Niyə? İnsan şüurunun əbədi axtarışı

İnsanı digər bütün canlılardan fərqləndirən tək xüsusiyyət şüurudur. Şüur insana ətrafdakı prosesləri tam şəkildə dərk etmək və mahiyyətinə varmaqda kömək edir. Lakin bir çox nünaslarda əksər insanlar öz şüurlarının mahiyyətini dərk etmir və ondan istifadəni zəruriləşdirmir. Bu gün insanlar ata-babalarının getdikləri yolla gedir, şablonlara uyğunlaşmaq üçün bütün həyatını sərf edir və bütün həyatı boyu da monotonluqdan kənara çıxa bilmir. Şüur insanı tarix boyu daha asan alətə, daha asan başa gələn və fiziki gücdən az istifadə olunan əmək fəaliyyətinə zorladı. Bu gün isə insanlara ən asan gələn yol atasının yolundan irəliləməsidir. Mirzə Fətəli Axundov “Con Stüart Mill Azadlıq haqqında” məqaləsində yazır: “Atalarının və cəmiyyətin yolu ilə getməyə məcbur edilən və ümumi qaydalardan kənara çıxmayan fərdlər dəyirman atlarına bənzəyir”.

Bu fikir göstərir ki, şüurun kökündə dayanan əsas predmet insanın sorğulamaq anlayışının olmasıdır – özünü və həyatı sorğulamaq. Sorğulama, sual vermə insanı özünüdərk və özünükəşfə aparır. İnsan birinci özünü dərk edib anlamalı, hərəkətlərinin, sözlərinin, düşüncələrinin məntiqi nəticəsinə varmalı, özündə müəyyən subyektiv fikirlər formalaşdırmalı, yalnız bundan sonra ətrafında gedən prosesləri, insanları izləyib fikir bildirə bilər. Sorğulama prosesi də mərhələli şəkildə irəliləyir. İnsanın sorğulamasının əsasında dayanan 1 sual bütün həyatı və varlığını anlamağa kömək edəcək - Mən niyə yaradılmışam? Bu suala cavab tapa bilən, mövcudluğunun əhəmiyyətini dərk edən insan bir insan kimi özünün varlığının vacibliyini anlayacaq. Və yalnız bundan sonra o öz daxilindəki fərdi xüsusiyyətləri və subyektiv nüansları dərk edəcək. Həmçinin bundan sonra ətrafına nisbətən müqayisələr aparacaq. 

Sorğulama müəyyən predmetlərə görə qruplara bölünür: ontoloji sorğulama, epistomoloji sorğulama, etik sorğulama.

Ontoloji sorğulama (Varlıq haqqında sorğulama)

Ontologiya fəlsəfədə "varlıq haqqında elm" kimi tanınır. Bu sahə mövcudluğun, varlığın və reallığın fundamental təbiətini öyrənir. Ontoloji sorğulama aşağıdakı sualları əhatə edir:

• Nə mövcuddur?

• Varlıq nədir?

• Bir şeyin var olduğunu söyləmək nə deməkdir?

Ontoloji sorğulama insanın öz varlığına yönəlik suallar da daxil olmaqla, hər şeyin "olma" halını və formalarını araşdırır. Məsələn, biz “mən kiməm?” sualını verdikdə, bu sadəcə psixoloji yox, həm də ontoloji sualdır — çünki "mən" anlayışının varlıq statusunu sorğulayırıq.

Bu sorğulama Martin Heidegger kimi filosofların düşüncəsində mərkəzi yer tutur. Heidegger “Varlıq və Zaman” (1927) əsərində insanın (Dasein) varlığı sorğulamaqla anladığını və varlığa münasibətini dəyişdirdiyini irəli sürür. Ontoloji sorğulama, həmçinin metafizikaya keçid nöqtəsidir.

