Azərbaycan-Ermənistan Sülh Sazişinin təhlili: regional sabitliyin yol xəritəsi

2025-ci il avqustun 8-də dünya ictimaiyyətinin diqqəti Cənubi Qafqaza yönəldi. Həmin gün, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti, Amerika Birləşmiş Ştatlarının Prezidenti və Ermənistan Respublikasının Baş naziri arasında yüksək səviyyəli görüş çərçivəsində, Azərbaycan və Ermənistanın xarici işlər nazirləri iki ölkə münasibətlərində yeni mərhələnin əsasını qoyacaq tarixi sənədin – “Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan Respublikası arasında sülhün və dövlətlərarası münasibətlərin təsis olunması haqqında Saziş”in mətnini parafladılar.

Bu addım, uzun illər davam etmiş münaqişənin diplomatik həll yoluna çıxarılmasında dönüş nöqtəsi olmaqla yanaşı, bölgədə ədalətli, hərtərəfli və davamlı sülhün təmininə yönəlmiş siyasi iradənin rəsmi ifadəsi kimi tarixə düşdü. Sazişin paraflanması yalnız hüquqi prosedur deyil, həm də Cənubi Qafqazın yeni strateji arxitekturasının konturlarını müəyyənləşdirən, regional sabitlik və əməkdaşlıq üçün siyasi əsas yaradan mühüm geosiyasi hadisədir.

Bu mərhələ, Azərbaycanın diplomatik mövqeyinin gücləndirilməsi, ərazi bütövlüyünün beynəlxalq təsdiqi və iqtisadi-hüquqi mühitin daha əlverişli formalaşması istiqamətində irəli atılmış qətiyyətli bir addım kimi qiymətləndirilir. ABŞ-ın vasitəçilik formatında baş tutan bu proses həm də beynəlxalq güclərin bölgədə sülhə dəstək vermək niyyətinin bariz nümunəsidir.

Azərbaycan və Ermənistan arasında paraflanan bu saziş, sıradan diplomatik sənəd olmaqdan kənara çıxaraq, Cənubi Qafqazın gələcək geosiyasi konfiqurasiyasını müəyyənləşdirən strateji normativ çərçivədir. Burada əsas məqsəd yalnız münaqişənin hüquqi yekunlaşdırılması deyil, həm də dövlətlərarası münasibətlərin beynəlxalq hüququn prinsiplərinə uyğun şəkildə yenidən qurulmasıdır.

Sazişin qəbul edilməsi, postsovet mərhələdə davam edən Azərbaycan-Ermənistan qarşıdurmasını formal olaraq bitirir və tərəfləri münaqişə sonrası əməkdaşlıq modelinə keçirir. Bu, bölgədə “qarşıdurma geosiyasəti”ndən “inteqrasiya geosiyasəti”nə keçid kimi qiymətləndirilə bilər.

Sazişin I və II maddələri hüquqi baxımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. SSRİ-nin keçmiş ittifaq respublikaları arasındakı inzibati sərhədlərin beynəlxalq sərhədlər kimi tanınması və bu sərhədlərin toxunulmazlığının qarşılıqlı təsdiqi, Azərbaycanın Qarabağ üzərində suverenliyinin Ermənistan tərəfindən de-yure tanınması anlamına gəlir. Bu müddəalar həm də gələcəkdə hər hansı ərazi iddialarına hüquqi qapıların bağlanması deməkdir. Beləliklə, Azərbaycan diplomatiyası 30 ildən artıq davam edən münaqişə sonrası hüquqi legitimlik və beynəlxalq təsdiq qazanmış olur. Bu, yalnız regional deyil, həm də beynəlxalq müstəvidə əhəmiyyətli bir siyasi qələbədir.

Saziş, Cənubi Qafqazın münaqişələrdən azad geosiyasi məkan kimi formalaşmasına yönəlmiş beynəlxalq hüquqi arxitekturanın mühüm hissəsidir. Burada BMT Nizamnaməsi, ATƏT-in Helsinki Yekun Aktı və 1991-ci il Almatı Bəyannaməsi prinsiplərinin təsdiqi, Qərb beynəlxalq hüquq sisteminin bölgədə möhkəmlənməsi deməkdir. Bu isə, həm Moskva mərkəzli postsovet təhlükəsizlik modelinin zəifləməsi, həm də Vaşinqton xəttinin güclənməsi kimi şərh oluna bilər. Beləliklə, sənəd yalnız Azərbaycan-Ermənistanın münasibətlərinin normallaşmasına deyil, eyni zamanda Cənubi Qafqazın geosiyasi cazibə mərkəzinin Qərbə yaxınlaşmasına xidmət edir.

8 avqust 2025-ci il tarixində Azərbaycan və Ermənistan Xarici İşlər Nazirlərinin parafladığı “Azərbaycan Respublikası ilə Ermənistan Respublikası arasında sülhün və dövlətlərarası münasibətlərin təsis olunması haqqında Saziş” Cənubi Qafqazın postsovet dövrünün ən əhəmiyyətli siyasi-diplomatik hadisələrindən biridir. Bu sənəd yalnız iki dövlət arasındakı münasibətlərin normallaşması üçün hüquqi mexanizmlər yaratmır — o, regionda yeni geosiyasi balansın, nəqliyyat-kommunikasiyanın və təhlükəsizlik arxitekturasının yenidən dizaynı üçün əsas ola bilər.

Saziş postsovet inzibati sərhədlərin dövlət sərhədləri kimi qəbulunu və ərazi bütövlüyünün qarşılıqlı təsdiqini sənədləşdirir. Bu, uzun illər davam etmiş qeyri-müəyyənliyi hüquqi-xarici siyasət səviyyəsində bağlamağa yönəlmiş addımdır. Belə bir hüquqi təsdiq yalnız daxili siyasət üçün deyil, beynəlxalq əlaqələrdə də uzunmüddətli etibarlılıq yaradır.

