Adətə çevrilmiş israf — Seçim, yoxsa məcburiyyət?

Yas və toy mərasimləri insan həyatının iki zidd ucu — ölüm və sevinc — ətrafında formalaşan, həm fərdi, həm də ictimai mahiyyəti olan tədbirlərdir. Bu mərasimlər İslam dinində dərin mənəvi və sosial mesajlar daşıyır. Yas mərasimləri insana ölümü və axirəti xatırladan, həyatın müvəqqəti olmasını önə çıxaran mərasimlərdir. Toylar isə ailə qurmaq kimi mühüm bir həyat mərhələsinin qeyd olunmasıdır. Hər iki mərasim insanlar arasında mənəvi bağların güclənməsinə, dua və xatirə ilə ruhani dəyərlərin yaşadılmasına xidmət etməlidir. Lakin təəssüf ki, bu mərasimlər zamanla dini mahiyyətindən uzaqlaşaraq sosial göstərişə və maddi təmtərağa çevrilib.

Xüsusilə Azərbaycanın bir çox bölgəsində müşahidə olunan tendensiya — saysız qonaqlara xidmət göstərilməsi, kirayə çadırlara minlərlə manat xərclənməsi — israfçılıq problemini ön plana çıxarır. Dinimiz isə bu cür davranışlara açıq şəkildə qarşı çıxır.

İslam dini bütün həyat sahələrində insana təvazökarlıq, ölçülü davranış və imkanlarına uyğun hərəkət etməyi tövsiyə edir. Qurani-Kərimdə israfçılıq qəti şəkildə qınanır və Allahın israf edənləri sevmədiyi bəyan olunur. “Əl-Əraf” surəsinin 31-ci ayəsində Allah buyurur: كُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ — “Yeyin, için, lakin israf etməyin. Həqiqətən, Allah israf edənləri sevmir”. Bu ayə yas mərasimləri də daxil olmaqla, hər cür gündəlik davranışda israfın yolverilməz olduğunu vurğulayır. Ancaq təəssüf ki, bəzi insanlar ölümün gətirdiyi hüzün və ruhi sarsıntı yerinə daha çox “xalq nə deyər” düşüncəsiylə davranaraq, sosial təqdir qazanmaq üçün öz iqtisadi imkanlarını zorlayırlar.

İsraf təkcə maddi zərərlə məhdudlaşmır, həm də mənəvi məhvə səbəb olur. “İsra” surəsinin 27-ci ayəsində bildirilir: إِنَّ الْمُبَذِّرِينَ كَانُوا إِخْوَانَ الشَّيَاطِينِ — “Həqiqətən, israf edənlər şeytanların dostlarıdır”. Bu ifadə  israfın yalnız iqtisadi deyil, ruhani təhlükəsini də ortaya qoyur. Yas mərasimində mərhumun ruhuna dua etmək əvəzinə, sanki dəbdəbəli tədbir keçirilir, qonaqların razı salınması ön planda tutulur, nəticədə isə mərhum unudulur, yas mahiyyətsiz bir forma alır. Ölüm İslamda insanın Allahla görüşə hazırlandığı bir mərhələdir və bu mərhələnin ruhuna zidd olaraq təşkil olunan təmtəraqlı yaslar mənəviyyata qarşı hörmətsizlikdir.

Qurani-Kərimdə insanların gücündən artıq yüklənməsinin yolverilməzliyi də bildirilib. “Əl-Bəqərə” surəsinin 286-cı ayəsində Allahu Təala buyurur: لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا — “Allah heç kəsi gücü çatmadığı yükə mükəlləf etməz”. Bu ayə insanların maddi imkanlarını zorlamadan həyat sürməsinin vacibliyini ortaya qoyur. Yas mərasimində görülən xərclər, əgər insanın imkanına uyğun deyilsə, bu artıq dini baxımdan da doğru davranış deyil. Bəzi ailələr sosial təzyiqin təsiri ilə borca girir, kreditlər götürür və sonrakı aylarda ağır maliyyə çətinliyi yaşayır. Bu isə artıq ölənin xatirəsinə hörmətsizlikdir.

Əslində İslam peyğəmbəri Məhəmməd (s.ə.s.) öz həyatında sadə yas mərasimlərinin nümunəsini göstərib. Mərhum üçün dua etmək, Quran tilavəti, səmimi iştirak və təvazökar vida Peyğəmbərin həyat tərzində ön planda olub. O, yasın məqsədini — düşünmək, bağışlanma istəmək, Allahı xatırlamaq — bərqərar etmək üçün öz ümmətinə sadəlik və ruhi dərinliyi tövsiyə edib. Bu nümunəni unudaraq yas məclisini sosial rəqabətə çevirmək də İslamın təməl prinsiplərinə ziddir.

Din xadimləri bu mövzuda böyük məsuliyyət daşıyır. Onların xütbələrində və maarifləndirmə tədbirlərində yasda sadəlik və israfdan çəkinmək ideyası daha geniş şəkildə təbliğ olunmalıdır. Cəmiyyətin bu məsələ ilə bağlı yanlış stereotipləri dəyişməli, insanlar sosial təqdir üçün deyil, mərhumun ruhu üçün mərasim təşkil etməlidirlər.