 Epistemoloji sorğulama (Bilik haqqında sorğulama)

Epistemologiya – yəni bilik nəzəriyyəsi – bilik anlayışını, onun qaynaqlarını, əsaslarını və həqiqiliyini araşdıran fəlsəfi sahədir. Epistemoloji sorğulama aşağıdakı sualları əhatə edir:

• Biz nəyi bilirik?

• Bilik necə əldə olunur?

• Həqiqət və inam arasındakı fərq nədir?

• Şübhə ilə necə davranmalıyıq?

Bu sorğulama insanın özünü dərk etməsində mühüm rol oynayır, çünki biz özümüz haqqında nə bildiyimizi, bu biliklərin nə qədər etibarlı olduğunu qiymətləndiririk. René Descartesin “Mən düşünürəm, deməli varam” (Cogito, ergo sum) tezi epistemoloji sorğulamanın klassik nümunəsidir: Descartes hər şeydən şübhə edərək sonunda yalnız düşünmə faktının danılmaz olduğunu göstərir.

Epistemoloji sorğulama bizi həm də tənqidi düşüncəyə, idrak proseslərini anlamağa və biliyin mənbələrini (empiriya, rasionalizm, intuisiya və s.) fərqləndirməyə aparır.

Etik sorğulama (Əxlaqi sorğulama)

Etika, insanların necə davranmalı olduqları, yaxşı və pisin, doğru və yanlışın nə olduğu kimi suallarla məşğul olur. Etik sorğulama aşağıdakı sualları əhatə edir:

• Doğru nədir? Yanlış nədir?

• Mən necə yaşamalıyam?

• Əxlaqi qərarlar hansı əsaslara dayanmalıdır?

• Başqasına qarşı mənim məsuliyyətim nədir?

Etik sorğulama insanın öz davranışlarına, qərarlarına və başqalarına qarşı münasibətinə yönəlmiş düşüncə aktıdır. Aristotel, Kant, John Stuart Mill kimi filosoflar bu sahədə dərin nəzəriyyələr təqdim ediblər. Məsələn:

• Aristotel fəzilət etikasından danışır: yaxşı insan olmaq üçün hansı keyfiyyətləri daşımalıyıq?

• Kant vəzifə etikasından çıxış edir: əxlaqi qərarlar ağlın hökm verdiyi ümumbəşəri qanunlara uyğun olmalıdır.

• Utilitaristlər (Mill, Bentham) isə nəticəyə əsaslanan etikaya inanır: ən çox fayda gətirən qərar daha doğrudur.

Etik sorğulama insanın öz vicdanını yoxlaması, davranışlarının nəticələrini qiymətləndirməsi və ümumi mənəvi prinsiplərlə üzləşməsi baxımından özünüdərkin mühüm hissəsidir.

Bu üç növ sorğulama bir-birindən ayrı görünsə də, insanın özünüdərk və özünükəşf prosesində qarşılıqlı şəkildə bir-birini tamamlayır:

• Ontoloji sorğulama – “Mən kiməm?”

• Epistemoloji sorğulama – “Mən nəyi bilirəm və niyə?”

• Etik sorğulama – “Necə yaşamalıyam?”

Bu sorğulamalar olmadan insan öz mənliyini, mövcudluğunu və sosial məsuliyyətini dərk edə bilməz. Təbii ki, hər bir insan öz həyatında mərhələli şəkildə məhz bu suallar üzərində dayanmır. Bu qruplar ümumi anlayışın çərçivəyə salınmış formasıdır. Yuxarıda qoyulmuş 3 sual isə insanın özünü dərk etməsi üçün veriləcək ən düzgün suallardır.

İnsan özünü niyə sorğulayır?

