İnsan alverinin müasir konteksti: rəqəmsal innovasiyalar və iqlim dəyişikliyi

İnsan alveri təşkilatlanmış cinayətin əsas formalarından biri hesab olunur və insan hüquqları ilə ləyaqətinin ciddi şəkildə pozulmasıdır. Hesablamalara görə, insan alveri gəlirlilik baxımından silah və narkotik ticarətini üstələməklə yanaşı, həm də insan rifahına təsir və yaratdığı xərclər baxımından daha ağır nəticələrə səbəb olur. Bu tədqiqat çərçivəsində insan alverinin xarakteristik xüsusiyyətləri və bu cinayətə qarşı mübarizə üçün nəzərdə tutulmuş hüquqi çərçivə beynəlxalq və regional baxımdan təhlil olunacaq. Təhlilin məqsədi insan alveri fenomeninin fəaliyyət üsuluna və miqyasına son dövrlərdə təsir göstərmiş iki mühüm hadisəni rəqəmsallaşma və iqlim dəyişikliyi dərk etmək üçün zəruri ilkin biliklərin təqdim olunmasıdır.

Rəqəmsallaşma və iqlim dəyişikliyinin insan alverinin, xüsusilə də qadın alverinin praktiki həyata keçirilməsi və hüquqi mühitinə göstərdiyi təsiri aşkara çıxarmaq ən vacib amillərdəndir. Qadınlar bu cinayətin qurbanı kimi həm say baxımından, həm də onların üzərində buraxdığı sosial-psixoloji və fiziki təsirlərə görə qeyri-mütənasib şəkildə zərər görürlər. Rəqəmsallaşma və iqlim dəyişikliyi insan alverinin ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmişdir. Yeni texnologiyaların inkişafı ilə bir sıra alverçilər rəqəmsal platformaların təqdim etdiyi imkanlardan yararlanaraq fəaliyyət modellərini bu yeni şərtlərə uyğunlaşdırmağa başlamışlar. Eyni zamanda, iqlimlə əlaqəli fəlakətlərin artması daha çox insanın didərgin düşməsinə səbəb olur və bu da onları alverçilər üçün daha asan hədəfə çevirir.

Bununla belə, bu yeni problemlərin sürətlə meydana çıxmasına beynəlxalq ictimaiyyətin müvafiq və eyni sürətdə adekvat cavabı müşahidə olunmur. Rəqəmsallaşma və iqlim dəyişikliyinin insan alverinin yayılmasında oynadığı rola beynəlxalq hüquqi çərçivələrdə edilən istinadlar hələ də çox az və kifayət qədər əsaslandırılmamışdır.

Qloballaşma dövründə dünya iqtisadiyyatında baş verən struktur dəyişikliklər və texnoloji inqilablar nəticəsində ticarət, maliyyə, səyahət və kommunikasiya sahələrində görünməmiş dərəcədə liberallaşma müşahidə edilmişdir. Bu meyillər milli sərhədlərin rolunu zəiflətmiş, malların, xidmətlərin, insanların və informasiya axınının sürətlənməsinə şərait yaratmışdır. Bu şəraitdə transsərhəd iqtisadi fəaliyyətlərin həcmi artmaqla yanaşı, qeyri-qanuni fəaliyyət sahələrinin də coğrafiyası və miqyası genişlənmişdir. Beləliklə, qloballaşma prosesi yalnız iqtisadi artım və rifah deyil, eyni zamanda yeni təhlükəsizlik riskləri və cinayətkarlığın transmilli xarakter alması kimi ciddi çağırışlar yaratmışdır.

Xüsusilə, qeyri-dövlət subyektlərinin – terrorçu qrupların, üsyançı hərəkatların və təşkilatlanmış cinayətkar şəbəkələrin – yaranmış boşluqlardan istifadə edərək öz fəaliyyət sahələrini qlobal miqyasda genişləndirməsi müasir təhlükəsizlik arxitekturasını yenidən düşünməyə vadar etmişdir. Bu subyektlər, dövlət nəzarətinin zəif və ya qeyri-effektiv olduğu bölgələrdə dayaqlarını möhkəmləndirməklə bərabər, inkişaf etmiş dövlətlərin daxili təhlükəsizliyini də təhdid edən mürəkkəb fəaliyyət şəbəkələri qurmuşlar. Onların strateji üstünlüklərindən biri də texnoloji nailiyyətlərdən və qlobal maliyyə sistemindən istifadə edərək cinayətkar fəaliyyətlərini gizli və davamlı şəkildə həyata keçirmələridir.

