Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında azərbaycançılıq ideyası

Tarixin tozlu səhifələrini vərəqləyəndə özündən xalqına böyük bir irs, miras qoyan, hər zaman onun dərdini öz dərdi bilən xeyriyyəçi insanlarla rastlaşırıq. Xeyriyyə və xeyriyyəçi deyəndə ağıla maddi cəhətdən xalqın yanında olan, onun problemlərini hər zaman həll etməyə çalışan və həll edən Hacı Zeynalabdin Tağıyev, Murtuza Muxtarov, Şəmsi Əsədullayev gəlir. Lakin mən mənəvi xeyriyyəçiləri nəzərdə tuturam. Hansı ki, onlarda xalqın dərdini öz dərdi bilir, onu işıqlandırır, xalqın maarifinə çalışır. Belə şəxsiyyətlərdən danışanda böyük publisist pedaqoq, jurnalist Cəlil Məmmədquluzadədən danışmamaq mümkün deyil. 

XX-XlX əsərlərdə Azərbaycan ədəbi mühitində öz realist və tənqidi qələmi ilə seçilən Mirzə Cəlil Azərbaycan ədəbiyyatına və xalqına böyük bir irs və iz qoyub. O iz ki, bizi saflığa, təmizliyə, elmə və azadlığa aparır, mənəvi azadlığa. Mirzə Cəlil yaradıcılığının əsasını xalqın elmə olan biganəliyi, qadına olan amansız münasibət, dini fanatizmin qurbanına çevrilmək təşkil edir. 

Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında "milli oyanış və kimlik"

Mirzə Cəlil hələ ilk nəsr əsərləri ilə gələcək böyük yaradıcılığından xəbər verirdi. "Kiçik hekayələrin böyük ustadı" olan ədibimiz "Çay dəstgahı" , "Usta Zeynal" , "Poçt qutusu" , "Danabaş kəndinin əhvalatları"  hekayələri ilə dövrün ictimai problemlərini diqqətə çatdırmağa çalışıb. 

Mirzə Cəlilin hələ Naxçıvanın Nehrəm kəndində olarkən yazdığı "Danabaş kəndinin əhvalatları" hekayəsinin xalqa ötürdüyü əsas mesajlar, savadsızlıq, dini fanatizm və mövhumat, geridə qalmış adət-ənənələr və irəli fikirli insanlara qarşı olan düşmənçilik idi. Əsərdə  Məşədi Molla Abbas sürəti ilə yazıçı dövrün mollalarının ümumiləşdirilmiş portretini yaradıb. Mollaların saxtakarlığından, xalqın avamlığından istifadə etməsini göstərib. Həmçinin Səkinə xanım sürəti ilə də savadlı insanlara olan çirkin münasibət, mollaların təhriki ilə "allahsız" damğasının vurulmasını göstərib. Bu hekayə ümumən həm də həmin dövrün kəndli məişətini, ağa kəndli münasibətlərini, kəndlilərin ağa əsarətində necə əziyyət çəkdiyini də ön plana çəkir. 

Böyük ədib, pedaqoq Mircəlal Paşayev "Poçt qutusu" hekayəsi haqqında "Biz hamımız Mirzə Cəlilin Poçt qutusu hekayəsindən çıxmışıq." demişdi. Çünki həmin dövrdə insanlar savadsızlığının və savada ehtiyacı olduğunun fərqində deyildi. Satirik üslubda yazılan bu hekayədə yazıçı Novruzəli vasitəsilə dövr insanının savadsızlığını, dövlətdən olan qorxusunu tam şəkildə ifadə edib. Kəndə qoyulan adi poçt qutusunun nə olduğunu bilməyən və məktub yazmağa belə qorxan xalq təhsil almaq istəmir və lazımsız bilirdi.

Savadsızlıqla paralel insanların hüquqsuz olması da onların yaşamını çətinləşdirirdi. Belə ki, Çar hakimiyyəti insanları tam hüquqsuz vəziyyətdə saxlayırdı. Bu vəziyyətdə Car Rusiyasına kömək olan əsas amil də elə xalqın savadsızlığı və öz haqqını tələb edə bilməməsi idi. Mirzə Cəlil bu yolla da bütün yolların savaddan keçdiyini, istənilən situasiyada insanın təhsilli olmasının ona azda olsa kömək etdiyini diqqətə çəkir. "Usta Zeynal" hekayəsinin qəhramanı olan Zeynal da hüquqsuz insanları təmsil edən obrazdır. 

