Ədhəmi divanının dil və məzmun özəllikəri haqqında

Anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının inkişafının vüsət aldığı XV yüzillikdə böyük bir şairlər ordusu yetişmişdi. Bir çox orta əsr mənbələrində adı keçən Ədhəmi təxəllüslü şairin yaradıcılığı da bu dönəmə təsadüf edir. Şairin Divanı XV yüzillik şeirimizin bütün bədii, poetik, estetik cəhətlərini, dil üslub xüsusiyyətlərini daşıyır. Bununla yanaşı, Ədhəminin şeir dili qulağı yormayan, ruha məlhəm, qəlbə məhrəm, cilalanmış, cilalı olmaqla bərabər sadə bir dildir. Şairin Divanına nəzər saldıqda bəzən özü ilə, bəzən də oxucusu ilə ilıq, səmimi bir söhbətə baş vuran şair-aşiq obrazı görürük. Ədhəmi şeirlərində aşıb-daşan eşqi, sevgili yolunda etdiyi fədakarlıqları, keçirdiyi məhəbbət iztirabları ilə qürrələnən aşiq görə bilməzsiniz. Onun yaratdığı aşiq obrazı minnətsiz, təmənnasız, bütün səmimiyyəti ilə sevir, duyduğu nisgil və gileyi də xoş bir bəyanla ifadə edir.

Hicrinin qəmilə düşdi könül bəndə, neyləsün? 

Təqdir işini Tanrı bilir, bəndə neyləsün? 

Zərd oldı arizin göricək şərmdən günəş, 

Üz görməsindi, olmasa şərməndə, neyləsün? 

Mən binəva, cəfayi-cahanın hesabı yox, 

Sən söylə, munca dərdə bu dərdməndə neyləsün? 

Şeirdəki bu etiraf həm aşiqin məşuqla həsbi-halıdır, həm də şairin oxucusu ilə dərdləşməsidir. Ədhəmi burada bədii sualdan istifadə edərək sevdalı könülün düşdüyü halın təsvirini verir, “neyləsin” deməklə ona haqq qazandırır, söylədiyi fikirlərə şəkk-şübhə yeri qoymur. Bu zaman o, sarı-qızılı rəngi ilə bərq vuran günəşin məhz sevgilinin camalı qarşısında utandığından saraldığını vurğulamağı da unutmur. Nümunə gətirdiyimiz bu parçada Ədhəminin “Tanrı” sözünü işlətməsi də diqqətimizi çəkməkdədir. Şair əsasən milli sözlərimizə üstünlük verdiyi üçün dili sadəvə anlaşılandır, anadilli şeirimizin prinsiplərini layiqincə doğruldur. Bundan başqa, Ədhəminin dilində maraqlı deyimlərə də rast gəlirik. Məsələn, onun “diriltmək” anlamında işlətdiyi “dirgürmək” ifadəsi maraq doğurur. 

Gəh lütfi dirgürür məni, gəh öldürür qəmi, 

Bilmən nə nəsnəyəm, demək olmaz bəşər mana.

Ümumiyyətlə, Ədhəminin şeirləri əruz vəzninin türk dilinə müvəffəqiyyətlə uyğunlaşdırılmasının əyani sübutudur. Şair əruz vəzni üçün vacib olan uzun saitlərin olmadığı milli sözlərimizdən ustalıqla, cəsarətlə istifadə edərək olduqca oxunaqlı və ən əsası, çeynənməmiş ifadələrlə zəngin qəzəllər ortaya qoymuşdur.

Aşağıdakı misralar dediyimiz fikri bir daha təsdiqləyir.

Ta dəhanın tək camalın oldı eynimdən nihan, 

Həqq bilir kim, ağlamaqdan qalmadı bağrımda qan. 

Yatmagil gülşəndə güldən kölgə düşər üstünə, 

Qorxuram gülgül ola ol nazik əndamın uyan. 

