Psixoloqdan valideyn və gənclərə tövsiyə: "İxtisas seçimi zamanı bunları nəzərə almaq lazımdır"

Hər bir gəncin həyatında ixtisas seçimi dönəmi həm həyəcanverici, həm də çətin bir mərhələdir. Bu seçim gələcək həyat tərzinin, iş mühitinin və şəxsi məmnuniyyətin təməlidir. Lakin bu vacib qərar anında tez-tez fikir ayrılıqları meydana çıxır — xüsusilə valideynlə övlad arasında. Valideynlər övladlarının gələcəyini düşünərək daha “təhlükəsiz” və “faydalı” sahələri tövsiyə edirlər, övlad isə öz maraq və arzularının ardınca getmək istəyir. 

Mövzu ilə bağlı Crossmedia.az-a açıqlama verən psixoloq Aynur İskəndərova ilk olaraq bildirib ki, məktəbdə 9-cu, 10-cu sinif şagirdləri ilə də bu mövzuda təlimlər keçirir, söhbətlər aparırıq: “Onu qeyd edim ki, indiki vəziyyətə baxanda görürsən ki, yeniyetmələrin əksəriyyəti, deyərdim, bəlkə də 40-50%-i gələcəkdə nə olmaq istəyir, hansı peşə sahibi olmaq istədiklərini bilmir. Vaxtı  gələndə də baxır ananın, atanın onu necə yönləndirməsinə, ona uyğun qərar verir. Valideynlər ilk növbədə övladlarının şəxsi keyfiyyətlərini — xarakter xüsusiyyətləri, temperament xüsusiyyətləri, bacarıqları, ümumilikdə potensialını nəzərə almaq lazımdır. Onun potensialına, şəxsi keyfiyyətlərinə uyğun olaraq peşə seçimində köməklik göstərmək, daha doğrusu, istiqamətləndirmək olar. Amma valideyn ilk növbədə övladını dinləməlidir. Birinci növbədə övladını dinləməlidir. “Gələcəkdə sən nə olmaq istəyirsən?”, “Hansı peşə sahibi olmaq istəyirsən?” sualını mütləq birinci növbədə verməlidir. Əgər yeniyetmənin, gəncin hər hansı bir peşə ilə bağlı fikri varsa, deyək ki, elə yeniyetmə var ki, deyir: "Mən həkim olmaq istəyirəm" və ya "Mən müəllim olmaq istəyirəm", qısa və konkret öz fikrini ifadə edir. Valideyn ona baxmalıdır ki, həqiqətən onun seçdiyi peşə ona uyğundurmu? Nə olursa olsun, burada valideynlərin fikri önəmlidir, çünki istər-istəməz onların az-çox həyat təcrübələri olur və övladları haqqında müəyyən fikir sahibi olurlar. Müəyyən mənada doğru yönləndirmiş ola bilərlər.

Psixoloq vurğulayıb ki, lakin valideyn də keçmiş arzuların reallaşdırılmağa çalışmamalıdır: “Bəzən valideynlər özləri həkim, mühəndis və ya başqa bir peşə sahibi olmaq istəyir, lakin buna nail ola bilmir. Bu zaman həmin arzularını övladları vasitəsilə həyata keçirməyə çalışırlar. Əsas məsələ budur ki, valideyn əvvəlcə öz şəxsi arzularını kənara qoymalı, daha sonra övladının maraqlarını və qabiliyyətlərini diqqətlə müşahidə etməlidir. Əgər yeniyetmə konkret bir peşə ilə maraqlanırsa və bu seçim onun potensialına uyğun gəlirsə, valideynin dəstəyi daha səmərəli olacaq. Bəzən isə uşaq bir neçə peşə arasında tərəddüd edir. Bu zaman valideyn həmin sahələrin gələcək perspektivlərini, maddi və mənəvi faydalarını nəzərə alaraq, övladına təzyiqsiz, məsləhət formasında izah verməlidir. Valideyn motivasiyaedici üsullarla övladına seçim etməyə kömək edə bilər. Məsələn, iki-üç peşə arasında qalmağla bağlı motivasiya verə bilər. Əgər fikir ayrılığı yaranırsa, yəni uşaq bir peşəni seçmək istəyir, valideyn isə başqa birini, bu zaman mütləq orta yol tapılmalıdır.  Yəni burada uşağın seçimi mütləq nəzərə alınmalıdır. Niyə? Çünki peşə seçimi yalnız diplom əldə etmək üçün deyil, gələcəkdə həmin sahədə işləmək məqsədi ilə edilir. İnsan peşə seçərkən, əslində, həyatının böyük bir hissəsini bu sahədə keçirəcəyini düşünərək qərar verir. Bəzi valideynlər isə sadəcə diplomun alınmasını əsas götürürlər — “fərqi yoxdur, təki diplom olsun” düşüncəsi ilə yanaşırlar. Halbuki bu yanaşma yanlışdır. Əgər həm uşaq, həm də valideyn bu düşüncədən uzaqdırsa və peşəni gələcək iş həyatı üçün seçirlərsə, o zaman nəzərə almaq lazımdır ki, insan ömrünün böyük bir hissəsi iş mühitində keçir. Xüsusilə kişilər həyatlarının təxminən 60–70 faizini işdə olurlar. Müasir dövrdə qadınların da əksəriyyəti işləyir və onların da gündəlik həyatının böyük bir hissəsi işlə bağlıdır".