Dövrün ictimai problemlərinin deyərdim hamısını işıqlandırmağa çalışan Mirzə Cəlilin ən gözəl əsərlərindən biri məhz "Anamın kitabı" dır. "Anamın kitabı" maarifçilik ideyalarını əks etdirən fəlsəfi-didaktik əsərdir. Əsərdə müəllif Şərq və Qərb dünyagörüşlərinin toqquşmasını, milli birlik problemini və cəmiyyətin maarifdən uzaq düşməsinin fəsadlarını təsvir edir. Əsərdəki üç qardaş üç fərqli dünyagörüşünü təmsil edir: biri tamamilə Qərb mədəniyyətini mənimsəyib milli kimliyini unudub, digəri fanatik şəkildə Şərq adətlərinə bağlıdır, üçüncüsü isə bu iki cərəyan arasında körpü rolunu oynayır. Əsərin simvolik obrazı olan Ana isə Azərbaycan xalqının birliyini, keçmişini və mədəniyyətini təmsil edir. Müəllif bu əsəri ilə xalqın bölünməsinin faciəvi nəticələrini göstərir və milli həmrəyliyə çağırış edir. Əsərdə qardaşların milli birlikdən ayrı düşməsinə gülən rus senzoru dövrün faciəvi vəziyyətini tam şəkildə ifadə edirdi. 

Həmçinin "Anamın kitabı" əsəri dilimizdən uzaq düşdüyümüzü, başqa ideologiyaların təsirinə düşdüyümüzü qardaşların fonunda aydın şəkildə göstərib.

Molla Nəsrəddin: ziyalı hayqırışı:

“Molla Nəsrəddin” jurnalı XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda və ümumilikdə Şərq dünyasında maarifçilik ideyalarının yayılmasında mühüm rol oynamış, xalqı oyatmaq, cəhalətə, geriliyə və sosial ədalətsizliyə qarşı mübarizə aparmaq məqsədi ilə yaradılmış satirik bir nəşr idi. Onun səhifələrində təqdim olunan məqalələr, felyetonlar, karikaturalar və satirik yazılar xalqın gündəlik problemlərini, məmur özbaşınalığını, mollaların savadsızlığını, qadın hüquqlarının pozulmasını, təhsilin zəifliyini və digər ictimai-siyasi mövzuları tənqid edirdi. Bu jurnal vasitəsilə maarifçilik ideyaları sadə xalq arasında yayılır, insanları düşünməyə, sorğu-suala və öz hüquqlarını tanımağa təşviq edirdi. “Molla Nəsrəddin” o dövrün bir növ güzgüsü idi – cəmiyyətin eyiblərini üzə çıxarır, xalqa öz gücünü və imkanlarını göstərməyə çalışırdı.

Cəlil Məmmədquluzadənin əvəzsiz fəaliyyəti bu jurnalın əsas dayağı və hərəkətverici qüvvəsi idi. O, təkcə jurnalın redaktoru kimi deyil, həm də bir ideya rəhbəri, əqidəli maarifçi və satira ustası kimi tarixə düşüb. Cəlil Məmmədquluzadə “Molla Nəsrəddin”i yaradan zaman cəmiyyətin tənqidə və islahata ehtiyacı olduğunu dərk edirdi. Onun məqsədi yalnız gülüş yaratmaq deyil, bu gülüşün arxasında ciddi və düşündürücü mesajlar vermək idi. O, öz yazılarında xalqın maariflənməsini, azad fikirli olmasını, qadınların təhsil almasını və hüquqlarının tanınmasını təbliğ edirdi. Mirzə Cəlilin  bu cəsarətli və prinsipial mövqeyi sayəsində “Molla Nəsrəddin” jurnalı yalnız bir nəşr deyil, həm də ideoloji silah, xalqın vicdan səsi olmuşdur. Onun fəaliyyəti ilə Azərbaycan jurnalistikası və ədəbiyyatı yeni bir mərhələyə qədəm qoymuş, bu miras bu gün də dəyərini qoruyub saxlayır.

Fəaliyyətinin hər sahəsi xalqa xidmət olan Mirzə Cəlil bir ordu ziyalının görə bilməyəcəyi işi tək başına görüb. O, maarifçilik hərəkatının öncüsü kimi qaranlığa işıq salmağı, susanların səsi, haqqın müdafiəçisi olmağı bacardı. Cəlil Məmmədquluzadə sözün gücünə inanaraq “Molla Nəsrəddin” vasitəsilə xalqın gözünü açdı, onu cəhalət yuxusundan oyatdı. Əsərlərindəki sarsıdıcı satira və həyatın içindən gələn realizm ilə sadəcə ədəbi dəyərlər yaratmadı, eyni zamanda cəmiyyətə güzgü tutdu. Onun fəaliyyəti təkcə jurnalistikanın və ədəbiyyatın deyil, eyni zamanda azad düşüncənin, insan haqlarının və maarifin təbliği yolunda atılmış cəsarətli addım idi. Bu səbəbdən də Mirzə Cəlil adı Azərbaycan fikir tarixində silinməz iz buraxan, millət üçün əvəzolunmaz bir simvola çevrilmişdir.

Ayhan Ağarzayev