Şairin üslubu, dil özəllikləri ilə bağlı vurğuladığımız məsələlərdən əlavə, şeirdəki qayğıkeşlik, mərhəmət və məhrəmlik duyğusu nəzəri cəlb edir. Sevən aşiqin sevdiyinə qarşı diqqəti, nigaranlığı sadə bir deyiş və bədii-estetik obrazlarla diləyatımlı, yaddaqalan poetik nümunəyə çevrilir.Bəzən isə şair sevgilini yox, özünü günəşlə qarşılaşdırır və bu zaman günəş onun “rəqibi” qismində çıxış edir.

Dedilər kim, qapuna yüzüni sürtürdi günəş,

Mən inanman bu sözə, Ədhəmi ölmüşdi məgər?!

Son dərəcə səmimi, məhrəmanə tərzdə deyilmiş bir beytdir. Şair aşiqlikdə, yar yolunda canını fəda etməkdə heç bir rəqib tanımadığını sadə, təsirli poetik boyalarla oxucusuna çatdırır. Sevginin gücü sənətkar qələmi ilə qüdrətli, qarşısıalınmaz bir qüvvə kimi təsvir və təqdim olunur. Ədhəmi zaman-zaman xalq dilində işlənən sözlərlə yanaşı onların dilimizdəki alınma qarşılığını da işlədərək öz poetik dilinin zənginliyini ortaya qoymuş olur. Misala diqqət edək.

Öldürür bir ləhzədə qəmzən oxı min aşiqi,

Dersə ol məhbub əgər, durma haman, ana inan.

Oldu cövründən pərişan Ədhəmi, səndən iraq,

Yaşın axıdar zəmin, gök kimin ağlar asiman.

Bu zaman öz pəjmürdə halından xəbər verərkən belə müsahibini “cövrü-cəfa”dan, söylədiklərininmənfi enerjisindən qorumağı unutmur. Xalq arasında əsrlərdir istifadə olunan, hal-hazırda da gündəlik həyatımızda öz ağrı-acısından danışan şəxsin həmsöhbətinə qayğı və qoruma məqsədilə dediyi “səndən iraq”, “üstünə sağlıq” ifadələrinə çox rast gəlirik. Burada da oxşar məqamla, bənzər ifadə ilə rastlaşırıq.

Şeirlərindən Ədhəminin coşğun təbli təbiət vurğunu olduğunu da müşahidə edirik. Şair doğma yurdunun təbiətini, ağac və çiçəklərini sevə-sevə tərənnüm edir, şeirlərində bənzətmə və təşbeh olaraq müxtəlif ağac növlərinin adlarına yer verir. 

Qəmin ta kim, könlümi qıldı məskən, 

Sarardı qüssədən göy geydi gülşən. 

Amansız möhtəsib daş atdığıçün, 

Söyüddən şişeyi-mey geydi cövşən. 

Ədhəmi burada qəm daşı ilə vurulmuş qəlbindən bəhs edir. Ürək adlı orqanın mey şüşəsinə bənzəyən qırmızı rənginin qüssədən sıxılarkən söyüd kimi (yaşıl rəng aldığını) göyərdiyini obrazlı bir şəkildə dilə gətirir. Şair burada qələmə aldığı təsviri təbiətin, ağacların rəngləri üzərində qurur və yaşıllıq simvolu olması səbəbilə söyüd ağacını xüsusi olaraq qeyd edir. Bu ağacın zəncirvari salxım yarpaqlarını cövşənə, yəni kiçik halqalardan toxunmuş zirehə bənzədir. Şair təxəyyülü, sənətkar yanaşması bu sətirlərdə özünün bütün parlaqlığı və estetik zənginliyi ilə təzahür etmiş olur. Ədhəminin daha bir şeirində ağac adından istifadəetdiyini görürük. 

Yarın yolunda yanmağı öyrən çinardan, 

Dərd əhlinə şəfami gərək yaxşı nardan?!