A.İskəndərovanın sözlərinə görə, əgər insan işindən zövq almırsa, o zaman həmin iş onun üçün əzaba çevriləcək:

“Maraqsız, çətin və həvəssiz şəkildə görülən iş isə nə maddi, nə də mənəvi baxımdan faydalı olur. Belə işlər səmərəsiz olur və insanın həyat keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Buna görə də valideynlər övladlarının peşə seçimində son dərəcə diqqətli olmalıdırlar. Uşağın fikri mütləq nəzərə alınmalıdır. Fikir ayrılığı yaranarsa, bu zaman valideynin haqsız olduğunu demək doğru olmaz. Bəzən valideyn haqlı ola bilər. Məsələn, uşaq həkim olmaq istədiyini bildirir, lakin valideyn görür ki, o iynəyə və ya qan görüntüsünə dözə bilmir. Hətta kiməsə iynə vurularkən baxmaqda çətinlik çəkir. Bu halda valideynin narahatlığı əsaslıdır. Lakin bu narahatlığı yeniyetməyə izah edərkən valideyn diqqətli olmalı, onu incitmədən, anlayışla və məsləhət formasında fikrini bildirməlidir. Məsələn, əgər uşaq cərrah olmaq istəyirsə, valideyn ona deyə bilər: “Gözünü yum və təsəvvür et ki, ağ xalatda bir əməliyyat otağındasan. Qarşında cərrahi müdaxilə tələb edən bir insan var. Özünü bu vəziyyətdə necə hiss edirsən Bacararsanmı?” Bu cür təsəvvürlər uşağın özünü daha real qiymətləndirməsinə kömək edər. Eyni zamanda, uşağın xarakteri də nəzərə alınmalıdır. Bəzən uşaq qapalı olur, sosial bacarıqları zəif olur və insanlarla ünsiyyət qurmaqda çətinlik çəkir. Bu isə bəzi peşələr üçün maneə yarada bilər. Məsələn, uşaq deyir ki, psixoloq olmaq istəyir. Psixoloq daha ünsiyyətcil olmalı, ünsiyyət bacarıqlarına sahib olmalı, sosiallaşmağı bacarmalı və manipulyasiya etməyi öyrənməlidir. Deyək ki, bu qabiliyyətlər, imkanlar və bacarıqlar uşaqda yoxdur, amma o, bu peşəni, bu ixtisası seçir və istəyir. Valideyn bunu müəyyən sözlərlə, məsləhətlə onun fikrindən yayındıra bilər. Bu baxımdan başqa misallar da gətirmək olar, n sayda misal gətirmək mümkündür. Yaxud da baxırsan ki, uşaq çox sosialdır, insanlarla ünsiyyəti daha çox istəyir, kollektivi sevir, amma valideyn deyir ki, sən proqramist olmalısan. Hansı ki, proqramist olmaq üçün daha çox saatlarla kompüter qarşısında oturmaq və onunla məşğul olmaq lazımdır. Aktiv, yaxud hiperaktiv bir uşaq bunun gələcəkdə öhdəsindən gələ bilməyəcək. O, eyni yerdə uzun müddət otura bilən adam deyil. Belə halda onun bu ixtisası seçməsi düzgün deyil. Son bir kəlmə ilə desək, valideynin təzyiq göstərməsi o demək deyil ki, valideyn həmişə haqsızdır. Bəzi hallarda valideyn haqlı da ola bilər. Əsas məsələ budur ki, birinci növbədə uşağın valideyni belə vəziyyətdə nə etməlidir? Birinci, uşağın fikrini nəzərə almalıdır, ikinci, uşağın potensialını nəzərə almalıdır, üçüncü isə seçilən ixtisasın, peşənin gələcək perspektivini nəzərə almalıdır. Yəni hamımız bilirik ki, elə peşələr, elə ixtisaslar var ki, artıq növbəti 15-20 ildə o qədər də faydalı olmayacaq və ya yararlı olmayacaq. Demək olar ki, həmin ixtisas sahiblərinə ehtiyac olmayacaq. Beləliklə, bu üç əsas məsələ nəzərə alınmalıdır”.

Nigar Mustafa

Nəzrin Salmanova