Müasir dövrdə insanlar eyni nəsnələrə maraq göstərir, eyni telefon markalarını alır, eyni paltarları geyinir və eyni mahnılara qulaq asır. Bu insanların zövq anlayışının müəyyən çərçivəyə salınmasının və şüursuzluğun bariz göstəricisidir. Son model telefon markası üçün saatlarla növbə gözləyən insanlar həqiqətənmi həyatı və özlərini dərk etmiş insanlardır? Bugünki insanlar bir-birlərinə oxşamağa eyni bir insan modeli olmağa çalışır. İnsanların yaxşı şəraitdə yaşamaq istəməsi, imkanlı olması olduqca başadüşüləndir. Lakin insanların əldə etmək istədikləri bu imkan onların nəfsi üçün zəruri olduğunu düşündükləri şeylərdir. Məhz bu nüanslar insanların sorğulamaq anlayışının mahiyyətini ortaya qoyur, xüsusən də hər kəsin bir-birinə oxşadığı 21-ci əsrdə.

Cəmiyyət və sorğulama

İnsan yalnız fərd deyil — o, eyni zamanda sosial bir varlıqdır. Fərdin özünü sorğulaması, cəmiyyətin içindəki yerini və ona yönəlik qayda-qanunları, normaları, dəyərləri də sorğulamağa gətirib çıxarır. Sorğulamaq — həm fərdi, həm də kollektiv səviyyədə dəyişimin başlanğıcıdır. Lakin bu sorğulama prosesi müxtəlif cəmiyyətlərdə müxtəlif reaksiyalar doğura bilər.

Sosial normalar və adətlərin sorğulanması

Sosial normalar — bir cəmiyyətdə insanların necə davranmalı olduqları ilə bağlı qeyri-rəsmi gözləntilərdir. Adətlər, ənənələr, dini-mədəni normalar və sosial rollar da bu kateqoriyaya daxildir. Bu normlar cəmiyyətin sosial nizamını qorumağa xidmət edir, lakin eyni zamanda fərdin davranış azadlığını da məhdudlaşdıra bilər. Fikirlər subyektiv ola bilər, lakin bu subyektiv fikirlər ümumi obyektiv qaydalara zidd olmamalıdır.

Sorğulama, bu normaların "niyə var olduğu", "kim üçün faydalı olduğu", "kimin maraqlarını qoruduğu" kimi suallarla ortaya çıxır.

• Məsələn, gender rolları bir çox cəmiyyətdə "təbii" kimi qəbul olunur, lakin feminist və humanist fəlsəfə bu rolların sosial konstruksiyalar olduğunu sorğulayaraq alternativləri gündəmə gətirir.

• Durkheim və Weber kimi sosioloqlar göstərirlər ki, sosial normalar insan davranışını strukturlaşdırsa da, dəyişməz deyillər — onlar zamanla, mühitlə və sorğulama ilə transformasiya olunurlar.

Sosial normaları sorğulamaq təkcə fərdi azadlıq deyil, həm də ictimai dəyişimin əsas şərtidir. Əgər heç kim sorğulamasaydı, köhnəlmiş, qeyri-insani və ya zərərli adətlər dəyişməz qalardı.

Sorğulamanın fərdi azadlıq və dəyişikliklərə təsiri

Fərd üçün sorğulamaq — öz azadlığını tanımaq və onu həyata keçirmək deməkdir. Jean-Paul Sartre bu prosesə "autentik yaşamaq" deyir. Yəni fərd verilmiş rolları və sosial maskaları sorğulayıb öz orijinal mənliyini axtarır.

• Fərdi azadlıq — yalnız hüquqi status deyil, həm də şüurlu seçim etmək bacarığıdır.

• Sorğulamaq bu seçim imkanlarını genişləndirir. Fərd artıq "nə etməliyəm?" deyil, "niyə etməliyəm?" sualını verir.

Psixoloji baxımdan da bu proses şəxsi inkişaf, kritik düşüncə və özünüdərk üçün mühümdür. Fərd düşüncələrini sorğuladıqca avtomatik davranışlardan uzaqlaşır, məsuliyyətli fərdə çevrilir.

Məsələn:

• Gəncin din, milliyyət, ailə ənənələri barədə verdiyi suallar onu ya daha dərin bağlılığa, ya da fərqli mövqeyə gətirib çıxara bilər. Amma hər iki halda bu şüurlu seçim olur.