Şair sadəcə olaraq ağac adı çəkmir, onun əsas keyfiyyətini, başqa ağaclardan fərqli xüsusiyyətini də vurğulayır. Bu zaman çinar ağacından hazırlanan odunun daha davamlı olduğunu və daha uzun müddət yana bildiyini nəzərə çatdırır. Həqiqətən də elmi və bədii ədəbiyyatda bu ağacın qurumuş gövdə və budaqlarından hazırlanmış odunun 20 gün və daha artıq müddət yanması ilə bağlı məlumatlar vardır. Gördüyümüz kimi, Ədhəmi yeri gəldikcə bir botanik və təbiətşünas peşəkarlığı ilə bu məsələlər barədə münasibət bildirir, bilgilərini paylaşır. Şeirin davamında şair fikir və təsvirlərini təbiətin digər atributu olan çiçəklər üzərində qurur. Hər birinin ayrı bir rəmzi anlamı, poetik missiyası olan çəmənin bu zərif sakinləri şairə hiss və həyəcanlarının ifadə olunmasında vasitəçi olur. Oxuyuruq:

Qanlı yaşım ki, yolun qılmışdı dil nisar, 

Uş lalə hasil oldı tamam ol nisardan. 

Nərgis gözünlə badə içəlidən eyləmədi, 

Çox müddət oldı, ey güli-rəna xumardan.

Bağrı qara, qızıl lalə hər zamankı kimi, yenə qanlı göz yaşını təmsil edir, nərgiz isə iri, gözəl gözlərin, məstlikdən süzülən baxışların rəmzi kimi çıxış edir. Qəzəlin davamında şairin qəhrəmanı hicran əzabından, vüsal arzusu ilə gözləməkdən yorulduğunu, intizardan üzülməkdənsə bu yolda ölməyi üstün tutduğunu dilə gətirir.

Öldür məni ki, ötdi nəhayətdən intizar, 

Ölmək gədaya yaxşı gəlir intizardan.

Şeir dilinin sadəliyi diqqət çəkir. Sanki şair əlinə qələm alıb divan bağlamaq məqsədilə qəzəl yazmır, bir yaxın dostu, sirdaşı ilə söhbət edir, qüssədən sıxılan ürəyini boşaldır. Ədhəmi şeirlərini fərqli edən də məhz onlardakı dərin səmimiyyətdir. Güllərlə bağlı olan daha bir təsvir və sevgilinin maraqlı vəsfi diqqətimizi çəkir.

Yanaxların gülə bənzər kim, ortasında burun tək,

Açılmamış güli-narın, asılmış ola nigunsar.

Orta əsr anadilli şeir müəlliflərimizdən heç birinin yaradıcılığında belə bir bənzətməyə rast gəlinməyib, desək, yanılmarıq. Gözəlin burnunun gül ləçəklərinin ortasında qərar tutmuş nar çiçəyinə bənzədilməsi tam olaraq orijinal bir bənzətmədir və şairin son dərəcə zəngin təxəyyülündən, deyilmiş ifadələri təkrarlamadan, yeni obrazlı deyimlər, özünəməxsus təsvirlər yaratmaq bacarığından xəbər verir.

Aşağıdakı sətirlərdə daha bir ağac bənzətməsinə rast gəlirik. 

Öldür qəddin nihalına sərvi-çəmən desəm, 

Ya arizin baharına virdi-səmən desəm. 

Rövzəndən, ey qəmər, üzüni görsə aftab, 

İncir könül, yəqin bilirəm incimən desəm.

Şair xəyalı yenə göy çəməndə dolanıb, sərv ağacının, səmən gülünün bahar mövsümündə yaratdığı tablonu gözümüz önünə gətirir. Sənətkar tərənnüm elədiyi dilbərin üzünü aya bənzədir, günəşlə müqayisə edir, camalını cənnət bağçasına tay tutur. Gördüyümüz kimi, Ədhəminin duyğuları, şairlik ilhamı təbiətdən qidalanır, təsvirləri gül-çiçəklə, yaşıllıqla, bağ-bağatla iç-içədir. Sonda isə şair o gözəlliyi görüb zahidlikdən əl çəkdiyini, lakin Yaradanın qüdrəti qarşısında dinə-imana gəldiyini bir qədər təzadlı, eyni zamanda obrazlı şəkildə dilə gətirir.

