Karterin mirası: ABŞ-da onu bu cür xatırlayırlar
Cimmi Karterin prezidentliyi və sonrakı dövrdə xarici siyasəti tez-tez həm uğurlar, həm də fəlakətlərlə dolu bir qarışıq dövr kimi qiymətləndirilib. İran İnqilabı və girov böhranı, Sovet İttifaqı ilə yaxınlaşmanın (detentenin) uğursuzluğu və Sovetlərin Əfqanıstana müdaxiləsi kimi hadisələr bu siyasətə kölgə saldı. Bununla yanaşı, Çinlə diplomatik münasibətlərin qurulması və Kemp Deviddə əldə olunan İsrail-Misir sülhü kimi böyük nailiyyətlər də bu dövrə təsadüf edir. Buna baxmayaraq, Karterin irsi çox vaxt Prezident Ronald Reyqanın daha iddialı xarici siyasətinə keçid üçün əhəmiyyətsiz bir mərhələ kimi qiymətləndirilib.
Karterin insan hüquqlarını ABŞ-ın xarici siyasətinə daxil etməsi isə daha az diqqət görüb. Onun Mərkəzi və Şərqi Avropa ilə münasibətlərdə insan hüquqlarına xüsusi önəm verməsi də kifayət qədər təqdir edilməyib. Karterin 29 dekabrda 100 yaşında vəfatından sonra onun irsi yenidən dəyərləndirilir və insan hüquqlarına verdiyi önəm bu baxımdan xüsusi diqqətə layiqdir.
Karterin yanaşması ABŞ-ın Soyuq Müharibədə anti-kommunist hökumətləri avtomatik olaraq dəstəkləməsinə son qoydu. Artıq avtoritar rejimlərin sadəcə anti-kommunist olmaları kifayət etmirdi. Bu dəyişiklik ABŞ-ın xarici siyasətində böyük bir dönüş nöqtəsi oldu. O dövrdə Dövlət Departamentinin İnsan Hüquqları Bürosu, repressiv rejimlərə, xüsusilə də Argentinadakı hərbi hökumətə qarşı daha sərt siyasət aparılması üçün mübarizə aparırdı. Bu yanaşma geniş müqavimətlə qarşılaşsa da, zamanla təsirini göstərdi.
Avropada isə bu siyasət daha da əhəmiyyətli təsirlər yaratdı. Karter insan hüquqlarını ABŞ-Sovet münasibətlərinin mərkəzinə gətirərək Soyuq Müharibədə yeni bir hücum strategiyası qurdu. Bu yanaşma, xüsusilə də Polşada demokratik dissidentlərin və işçi hərəkatlarının güclənməsinə dəstək oldu. 1978-ci ildə Polşalı kardinal Karol Voytılanın Papa seçilməsi və 1980-ci ildə Həmrəylik hərəkatının yaranması, bu yeni strategiyanın təsirini daha da gücləndirdi. Karter administrasiyası Sovet İttifaqını Polşanı işğal etməkdən çəkindirmək üçün fəal mövqe tutdu.
Karterin qoyduğu təməl, Ronald Reyqanın Həmrəylik hərəkatına verdiyi dəstəklə davam etdi. Reyqanın Polşa və Sovet İttifaqına qarşı tətbiq etdiyi sanksiyalar, həmçinin dünyada demokratiyaya verdiyi dəstək təriflənir. Lakin bu nailiyyətlərin çoxu Karterin siyasəti üzərində qurulmuşdu. O, ABŞ dəyərləri ilə maraqlarını birləşdirərək, Soyuq Müharibədən sonra dünyada demokratiya dalğasının yaranmasında mühüm rol oynadı.
Karterin mirası, insan hüquqlarına önəm verən və ABŞ-ın xarici siyasətində bu dəyərləri mərkəzə qoyan bir lider kimi yadda qalır. Bu, 1989-cu ildə Sovet imperiyasının dağılması ilə zirvəyə çatan azadlıq hərəkatına təkan verdi.
Bu, həqiqətən, böyük bir mirasdır.
Gülay Qəribova
16:55 01.01.2025
Oxunuş sayı: 5023