• Karl Popper sorğulama mədəniyyətini "açıq cəmiyyətin təməli" kimi dəyərləndirirdi. Açıq cəmiyyət — fərdin azad sorğulama ilə reallığı dəyişə bildiyi sistemdir.

Avtoritar sistemlərdə sorğulama

Avtoritar rejimlər üçün sorğulama təhlükədir, çünki sorğulamaq — mövcud hakimiyyətin legitimliyini və rəsmi ideologiyanın əsaslarını sarsıda bilər. Bu səbəbdən:

• Sorğulayanlar susdurulur (senzura, təqib, həbs).

• Alternativ fikirlər "təxribat", "xalq düşmənçiliyi", "xarici təsir" kimi damğalanır.

• Təbii nəticə: tənqidi düşüncə zəifləyir, fərd avtomatlaşır.

Totalitarizm tədqiqatçısı Hannah Arendt avtoritarizmin əsas silahının "təfəkkürü sıradan çıxarmaq" olduğunu deyirdi. Yəni fərd sorğulamaq imkanını itirdikdə, rejimə qarşı daxili müqavimət də zəifləyir.

Bununla belə, tarix sübut edir ki, sorğulama gücü hətta ən sərt rejimlərdə də dayanmadıqda daxildən dəyişikliklərə səbəb olur. Məsələn:

• Sovet İttifaqında 1960-80-ci illər arasında yaranan dissident hərəkatlar,

• Ərəb baharına gətirib çıxaran gənclərin intellektual sorğulamaları,

• Və ya 20-ci əsrdə müstəmləkə xalqlarının müstəqillik uğrunda ideoloji oyanışı – hamısı avtoritar normalara qarşı sorğulamanın məhsuludur.

Sorğulamaq – sadəcə bir intellektual akt deyil, azadlığın başlanğıcı, dəyişikliyin hərəkətverici qüvvəsi, mənəviyyatın və düşüncənin özünü müdafiəsidir. Sosial normalar, fərdi seçimlər və siyasi sistemlər – hamısı sorğulamanın təsiri ilə ya möhkəmlənir, ya da transformasiya olunur.

Din və Sorğulama

Din, bəşər tarixində fərdi mənəvi kimliyin və kollektiv mədəniyyətin formalaşmasında əsas amillərdən biri olmuşdur. Din insanın varlıqla, həyatla, ölüm və mənəvi aləmlə bağlı suallarına cavab verməyə çalışır. Sorğulamaq isə bu cavabların nə qədər əsaslı, doğru və mənalı olduğunu anlamaq cəhdidir. Lakin dini sorğulamaq həm fərdi, həm də ictimai miqyasda həmişə sadə olmamışdır. Dini inanclar çox vaxt iman (inanmaq) üzərində qurulub və bu inam rasional əsaslardan daha çox mənəvi ehtiyaclara, ənənəyə və daxili qəbula dayanır. Ancaq insan təbiəti sual verməyə meyillidir. Yəni çox az insan müsəlman ailəsində dünyaya gəlib gələcəkdə xristian olur. Hələ biz anadan olmadan bizim gələcəyimizlə bağlı bəzi nüanslar kodlaşdırılıb. Dinimiz, dilimiz, vətəndaşlığımız. Dini sorğulama da bu kodlaşmalardandır. İnsan dini sorğulamağa başlayarkən bu suallar meydana çıxır:

• “Tanrı varmı?”

• “Dinləri kim yaratdı?”

• “Əgər Tanrı mərhəmətlidirsə, bəs dünyadakı əzablar niyə var?”

• “Bir dinin digərlərindən üstünlüyünü nə əsaslandırır?”

Bu suallar ontoloji, epistemoloji və etik sorğulamanın dini formasıdır.

Sorğulamaq burada nəyi dəyişir?