Ey dostlar, deyin, məni öldürsün ol sənəm, 

Qorxar, könül məlul ola, nagah mən desəm.

Sındırdı zühd əsasını kuyində Ədhəmi, 

Caizdir ol şikəstə dilə bütşekən desəm.

Yara qıymayan, onu ürkütmədən canını fəda etməyə hazır olan qəhrəmanın incə qayğı və təəssübü oxucunu təsirləndirməyə bilmir. Sonrakı beytdə o özünü “bütşekən”-bütsındıran adlandırır. Bütləri dağıdanların, bütpərəstliyə qarşı çıxanların isə təkallahlığı qəbul edən, o bir olan Tanrıya iman gətirən kəslər olduğu məlumdur. Beləliklə də, şeirin ideyasının“yaradılanı sev Yaradanın xatirinə” prinsipi daşıyaraq Tanrı qüdrətinin insanı zahidlikdən, guşənişinlikdən uzaqlaşdırıb, bütləri sındıran mömin bəndəyə çevirməsi üzərində qurulduğunu deyə bilərik.

Yenə bir sərv təsviri olan şeir qarşımıza çıxır. Qeyd etməliyik ki, bu qəzəldə alınma sözlər minimum saydadır, olduqca sadə, anlaşılan, təmiz ana dilində qələmə alınmış poetik nümunədir. Şeir başdan-ayağa anadilli poeziyamızın saflığını özündə təcəssüm etdirən, hər sözü, hər deyimi çağdaş oxucu üçün asan başa düşülən bir sənət əsəridir. Nümunəyə nəzər salaq.

Görməsəm birdəm anı qan yaş ilən tən boyanır, 

Məni bu şəklilə hər kim ki, görür ölü sanır. 

Qılma nisbət qəddini sərvə, camalın günəşə, 

Ey könül, ğeybət edən aqibətul-əmr utanır. 

Çəkməsəm ahu fəğan odda tutuşar ciyərim, 

Qorxuram ah edəcək uyxudan ol mah oyanır. 

Gündə min kəz ana can vermək içün xəstə könül, 

İnciməz, fikr edirəm ol məhi-bədmehr usanır. 

Mən anın tiğinə bel bağlamadım, öldürdi məni, 

Öldürür hər kim, axar suya mənimtək dayanır. 

Çünki, hərdəm həsrətin çəkdim məni etdin əsir, 

Ədhəmiyə qıl əlac, illa ki, bu can alınır. 

Şair burada da adını çəkdiyi ağacın xüsusiyyətini vurğulayır, mədhini etdiyi şəxsi günəşə bənzədir. Şairin qəhrəmanı “Qorxuram ah edəcək uyxudan ol mah oyanır” deyərək başqa şeirlərində olduğu kimi, bu qəzəldə də sevgiliyə olan qayğısını, təəssübkeşliyini, onu incitmək qorxusunu dilə gətirir. Bir sözlə, qəzəl bütövlükdə saf eşqin saf dillə bəyanından ibarətdir. 

Ədhəminin şeirlərində zaman-zaman maraqlı cinasların işləndiyini də görürük. Şairin yaratdığı cinaslar bizə aşıq sənətini, el ozanlarının qoşma və gəraylılarındakı söz ustalıqlarını xatırladır. Ədhəmi poeziyasının xalq şeirindən qidalandığını onun bütün Divanı boyu izləmək mümkündür. Şair yazır:

Günmi deyim, qəmərmi deyim ya səmən səni, 

Üz incəsən, lətafət ilən yasəmən səni. 

Gəzdi xəyal aləmi mislin tapılmadı, 

Günmi, günəşmi, gülmi deyim, ya səmən səni. 