Sadə yas tədbirləri bir çox üstünlüklər yaradır. İnsanlar bu cür tədbirlərdə daha rahat iştirak edir, dua ilə mərhuma bağlılıqlarını ifadə edirlər və həqiqi mənada yasın mahiyyətinə uyğun davranırlar. Təmtəraqlı yas məclislərində isə əsas diqqət qonaqların təəssüratına yönəldilir, mərhumun ruhuna edilən dua ikinci plana keçir, hətta bəzən unudulur.

Yas mərasimləri axirətə dair xatırlatmadır. Bu mərasim Allahın qəzavü-qədərinə təslim olmaq, dünyaya bağlılığı yenidən düşünmək və həyatın ötəriliyini dərk etmək üçün bir fürsətdir. Din sadəlikdir, din ölçüdür və yas — bu ölçünün ən həssas nöqtələrindən biridir. Mərhumun ruhu təvazökarlıqla yad edilərsə, həm onun üçün savab qazandırılar, həm də yaşayanlar üçün mənəvi rahatlıq təmin olunmuş olar.

Mövzu ilə bağlı Crossmedia.az-a açıqlama verən ilahiyyatçı Fazil Əhməd bildirib ki, hal-hazırda cəmiyyətimizdə sosial durum elə bir vəziyyətdədir ki, insanların maddi baxımdan yüklənməsi istər-istəməz israf sayılır.:

“Bəzən ailələr sırf sosial təzyiqlər və gözləntilər səbəbindən borca, kreditə girirlər. Bu, acınacaqlı və narahatedici bir haldır. Mən həmişə bu məsələdə prinsipial mövqe tutmuşam və yazılarımda da bildirmişəm ki, əgər məqsədimiz ümumilikdə israfı tənqid etməkdirsə, bu tənqid yalnız yas mərasimlərinə yönəlməməlidir. Toy mərasimlərindəki israf daha geniş miqyaslı və daha bahalıdır. Yasda adətən bir növ sadə yemək verilir — məsələn, aş və ya ət yeməyi. Toyda isə süfrələr o qədər dolu olur ki, bəzən stolun üzərində barmaq qoymağa belə yer qalmır. Yeməklər ard-arda verilir, sonda isə dondurma və digər təamlarla tamamlanır. Qurani-Kərimdə Allah Təala buyurur: “Yeyin, için, lakin israf etməyin. Həqiqətən, Allah israf edənləri sevmir”( Əl - Əraf 31). Buradan da aydın olur ki, halal yeyib-içmək dinin əleyhinə deyil, lakin israf açıq şəkildə qınanır. Bu səbəbdən, israfı tənqid edərkən həm yas, həm də toy mərasimlərini tənqid etmək lazımdır. Yas mərasimlərində ailənin üzərinə ciddi maddi yük düşür. Psixoloji olaraq da cəmiyyətdə“qonşudan geri qalma” tendensiyası formalaşanda bu, artıq əlavə öhdəlik kimi qəbul edilir. Bəzən insanlar hiss edirlər ki, mənim də öhdəliyimdir ki, heyvan kəsim və ehsan verim. Halbuki bu, dinin bir tələbi deyil, cəmiyyətin formalaşdırdığı mənfi adətdir. Əvvəllər ehsan verməyin bir mənəvi əsası vardı: insanlar yas yerində toplaşar, Quran dinləyər, din xadiminin söhbətindən faydalanardılar. Toyda belə bir imkan olmur. Yas isə insanın düşünməsi, həyatını dəyərləndirməsi üçün bir fürsət ola bilər. Əgər din xadimi insafla və aktual mövzularda danışırsa, bu mərasim maarifləndirici rol oynaya bilər. Ehsan bir bəhanə rolu oynayır ki, insanlar Quran səsi və ya izah dinləsinlər. Lakin bu gün bir çox hallarda insanlar söz dinləməyə yox, sadəcə yeməyə gəlirlər. “Ehsan varsa, gəlirəm” düşüncəsi yayılıb. Bu da acınacaqlı haldır. Bəzən ev sahibi düşünür ki, qonşum meyvə veribsə, mən də verməliyəm. Süfrədə filan şey olmasa, ayıb olar. Bu, bəhsəbəs yaradır və acınacaqlı haldır. İlahiyyatçı kimi insanları maarifləndirməyə çalışıram ki, süfrələr sadə olsun, mərasimlər israfdan uzaq keçirilsin”.

Mövzu ilə bağlı açıqlama verən ilahiyyatçı Ağa Hacıbəyli bildirib ki, burada önəmli məsələlərdən biri israfçılıqdır: 

“Toy mərasimindəki israf, beş yas tədbirindəki israfdan qat-qat artıqdır. Əgər biz ölkəmizdə – gözəl vətənimizdə – gerçəkdən həqiqətin arxasına düşmüşüksə və israfın qarşısını almağı məqsəd qoymuşuqsa, bu yalnız toylarla deyil, marketlərdən başlayaraq sözün, vaxtın, həyatın israfına qədər uzanan geniş bir mövzunu əhatə edir. Bəli, məhz bu səbəbdən Rəbbimiz israf edənləri sevməz! Söhbət təkcə sözdən və məclisdən getmir – ömrünü, həyatını israf edən insanlar var. Bütün bu halların hamısı “israf” anlayışının içərisinə daxil olur”.

Nəzrin Salmanova