Fərd üçün dinin doğrudan da şəxsi inanc olub-olmadığını müəyyən edir. Əgər bir insan dini sadəcə ətrafdan öyrəndiyi bir qayda kimi qəbul edibsə, onu sorğulamaq onun daha dərindən inanmasına və ya əksinə, kritik məsafə tutmasına gətirib çıxara bilər.

Ağıl və iman arasında tarixi gərginlik

Fəlsəfə tarixində bu gərginliyin mərkəzində iman və rasional düşüncə arasında münasibət durur:

• Sən inanasan deyə, anlayırsan – deyirdi Avqustinus.

• Sən anlayasan deyə inanırsan – deyirdi Abelard.

Bu fikir ayrılığı sonradan imanın sorğulaya biləcəyi və ya sorğulanmamalı olduğu mübahisəsini doğurur. Tomas Akvinalı kimi orta əsr filosofları göstərirdi ki, iman və ağıl bir-birini tamamlayır. Amma David Hume, Nietzsche, Feuerbach, Bertrand Russell kimi filosoflar dini əsasların rasionallığını şübhə altına alırdılar.

Müasir dövrdə dəyişən dini şüur artıq təkcə “inanmaq”la kifayətlənmir; insanlar niyə inandıqlarını və nəyə inandıqlarını sorğulamaq istəyirlər. Bu isə ağıl və iman dialoqunu zəruridir. Əksər böyük mistiklər və mənəvi müəllimlər (məsələn, Rumi, Əl-Qəzzali, Yunus Əmrə, Sokrat) inancı kor-koranə deyil, daxili təcrübə və dərin düşüncə ilə əlaqələndirirdilər.

Əl-Qəzzali, əvvəlcə filosofların fikirlərini sorğulayaraq skeptisizmə düşür, sonra isə öz təcrübəsi və dini düşüncəsi ilə sufizmi seçir. Bu, sorğulama nəticəsində imanını dərinləşdirən bir yol nümunəsidir.

Sorğulama insanın öz inancına qarşı məsuliyyətini artırır:

• İnancını yaşamağı seçir, çünki artıq anlayaraq inanır.

• Formal ibadətlərdən mənəvi dəyərlərə keçid baş verir.

• Dindəki əxlaqi dərinliyi anlayır.

Din və sorğulama qarşı-qarşıya qoyulmalı deyil, əksinə bir-birini tamamlayan proseslər kimi dəyərləndirilməlidir. Sorğulamaq fərdi kor-koranə itaətdən azad edir, insanı vicdanlı və şüurlu inanclara yönəldir. Cəmiyyətlər isə bu sorğulama mədəniyyətinə açıq olduqca, din daha sağlam və məzmunlu şəkildə yaşanır.

Elm və sorğulama

Elm, insan zəkasının bilinməyənlə üz-üzə gəldiyi andan etibarən ortaya çıxan, davamlı suallar və təcrübələrlə inkişaf edən bir bilik sahəsidir. Onun əsas dayağı isə sorğulamaqdır. Sorğulamaq burada sadəcə sual vermək deyil, əldə olunan biliklərin doğruluğunu, mənşəyini və tətbiqini yenidən nəzərdən keçirməkdir. Elm bu mənada sorğulamanın institutlaşmış forması kimi çıxış edir; elmi fəaliyyət isə sorğulama fəaliyyətinin sistemləşdirilmiş və metodoloji əsaslarla aparılan formasıdır.

Elmi yanaşma proses olaraq bir sıra mərhələlərdən ibarətdir: müşahidə, sual qoyuluşu, hipotezin qurulması, təcrübə yolu ilə yoxlanılması və nəticələrin qiymətləndirilməsi. Bu mərhələlərin hər birində sorğulayıcı düşüncə mövcuddur. Əgər müşahidə olunan hadisə indiyədək qəbul olunmuş nəzəriyyələrlə izah oluna bilmirsə, yeni suallar meydana çıxır və bu suallar vasitəsilə mövcud paradiqmalar yenidən dəyərləndirilir. Məhz bu baxımdan sorğulama, elmin inkişafı üçün itələyici qüvvə hesab olunur.