Zahid, görünmə eynimə hərdəm qara geyib, 

Şərm eyləgil, gətirməmişəm yasa mən səni. 

Bu nümunədə “ya səmən səni”, “yasəmən səni”, “yasa mən səni” ifadələri cinas təşkil edir. Şairin öz ana dilinə hakimliyi, sözlə ustalıqla davranmaq qabiliyyəti göz qabağındadır. Ədhəmi şeirləri bizə on səkkizinci əsr Azərbaycan poeziyasındakı Vaqif dilinin, Zakir üslubunun şirinliyinin, axıcılığının haradan gəldiyini göstərir. Əminliklə deyə bilərik ki, adını çəkdiyimiz şairlərin sənəti məhz Ədhəmi kimi anadilli şeirdə böyük qüdrət göstərən sənətkarların yaradıcılığından qidalanmışdır.

Diqqətimizi çəkən bir məqam da divan müəllifinin zahid obrazına qarşı üsyankar mövqeyi, zahidi tənqid və məzəmmət hədəfinə çevirməsidir. Az əvvəl misal gətirdiyimiz nümunədə zahidə “görünmə gözümə hərdəm qara geyib, gətirməmişəm yasa mən səni” deyən şair həmin mövqeyini ortaya qoyur. Ədhəmi daha bir qəzəlində yenə zahidlikdən bəhs edir, kor-koranə deyil, bilgili bir şəkildə, nəfsini bilərək, özünü tanıyaraq zahid yolunu tutmağın doğru olduğunu vurğulamağa çalışır. 

Səccadənişin olmasa meyxanada məhrəm, 

Ol mücbirin əqli kimi ömri daxı kəm. 

Yüz cövr ilə meyxanadan əl versə çıxarmı? 

Aləm hamı tən eyləsə nəfsin bilən adəm. 

Zahid  yeri, meyxanaya gir kim, ola yeksan, 

Ümidi-behişt ilə sana həm o cəhənnəm. 

Sufi girəli məscidə, meyxanaya tərsa, 

Məsciddə nişat olmadı, meyxanədə matəm. 

Faş eyləməgil xadimi meyxana məqamın, 

Hər zahidi-bidanişə sən Ədhəmi, əpsəm.

Şairin sufini zahidə qarşı qoyduğunu, zahidi elmsiz, müti hesab etdiyini görürük. Qəzəl sanki bütövlükdə bir sufilik dərsidir. Gözüyumulu ibadəti, müti bir möminliyi qınayan şair bu şeirdə sufiliyinmahiyyətini açır, insanın hər şeydən öncə öz nəfsinə sahib çıxmağı bacarmalı olduğunu deyir. Başqa bir qəzəlində isə Ədhəmi özünün hürufi mövqeyi, hürufi dünyagörüşü ilə qarşımıza çıxır.

Aşiqi-didar isən zahid yüri hər zərrədə, 

Sevmə vəchullahi gör, şol surəti-rəhmana bax. 

Müshəfi-hüsnündə yarın yeddi xətt birlə əyan, 

Qüdrəti-allaha nəzər qıl, ayəti-Qurana bax. 

Şairin işlətdiyi “surəti-rəhman”, “yeddi xətt”, “ayəti-Quran” kimi hürufilik istilahları, şeirlərinin birində isə Həllac Mənsurun adını çəkməsi onun müəyyən dərəcədə hürufi təriqətindən təsirləndiyini göstərir. Xüsusilə də bu beytlər şairin canı və ruhu kamilləşərək saflaşmış insan haqqında təsəvvürünü, onu ali varlıq hesab etdiyini çox parlaq bir şəkildə göstərir. 

Surətə qılma nəzər, ey xəstədil, gəl cana bax, 

Canu dil ayinəsin saf eyləyib canana bax. 

Zinəti-dünyadan əl çək, masəvadan fariğ ol. 

Əhsəni-təqvimə gəl hər vəchilə insana bax. 

