizmin meydana çıxmasına şərait yaratdı.
Sənayenin yaranması və inkişafı ilə istehsal olunan məhsulların səviyyəsi və ondan gələn gəlirlər artdı. Artıq, kapitalistlər öz gəlirlərini artırmaq üçün xarici bazarlara çıxış üçün imperalist siyasət mərhələsinə qədəm qoydular. Lakin, buna baxmayaraq, sənaye şəhərlərində formalaşan sosial-iqtisadi mühit o qədər dözülməz idi ki, fəhlələr öz hüquqlarını tələb etmək üçün həmkarlarda birləşməyə başladılar. XIX əsrin ortalarında daxili narazılıqlar sosial qarşıdurmalara, üsyanlara (1848-ci il Paris üsyanları) və nəticədə, sosializm, kommunizm, anarxizm ideyalarının ortaya çıxmasına və sosial-demokrat hərəkatının formalaşmasına təkan verdi.Bu sosial-inqilabi proseslər Avropada tədricən sosial dövlət modelinin inkişaf etməsinə səbəb oldu (8 saatlıq iş saatı, tibbi sığorta, işsizlərə vəsaitlərin ayrılması, təqaüdlərin verilməsi və s).
XVII-XVIII əsrlərdə Avropada qadınların diskriminasiya olunduğunu bildirən feminizm ideyaları İtaliya (Laura Çereta, Kristina Pizanski, İzotta Noqarolla), İngiltərə (Afri Ben, Meri Estel), fransız (Pulena de lya Bara) qadın yazıçılarının əsərlərində öz əksini tapdı. Avropa maaarifçiləri (Volter, Qelvetsiy, Monteskiye) də feminizmin ideyalarından çıxış edərək, qadınların cəmiyyətin həyatında fəal rol oynamasını dəstəklədilər. Feminist qadınlar və onların ideologiyasını dəstəkləyənlər Avropanın müxtəlif şəhərlərində artmağa başladı. İstehsala cəlb olunan qadınların arasında təhsil imkanlarının genişlənməsi, onların siyasi baxımdan fəallaşmasına səbəb oldu.
Qadınların təhsil səviyyəsi yüksəldikcə, onların diskriminasiya səviyyəsi də azalırdı. Buna görə də, feministlər, qadınların ali təhsil alması uğrunda mübarizə aparırdılar. Çünki qızların təhsil səviyyəsinin artması, erkən evliliklərin ortadan qalxmasına şərait yaradırdı. Artıq, cəmiyyətdə qadın əməyinə tələbat yaranırdı. Bu tələbat, onların cəmiyyətdə yeni gender rollarının müəyyənləşməsinə şərait yaradırdı. Bu proseslər, tədricən müxtəlif Avropa şəhərlərində yaşayan fəal feministlərin təşkilatlanmasına və cəmiyyətin siyasi həyatında fəal rol oynamasına səbəb oldu.
XIX əsrin ortalarında Böyük Britaniyada meydana çıxan sufrajizm hərəkatı, yəni, qadınların siyasi bərabərlik hüquqları uğrunda mübarizəsi nəticəsində 1893-cü ildə Yeni Zellandiyada, 1902-ci ildə Avstraliyada, 1918-ci ildə İngiltərədə və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətində (AXC) qadınlar seçmək və seçilmək hüququ əldə etdilər. Yeni Zellandiyada qadınların seçilmək hüququ yox idi. Avstraliya və İngiltərədə qismən mövcud idi. AXC-də isə, tam seçilmək hüququ verilmişdir. Qadınların siyasi hüquqlarının əldə olunması, onların işləmək və təhsil almaq imkanlarını genişləndirdi. Bu, feminizmin ik dalğası idi. Göründüyü kimi, bu dalğanın meydana çıxması və inkişafı, Böyük Britaniya dövlətinin strateji idarəetmə mexaniminə aid idi. Çünki Yeni Zellandiya və Avstraliya Böyük Britaniyanın himayəsi altında idi (bu günədək). 1918-ci ildə AXC-nin belə bir qərar verməsi də müsəlman ölkələri, ümumiyyətlə dünya üçün gözəl bir nümunə idi.
Dünyanın yenidən formatlanması üçün, feminizm xüsusi əhəmiyyətə malik idi. Çünki feminizm, qadın şəxsiyyətini patriarxal ailə kollektivindən təcrid edən individual şüuru formalaşdırırdı. Şəhərlərdə formalaşan yeni cəmiyyət, bir-biri ilə siyasi-iqtisadi maraqlar üzərində şəbəkə sistemi quran ənənəvi patriarxal ailələrdən deyil, yalnız özü və kiçik ailəsi üçün yaşayan pərakəndə fərdlərdən və kiçik monoqam ailələrdən ibarət idi. Bu cəmiyyətin kütləvi informasiya vasitələri ilə müəyyən bir ideoloji istiqamətdə idarə olunması daha asan idi. Cəmiyyət, əvvəlki kimi böyük ailələrin, tayfaların siyasi-iqtisadi maraqları üzərində deyil, siyasi-ideoloji qrupların mübarizəsi üzərində idarə olunurdu. Bu idarəetmə sistemi Ayın görünən tərəfi, onun görünməyən tərəfi isə, yenə ənənəvi monarxiya strukturu idi. Bu, milli dövlətçiliyin imperalizm mərhələsinə keçidini təmin edirdi. Liberal siyasi və iqtisadi dəyərləri qəbul etmədən buna nail olmaq mümkün deyildi. Buna görə də, Böyük Britaniya və bir çox Avropa ölkələri transformasiyalara getməklə, öz ənənəvi sistemlərini də qoruyub saxlaya bildilər. Bu işdə, feminizməsas ideoloji silaha çevrildi. Osmanlı və Çar Rusiyasının süqutu da feminizm vasitəsilə baş verdi.
XIX-XX əsrlərdə liberal dəyərlərin Avropada və digər ərazilərdə yayılması, ənənələrin zəifləməsinə, patriarxal ailə qurumunun ortadan qalxmasına və onlar üzərində qurulan siyasi sistemlərin çökməsinə şərait yaratdı. Qadınların ev-ailə mühitindən sosial mühitə çıxması və bu mühitdə onlara tələblərin yaranması, erkən evlilik ənənəsinin tədricən ortadan qalxmasına şərait yaratdı. Katolik kilsəsi 1917-ci ildə kanonik hüququn kodeksini qəbul edəndən sonra qızlarda evlilik yaşını 12-dən 14-ə, oğlanlarda isə 14-dən 16-ya qaldırdı (bu günədək eynidir). Katolikliyin geniş yayıldığı ölkələrdən olan İspaniyada nikah yaşı yalnız 2015-ci ildə14-dən 16-ya qaldırıldı.
Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru
