Müstəqillik dövrü Azərbaycan- Türkiyə əlaqələrinin qurulması

18 oktyabr 1991-ci ildə müstəqilliyini yenidən elan etdikdən sonra Azərbaycanı ilk tanıyan dövlət, 1918-ci ildə olduğu kimi, yenə Türkiyə Cümhuriyyəti olmuşdur. İki ölkə arasında 14 yanvar 1992-ci ildə “Diplomatik Münasibətlərin Yenidən Qurulmasına dair Saziş” imzalanmış və Bakıda Baş Konsulluq kimi fəaliyyət göstərən nümayəndəliyimiz Səfirlik səviyyəsinə yüksəldilmişdir. Bundan əlavə, 5 fevral 1993-cü ildə açılan Naxçıvan Baş Konsulluğumuz və 15 sentyabr 2010-cu ildən fəaliyyətə başlayan Gəncə Baş Konsulluğumuz işlərini davam etdirir. Azərbaycanın isə Ankaradakı səfirliyindən əlavə, İstanbul və Qars şəhərlərində baş konsulluqları mövcuddur.

Diplomatik əlaqələrin qurulması iki ölkə arasında qarşılıqlı əlaqələrin inkişafı üçün geniş imkanlar yaratdı. Türkiyə Cümhurbaşqanı Turgut Özalın 1-3 may 1992-ci ildə həyata keçirdiyi səfər və bu çərçivədə imzalanmış Ortak Bəyanat qarşılıqlı əlaqələrin əsas prinsiplərini və inkişaf istiqamətlərini müəyyən etdi. İki dövlət qarşılıqlı faydaya əsaslanan əməkdaşlıq prinsiplərini qəti addımlar atmağa başladı. Müstəqil dövlət quruluşuna daxil olan Azərbaycan Türkiyənin onu dəstəkləməsini, çoxşaxəli əlaqələrin inkişafına kömək göstərməsini yüksək dəyərləndirir. Respublikamızın beynəlxalq aləmə inteqrasiyası, regional təhlükəsizliyin təmin edilməsi və ümumilikdə ölkəmizin sosial-iqtisadi və elmi-mədəni maraqlarının həyata keçirilməsi məsələlərində Türkiyə ilə çoxşaxəli əməkdaşlığın inkişafına xüsusi önəm verən Heydər Əliyev, 1993-cü ildə yenidən hakimiyyətə gəldikdən sonra bu siyasətin getdikcə yüksələn bir xətt üzrə inkişaf etməsini təmin etdi. Heydər Əliyev 1993-cü ilin yayından etibarən Türkiyəyə yönələn xarici siyasətdə mühüm dəyişikliklər olduğunu və Azərbaycan-Türkiyə əlaqələrində keyfiyyət etibarilə yeni bir mərhələ başladığını öz görüşlərində dəfələrlə qeyd edir. “Türkiyə dövlətinin xarici siyasəti bizdən ötrü təcrübə məktəbidir və bundan səmərəli istifadə etməyə çalışırıq” deyən Ümummilli lider istər Qərb, istərsə də Şərq dövlətləri ilə, o cümlədən qonşu ölkələrlə bərabərhüquqlu, qarşılıqlı surətdə faydalı əlaqələr yaratmağın bizim üçün prioritet bir istiqamət olduğunu bəyan etmişdir. 

Türkiyə Azərbaycan üçün ən təhlükəsiz siyasi müttəfiq, bərabər hüquqlara malik iqtisadi tərəfdaşdır. İki qardaş dövlətin prezidentlərinin qarşılıqlı rəsmi səfərləri zamanı çoxşaxəli əməkdaşlığımızı əhatə edən bir çox mühüm sənədlər imzalanmışdır. “Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri iki qardaş xalqın maraqlarına xidmət etməklə yanaşı, dünyada və bölgədə sülhün və əmin-amanlığın təmin edilməsi işlərinə də töhfə verməkdədir”. Heydər Əliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti olaraq Türkiyəyə işgüzar səfər etməsi, milli liderin xarici siyasət konseptində Türkiyəyə verdiyi əhəmiyyəti və ölkələr arasındakı strateji birliyin çox fərqli olduğunu göstərir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Heydər Əliyevə 1997-ci ildə Türkiyənin Dövlət Nişanı, 1999-cu ildə isə Atatürk Beynəlxalq Sülh Mükafatı verilməsi, Türkiyənin müxtəlif mətbuat orqanları tərəfindən dəfələrlə “İlin Adamı” seçilməsi və bu ölkənin bir çox universitetləri tərəfindən fəxri doktor adının verilməsi Azərbaycan-Türkiyə münasibətlərinin inkişafına yönəlmiş xidmətlərinin göstəricisidir.

Mədəni əlaqələrinin inkişafında Azərbaycan-Türkiyə arasında həyata keçirilən tələbə mübadiləsi, qarşılıqlı televiziya və radio proqramları da mühüm rol oynayır. Müasir dövrdə Heydər Əliyev tərəfindən əsası qoyulmuş Azərbaycan-Türkiyə mədəniyyət əlaqələri bu gün sürətlə inkişaf edir və bu, dövlət və hökumət başçıları səviyyəsində, cəmiyyətlər və diasporaların əməkdaşlığı çərçivəsində həyata keçirilən tədbirlərlə də təsdiqlənir. 9 mart 2007-ci ildə Heydər Əliyev Sarayında Dünya Azərbaycan və Türk Diaspora Təşkilatları Başçılarının I Forumu açıldı. Forumda 48 ölkədən ümumilikdə 513 nəfər iştirak etdi. Forumda Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev, Türkiyə Baş naziri Recep Tayyip Erdoğan iştirak edirdi. Türkiyə Cumhuriyyəti Baş naziri Recep Tayyip Erdoğan bu sözləri ilə iki ölkə arasındakı əlaqələrin miqyasını dəqiq şəkildə əks etdirir: “Türkiyə və Azərbaycan arasındakı əlaqələr, köklərini tarixi və mədəni bağlardan alan qardaşlıq əsasları üzərində hər sahədə inkişaf edir və möhkəmlənir. Bu əlaqələrin memarlarından biri olan böyük lider, hörmətli Heydər Əliyevin dediyi kimi, Türkiyə və Azərbaycan eyni millətin iki ayrı dövlətidir... Sevinci də kədərdən də bir olan Türkiyə və Azərbaycana bütün dünya həsəd ilə baxır.”

20 sentyabr 1994-cü ildə imzalanan “Əsrin Müqaviləsi”ndə xarici neft şirkətləri konsorsiumunda Türk Petrolleri Anonim Ortaklığının təmsil olunması, Türkiyə ilə Azərbaycan arasında strateji əməkdaşlığın inkişafının real göstəricisidir. Ümumilikdə, Azərbaycanın neft və təbii qaz sektoru ilə bağlı 5 sazişdə Türkiyənin payı mövcuddur. 13 iyul 2006-cı ildə Azərbaycanın neftini Türkiyənin Aralıq dənizi sahilindəki Ceyhan terminalına çatdıran Bakı-Tiflis-Ceyhan Ana İxrac Neft Boru Kəməri fəaliyyətə başlaması ilə iki ölkənin yer aldığı beynəlxalq böyük layihə həyata keçirildi. Bu boru kəmərinin ümumi uzunluğu 1769 km-dir (Azərbaycan bölməsi 443 km, Gürcüstan bölməsi 250 km, Türkiyə bölməsi 1076 km), illik daşınma tutumu isə 50 milyon tondur. 

1999-cu ildə Şahdəniz təbii qaz və kondensat yatağının kəşfi Azərbaycan və Türkiyə arasında təbii qaz sahəsində əməkdaşlığın qurulmasına zəmin yaratdı. 12 mart 2001-ci ildə Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev “Azərbaycan təbii qazının Türkiyə Cumhuriyyətinə daşınmasına dair Azərbaycan və Türkiyə Cumhuriyyətləri arasında təbii qaz alqı-satqısı müqaviləsi” imzalanmışdır. 2007-ci ilin yanvarında isə Bakı-Tiflis-Erzurum Təbii qaz Boru Kəməri fəaliyyətə keçirildi. Boru kəmərinin Azərbaycan və Gürcüstan üzərindən keçən 690 kilometrini Cənubi Qafqaz Təbii qaz Boru Kəməri (CQTBK) təşkil edir. 2010-cu ildə Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti (SOCAR) ilə Türkiyənin BOTAŞ şirkəti arasında imzalanan müqavilə, Azərbaycanın təbii qazının Türkiyə və digər Avropa ölkələrinə satışını təmin edir. Bu layihələr Azərbaycan və Türkiyənin, eyni zamanda Avropa və digər bölgələrin enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mühüm rol oynayır.

“…Tarixi təcrübə onu göstərir ki, hər bir millət üçün həlledici, vacib məqamlarda ictimai təşkilatlanma və xalqın maraqlarını təmsil edən qüvvələrin bir araya gəlməsi labüddür”. Türkiyə və Azərbaycanın təşəbbüsü ilə ölkələrimiz və ümumilikdə bütün region üçün əhəmiyyətli bir çox layihə həyata keçirilir. Bunlardan biri Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolu xəttinin inşasıdır. Uzun illər bu mühüm layihə ikitərəfli görüşlərdə, beynəlxalq maliyyə qurumlarında yalnız danışılır, praktikada həyata keçirilmirdi. Türkiyə, Gürcüstan və Azərbaycan hökumətlərinin iradəsi nəticəsində bu məsələ həll edildi. Layihənin uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində Azərbaycan dəmir yolu ilə Türkiyəyə bağlanacaq. Şübhəsiz ki, bu layihənin həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan çox böyük əhəmiyyəti vardır. İqtisadiyyata edilən xarici yatırımlar sahəsində Türkiyə Azərbaycan üçün əsas tərəfdaşlardan biridir. 

H.Əliyevin həyata keçirdiyi tədbirlər milli-mənəvi, maddi və beynəlxalq münasibətlər baxımından Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin bərpası üçün zəruri olan şərtləri hazırlayar istiqlala doğru aparardı. Türkiyə ilə münasibətlərdən danışan¬da Sü¬leyman Dəmirəl- Heydər Əliyev dostluğunu, tarixi birliyini vurğulamalıyıq. Azərbaycanda xatırlanan ilk liderlərdən biri olan Süleyman Dəmirəl Heydər Əliyevin ən yaxın dostu, dövlət xadimi və böyük siyasi şəxsiyyət kimi xoş duyğularla xa¬tırlanır. Süleyman Dəmirəlin siyasi həyatının Azərbaycanla bağlı hissəsi birmənalı olaraq, Heydər Əliyev dostluğu ilə bağlıdır. Türk dünyasının iki mühüm liderlərinin dostluq və qardaşlığı xalqlarımızın birli¬yinin önəmli səhifələrindən olmaqla bərabər, bu birliyi zənginləşdirən yeni üfüqlər olub. Bu Azərbaycan və Türkiyə qardaşlığı bütün türk dünyasının birlik və həmrəyliyinə diqqətdir. Süleyman Dəmirəl-Heydər Əliyev dostluq və qardaşlıq münasibətləri¬nin tarixi bu gün həm də xalqlarımızın şərəfli tarixidir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan məhz bu ənənələrə sadiq qalaraq, iki qardaş ölkə arasında münasibətləri “Şuşa Bəyannəməsi” ilə tarixi müttəfiqlik zirvəsinə qaldırdılar. Bu yol Türk dünyasını daha böyük hədəflərə doğru aparır.

Ceyhun Parlanov

Azərbaycan Televiziya və Radio Verilişləri QSC əməkdaşı

Bakı Dövlət Universiteti Politologiya kafedrası, müəllim