Təşkilatlanmış cinayət ənənəvi silahlı təhlükələrdən fərqli olaraq, daha çox "yumşaq" təhdid kimi görünə bilər. Lakin onun təsiri həm dövlətin legitimliyini, həm sosial institutların funksionallığını, həm də cəmiyyətin ümumi rifahını ciddi şəkildə təhlükə altına alır. Müasir təşkilatlanmış cinayət strukturları təkcə narkotik maddələrin, silahların və insan alverinin təşkilatçısı deyil, eyni zamanda kiber cinayətlər, qeyri-qanuni maliyyə axınları, ətraf mühitə qarşı cinayətlər və strateji infrastrukturun hədəfə alınması kimi sahələrdə də aktivdirlər. Bu geniş spektrli fəaliyyət onları digər qeyri-qanuni aktorlardan fərqləndirir və onların dövlətə qarşı potensial təhlükəsini artırır.

Bu cinayətkar qruplar elastik və adaptiv quruluşlara malik olmaqla yanaşı, müxtəlif konfiqurasiyalarda fəaliyyət göstərə bilirlər: onlar regional səviyyədə "şəbəkə əsaslı" modellərlə fəaliyyət göstərdikləri kimi, qlobal səviyyədə təşkilatlanmış cinayətkar qruplar iyerarxik strukturlarla da işləyə bilirlər. Təşkilatlanmış cinayətin digər mühüm cəhəti onun "hibrid" təbiətidir: bir tərəfdən onlar kommersiya maraqlarını qoruyaraq gəlir əldə etməyə çalışır, digər tərəfdən isə bəzi hallarda siyasi motivasiyalı aktorlarla xüsusən də terrorçu və separatçı hərəkatlarla əməkdaşlığa gedirlər. Bu əməkdaşlıq onlara daha geniş hərəkət azadlığı, hüquq-mühafizə orqanlarından yayınma imkanı və yeni bazarlara çıxış verir.

Təşkilatlanmış cinayətkar qruplar korrupsiya, rüşvət, şantaj, reket, zorakılıq və hədə-qorxu kimi alətlərdən istifadə edərək hüquq-mühafizə institutlarının işini çətinləşdirir və dövlətin hüquqi infrastrukturunu zəiflədir. Bəzi hallarda bu qruplar yerli və regional siyasi elitalarla əlaqələr quraraq "cinayət–dövlət" simbiozu yaradırlar. Bu isə dövlətin demokratik institutlarına və hüququn aliliyinə qarşı ciddi təhlükə formalaşdırır.

Beləliklə, təşkilatlanmış cinayət yalnız hüquq pozuntusu deyil, eyni zamanda ictimai-siyasi və iqtisadi sabitliyə qarşı sistemli təhdiddir. Bu təhdidlərə qarşı effektiv mübarizə yalnız milli miqyasda deyil, regional və beynəlxalq əməkdaşlıq çərçivəsində kompleks strategiyaların hazırlanması və tətbiqi ilə mümkün ola bilər.

İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyalarının (İKT) inkişafı və internet istifadəçilərinin sayının artması ilə qlobal cinayətin mahiyyəti tamamilə yeni bir səviyyəyə keçmişdir. Sahibkarlar kimi, cinayətkarlar da İKT və internet sahəsindəki sürətli texnoloji irəliləyişlərdən faydalanırlar. Yeni texnologiyaların köməyi ilə transmilli təşkilatlanmış cinayətin gücü son illərdə əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. İKT və internet cinayətkarlara daha sürətli və daha ucuz şəkildə cinayət törətmək imkanı vermişdir – məsələn, narkotik alveri, çirkli pulların yuyulması və kibercinayətkarlıq. İKT və internet həm əvvəlki cinayət formalarını dəstəkləyir, həm də virtual dünyaya məxsus yeni, özünəməxsus cinayət formalarının yaranmasına şərait yaradır.

Göstərilənlərə əsaslanaraq, qeyd etmək olar ki, bir neçə onillik ərzində informasiya və kommunikasiya texnologiyalarında baş verən yeniliklər gündəlik həyatın ayrılmaz bir hissəsinə çevrilmişdir. Bu kontekstdə, internetin və əlaqədar texnoloji inkişafın cinayətkarlığa ümumilikdə, xüsusilə də ağır və təşkilatlanmış cinayət formalarına təsir göstərməsi artıq təəccüblü sayılmamalıdır. Bu cinayət kateqoriyası çərçivəsində texnologiyanın istifadəsi, əsasən, insan alveri ilə əlaqələndirilir, bu fəaliyyətə isə insan alveri də daxildir.