Fəlsəfi baxımdan sorğulama elmi düşüncənin varoluş səbəbidir. Məşhur filosof Karl Popper elmin əsas fərqləndirici cəhətini onun təkzib edilə bilən (falsifiable) olmasında görürdü. Onun fikrincə, bir nəzəriyyə yalnız təkzibə açıqdırsa elmi sayıla bilər. Bu yanaşma göstərir ki, elmdə sabit və dəyişməz həqiqətlər deyil, daim yoxlanmağa və yenilənməyə açıq nəticələr əsas tutulur. Yəni elm insanın dünyanı anlama səyidir, lakin bu səy hər zaman suallar və sorğulamalar vasitəsilə aparılır.

Tarix boyu elmi inqilablar da məhz bu sorğulama fəaliyyətinin nəticəsi kimi meydana çıxmışdır. Kopernikin geosentrik sistemə qarşı çıxaraq heliosentrik model irəli sürməsi, Darvinin yaradılış nəzəriyyəsinə qarşı təkamül ideyasını ortaya qoyması, Eynşteynin Nyuton fizikasını sorğulayıb nisbilik nəzəriyyəsini formalaşdırması elmdə sorğulama ruhunun ən bariz nümunələridir. Bu nümunələr göstərir ki, elmdə irəliləyiş statik qəbuldan deyil, məhz radikal və əsaslandırılmış sual vermək cəsarətindən doğur.

Bununla yanaşı, sorğulama yalnız elm adamlarının laboratoriyalarında deyil, cəmiyyətin hər bir sahəsində təzahür edir. Təhsildə sorğulama mədəniyyəti formalaşdıqca tənqidi düşüncə qabiliyyəti inkişaf edir, insanlar təqdim olunan informasiyanı passiv şəkildə qəbul etmədən əvvəl onun mənbəsini və doğruluğunu dəyərləndirirlər. Bu, elmi biliklərlə yanaşı, informasiya savadlılığını və sosial məsuliyyəti də artırır. Elmin cəmiyyətə ən böyük töhfəsi də məhz budur — müstəqil düşünən, əsaslandırılmış qərarlar verə bilən fərdlər yetişdirmək.

Əksinə, sorğulamanın olmadığı və ya qadağan edildiyi mühitlərdə elm və düşüncə durğunlaşır. Tarixdə bir çox avtoritar və teokratik sistemlərdə elmi sorğulama ya qadağan olunmuş, ya da yönləndirilmişdir. Bu cür mühitlərdə elm dogmatik və ideoloji məqsədlərə tabe edilir, nəticədə obyektivlik və inkişaf prinsipi pozulur. Elm yalnız o zaman öz mahiyyətinə uyğun inkişaf edə bilər ki, o azad, tənqidi və açıq müzakirə mühitində fəaliyyət göstərsin.

Beləliklə, elm – cavab tapmaq qədər sual vermək cəsarətidir. O, sorğulamanın davamlı təzahürüdür və bu səbəbdən də heç bir elmi nəticə son nöqtə sayılmır. Əksinə, hər yeni bilik yeni bir sorğulamanın başlanğıcıdır. Elm o zaman yaşayır və inkişaf edir ki, insan daim "nə üçün?", "niyə belədir?" və "bəs başqa cür ola bilərmi?" kimi suallar verməyə davam edir. Bu suallar isə təkcə elmi yox, bütövlükdə insanın bilik yolçuluğunu canlı saxlayan əsas gücdür.