Maddələr I–II dərəcəsində ərazi iddialarından imtina və SSRİ dövrü sərhədlərin tanınması həm de-yure (hüquqi) həm də de-facto (praktiki) nəticələrə malikdir. Hüquqi təsdiq məcburi köçkün məsələlərinin həllinə, əmlak hüquqlarının bərpasına və sərhəd təhlükəsizliyinin beynəlxalq hüquqa uyğunlaşdırılmasına zəmin yaradır. Sazişin BMT Nizamnaməsi, Helsinki Aktı və Almatı Bəyannaməsinə istinad etməsi onu qlobal hüquqi çərçivəyə bağlayır. Bu, həm də xarici vasitəçilərin (BMT, ATƏT/OSCE, Avropa İttifaqı və s.) gələcək monitorinq və dəstək strukturlarında iştirakını asanlaşdırır.

Paraf, pri̇nt və sonra ratifikasiya mərhələləri vasitəsilə Sazişin tam hüquqi qüvvəyə minməsi üçün imkan yaradır. Bu mərhələ siyasi rəmz olaraq Qarabağ münaqişəsinin uzun müddətli siyasi gündəmini dəyişir. ABŞ səviyyəsindəki iştirakın olması sənədi yalnız regional məsələ kimi saxlamır — onu qlobal təhlükəsizlik gündəliyinə çıxarır. Bu, eyni zamanda Rusiyanın ənənəvi təsir dairəsində yeni aktorların (ABŞ, AB, Türkiyə) mövqeyinin güclənməsinə işarə edir.

Ermənistan üçün sənəd həm təhlükəsizlik təminatı, həm də iqtisadi re-inteqrasiya üçün imkan yaradır. Lakin bu, daxildə kəskin qarşıdurmalara və siyasi risklərə səbəb ola bilər — xüsusən də ərazi məsələlərində kompromis tələb edilirsə.

Maddə 6-ya əsasən yaradılacaq sərhəd komissiyaları yalnız xəritə çəkəcək orqanlar deyil — onlar həm də sərhədə nəzarət, təhlükəsizlik pozuntularının aradan qaldırılması və resursların bölgüsündə əsas təsiredici rol oynayacaqlar. Prosesin şəffaf və mərhələli olması stabilizasiya üçün vacibdir.

Maddə VII-də qeyd olunan hərbi sahədə etimad-quruculuq tədbirləri — birliklərin geri çəkilməsi, birgə patrul mexanizmləri, atəşkəs xətinin markerləşdirilməsi, minatəmizləmə proqramları və s. — qısamüddətli təlatümləri azaltmaq üçün vacibdir.

Hər iki tərəfdə radikal siyasi qrupların və ya xarici aktorların prosesi pozmaq cəhdləri mümkündür. Buna qarşı proaktiv tədbirlər (kommunikasiya, hüquqi təqib, iqtisadi inteqrasiya layihələri) tələb olunur.

Saziş ticarət tranzit marşrutlarının açılması ilə bağlı X maddə vasitəsilə regionun logistik xəritəsini dəyişdirə bilər. Bu, həm Şərq-Qərb, həm də Şimal-Cənub marşrutları üçün yeni imkanlar yarada, Azərbaycana və regiona tranzit gəlirləri gətirə bilər.

Yeni kommunikasiyaların inşası üçün beynəlxalq və regional investisiyaların cəlbi mümkündür. Lakin bunun üçün hüquqi, gömrük və vergitutma mexanizmləri əvvəlcədən razılaşdırılmalıdır. Məcburi köçkünlərin geri qaytarılması, tarixi və mədəni abidələrin qorunması, qalıqların axtarışı və xəritələşdirilməsi (Maddə IX) həm insani, həm də siyasi etimad üçün əsasdır.

Əgər Saziş Rusiyanın maraqlarını məhdudlaşdırarsa, Moskva alternativ instrumentlərə — Ermənistanla ikitərəfli təhlükəsizlik razılaşmalarına, silah təchizatına və ya siyasi məkanlarda təsirini artırmağa — əl ata bilər. Eyni zamanda, Moskva prosesi öz lehinə çevirmək üçün mediativ, diplomatik və texniki yardım təklif edə, sərhəd komissiyalarının işində iştirak edə bilər. Əgər sənəd Rusiyanın regiondakı rolunu zəiflədirsə, bu Moskvanın digər regionlarda daha aqressiv qlobal siyasətinin stimulunu artıra bilər. Sazişin Qərb tərəfindən “standartlaşdırılması” Rusiya üçün strateji itki hesab oluna bilər.

Zəngəzur/Kəlbəcər və Naxçıvan istiqamətində yeni trans-regional dəhlizlərin açılması İranın tranzit və strateji maraqlarına təsir edə bilər. İran Türkiyə və Azərbaycan arasında daha yaxın iqtisadi-siyasi əməkdaşlığın artmasından ehtiyatlanır. İran sülh prosesinə şərtsiz dəstək verə bilər, amma dəhlizlər və hərbi olmayan nəqliyyatın müstəqil işlənməsi ilə bağlı xüsusi şərtlər tələb edə bilər. Açıq dəhlizlər İrana tranzit alternativləri təklif edə bilər; Tehran proaktiv rol oynayaraq prosesə daxil olsa, sənəddən həm təhlükəsizlik, həm də iqtisadi fayda əldə edə bilər. Lakin Tehranın passiv və ya antaqonistik mövqeyi regionda gərginliyi artırar.