Müasir texnoloji inkişafların və transmilli şəbəkələşmənin formalaşmasında internetin rolu danılmazdır, lakin bu prosesin zərərli tərəfləri də mövcuddur. Bu mənada, internet və insan alveri arasında təkcə təsadüfi paralellər deyil, eyni zamanda ortaq, qarşılıqlı təsirlə inkişaf etmiş bir tarix mövcuddur. İnternetin ilkin mərhələlərindən etibarən o, xüsusilə cinsi istismar məqsədli insan alveri üçün əlverişli bir infrastruktur kimi istifadə edilmişdir. Daha geniş kontekstdə baxdıqda isə internetin və qlobal cinsi istismar sənayesinin inkişaf trayektoriyalarının bir-birindən ayrı mövcud ola bilmədiyi aydın görünür. Axtarış motorları, verilənlər bazası idarəetmə sistemləri, real vaxtda maliyyə əməliyyatlarını mümkün edən kredit kartı infrastrukturları kimi texnoloji innovasiyalar, bunların hamısı, müəyyən mənada, cinsi istismar sənayesinin tələblərinə uyğunlaşdırılmış və bu sənayenin genişlənməsi ilə paralel inkişaf etmişdir. Bu texnoloji transformasiyalar yalnız insan alverinin miqyasını və dinamikasını genişləndirməklə məhdudlaşmamış, eyni zamanda fahişəlik fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslərin məcburi əməyə məruz qalma şəraitini və əmək münasibətlərini də köklü şəkildə dəyişdirmişdir. Əmək münasibətlərinin informallaşması, nəzarətin rəqəmsallaşması və əlaqələrin vasitəçilər üzərindən anonim şəkildə qurulması bu fəaliyyətin daha sistemli, çətin izlənə bilən və görünməz formalarına yol açmışdır. Bu qarşılıqlı asılılıq sadəcə logistika və ünsiyyət texnologiyalarında deyil, həm də rəqəmsal iqtisadiyyatın formalaşmasında iştirak edən platformaların institusional strukturlarında, onların hüquqi cavabdehlik çərçivəsindəki boşluqlarda və əmək istismarını təşviq edən kommersiya modellərində özünü göstərir. Beləliklə, rəqəmsal texnologiya təkcə insan alveri üçün vasitə deyil, həm də onun iqtisadi və institusional davamlılığını təmin edən mühüm struktur elementi kimi çıxış edir.

Bu çərçivədə texnologiyanın insan alveri fəaliyyətlərini vasitələndirməkdə mərkəzi rol oynadığına dair fərziyyə getdikcə daha geniş şəkildə qəbul edilir. Bununla belə, bu fikri dəstəkləyən empirik tədqiqatlar hələ ki çox azdır. Texnologiyanın həm cinsi, həm də əmək istismarı məqsədli insan alverində istifadəsi ilə bağlı anlayışımız irəliləyir, lakin hələ də ilkin mərhələdədir. Eyni zamanda, texnologiyanın bu sahədə vəziyyəti daha da pisləşdirəcəyi qorxusu və narahatlıqları tez-tez səsləndirilir. Bununla belə, texnoloji inkişaflar insan alveri ilə mübarizədə yeni imkanlar da təqdim edir.

Nəticə etibarilə, texnologiyanın insan alveri sahəsində həm təhdid, həm də imkan mənbəyi olması müzakirə mövzusudur. Gələcək tədqiqatlar və siyasət təşəbbüsləri bu ikili xarakteri nəzərə alaraq, rəqəmsal platformaların təhlükəsizliyini təmin etmək, istismarı aşkar etmək və qurbanların müdafiəsini gücləndirmək üçün effektiv mexanizmlərin inkişaf etdirilməsinə yönəlməlidir. Belə yanaşma yalnız texnologiyanın gətirdiyi riskləri azaltmaqla qalmayacaq, həm də insan alverinə qarşı mübarizəni daha sistemli və əhatəli şəkildə gücləndirəcəkdir.

       Əlövsət Allahverdiyev

hüquq üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Məqalə Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Döslət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə hazırlanmışdır.