Ədhəmi bər-bəzəyə, zahiri görüntüyə deyil, mahiyyətə diqqət etməyə çağırır və insan adlı varlığın könlünə, ruhunun dərinliyinə nüfuz edib, onu saflaşdırıb orada əks olunanı görə bilməkdən danışır. Bu mənada nümunə gətirdiyimiz sətirlər olduqca təsirli və eyni zamanda yüksək sənətkarlıqla yazılmış, musiqivari təəssürat oyadan misralardır. Şeirlərinin təsir gücünü artırmaq üçün şair el deyimlərinə, atalar sözlərinə də çox müraciət edir. Bunu Ədhəminin bir çox qəzəllərində  görmək olar. Oxuyuruq:

Məsəldir iki qarpız əldə durmaz, 

Anın yolunda yekrəng olmaq ola.

Şair düzgün əqidəli, iradəli olmağı, bir yol tutub sonadək o yolla getməyi, dəyişkən fikirli olmamağı insan üçün vacib keyfiyyət olaraq səciyyələndirir. Bu zaman məhz dədələrimizin fikir, düşüncə, həyat sınağından keçərək nəsildən-nəslə ötürülmüş bu cür hikmətli deyimlər köməyə gəlir. Daha bir atalar sözünün işləndiyi şeirdən misala baxaq.

Deyəndə aşiqinə doğru baxsa işvə ilən, 

Eşit nəsihəti, qorxar könül ki, qan edəsiz. 

Gözünə kirpik oxun vurubən başırma qaşı, 

Rəva dəgil ox atıb, yayı nihan edəsiz.

Bu məqamda da dürüstlük, igidlik, sözü üzə demək, riyakar olmamaq, bir sözlə, əqidəsində düz olmaq kimi keyfiyyətlər təqdir edilir. “Oxu atıb yayı gizləməyin rəva olmadığı”nı deyən şair insanları bu nəsihətə qulaq verməyə çağırır. 

Ədhəmi yaradıcılığının dil və məzmun özəllikləri haqqında çox bəhs etmək olar. 

Şairin irsi başdan-ayağa özü-özünü təqdim və ifadə edən zəngin ədəbi mirasdır. Sadəcə anadilli Azərbaycan ədəbiyyatını təmsil edən bu mirası diqqət və təmkinlə, düzgün şəkildə təhlil edib mühüm cəhətlərini ortaya çıxarmaq lazımdır. Biz bu şairin ədəbi irsini öyrəndikcə onun sənətkarlığı, sözü sənət zirvəsinə yüksəltmək bacarığı gözümüz qarşısında vərəq-vərəq açıldı və şair duyğularının obrazlı, eyni zamanda da olduqca sadə və səmimi ifadəsi, şeir dilinin möhkəm dayaqlarla xalq yaradıcılığına söykənməsi, şairin bu məsələdə prinsipiallığı, təəssübkeşliyi bizləri heyran etdi. Ədhəminin Divanı haqqında əhəmiyyətli hesab etdiyimiz ən mühüm məqamlardan bəhs etməyə çalışdıq. Əminəm ki, şairin yaradıcılığı ilə yaxından tanış olan hər bir ədəbiyyat araşdırıcısının Ədhəmi poeziyası haqqında deməyə sözü olacaqdır. Şairin özünün dediyi kimi:

Mütrib qatında ərz edəcək demiş ol nigar, 

Filcümlə şeiri Ədhəminin aşiqanədir.

Öz söylədiklərindən çıxış edərək deyə bilərik ki, Ədhəmi şeiri məzmunca aşiqanədir: Tanrını, insanı,sevgini, sevib-qorumağı, bir sözlə, dünyəvi və ilahi eşqlə bağlı olan hər bir şeyi təbliğ və təmsil edir; Ədhəmi şeiri dil baxımından isə aşıqanədir, aşıqsayağıdır, xalqa, xalq yaradıcılığına yaxındır və dildə, deyilişdə sadəliyi, səmimiliyi təbliğ və təmsil edir.

Könül Hacıyeva

Filologiya elmlər doktoru, dosent