21-ci əsrdə sorğulama mədəniyyəti

21-ci əsr informasiya bolluğu, texnoloji inqilablar və qlobal əlaqələrin gücləndiyi bir dövr kimi fərqlənir. Bu yeni dövrdə insan həyatının bütün sahələri — təhsil, elm, siyasət, din və gündəlik sosial münasibətlər — daim dəyişən və inkişaf edən biliklərə, dəyərlərə və texnologiyalara əsaslanır. Belə bir şəraitdə sorğulama — yəni sual vermə, şübhə etmə, təsdiqlənmiş məlumatları belə yenidən nəzərdən keçirmə mədəniyyəti — daha əvvəlkindən də vacib bir zərurətə çevrilmişdir.

Əgər əvvəlki əsrlərdə sorğulama daha çox elmi və fəlsəfi dairələrlə məhdudlaşırdısa, bu gün o, hər bir fərdin sosial məsuliyyətinə çevrilib. Çünki informasiya dövründə insanı aldatmaq üçün artıq senzura lazım deyil — sadəcə onu yanlış və ya manipulyativ informasiyaya boğmaq kifayətdir. Belə bir reallıqda fərdin sorğulama bacarığı onun düşüncə azadlığını və intellektual toxunulmazlığını qoruyan yeganə vasitəyə çevrilir.

21-ci əsrdə sorğulama təkcə "nə?" və "niyə?" suallarını verməklə məhdudlaşmır, həm də "məlumatın mənbəyi nədir?", "bu məlumat hansı niyyətlə təqdim olunub?", "alternativ baxışlar nə deyir?" kimi daha dərin, daha tənqidi düşüncəyə əsaslanan sualları əhatə edir. Bu, eyni zamanda fərdi yalnız məlumat istehlakçısı deyil, həm də analitik və yaradıcı düşünən subyektə çevirir.

Müasir təhsil sistemləri də tədricən test mərkəzli, əzbərləməyə əsaslanan metodlardan imtina edərək, tənqidi təfəkkür və problem həll etmə bacarıqlarının inkişafına yönəlir. Universitetlər və məktəblər tələbələrə artıq hazır cavablar təqdim etməyə deyil, onları düzgün suallar verməyə təşviq etməyə çalışırlar. Bu dəyişiklik sorğulama mədəniyyətinin təhsil vasitəsilə sistemli şəkildə cəmiyyətə ötürülməsinin bir göstəricisidir.

Bununla yanaşı, 21-ci əsrdə sorğulama mədəniyyəti yalnız intellektual sahələrdə deyil, siyasi və sosial sistemlərdə də ön plana çıxır. Demokratik cəmiyyətlərdə vətəndaşların hökuməti, qanunları, sosial normativləri sorğulamaq haqqı onların əsas hüquqlarından biri hesab olunur. Avtoritar rejimlərdə isə bu mədəniyyətin boğulması nəticə etibarilə durğunluq, qeyri-şəffaflıq və sosial narazılıqlarla nəticələnir. Beləliklə, sorğulama təkcə fərdi deyil, həm də ictimai tərəqqinin şərtidir.

Lakin müasir dövrdə sorğulama mədəniyyətinin qarşısında yeni təhlükələr də yaranır. Məlumat bolluğu bəzən insanları tənqidi düşünməkdən daha çox, şübhəçilik və ya konspirativ düşüncə tərzinə sürükləyə bilər. Bu zaman məqsədyönlü və əsaslı sorğulama ilə əsassız inkarçılıq arasında sərhəd itə bilər. Ona görə də sorğulama mədəniyyətinin sağlam inkişafı üçün yalnız sual vermək deyil, həm də məlumatı qiymətləndirmək, sübut tələb etmək və məntiqi nəticələr çıxarmaq bacarığı vacibdir.

Nəticə olaraq, 21-ci əsrdə sorğulama mədəniyyəti intellektual azadlığın, elmi tərəqqinin və sosial inkişafın əsas sütununa çevrilmişdir. Bu mədəniyyətin inkişafı hər bir fərddən aktiv düşüncə, şüurlu iştirak və tənqidi baxış tələb edir. Sorğulayan insan dəyişən dünyada yalnız müşahidəçi yox, həm də iştirakçı və dəyişiklik yaradan qüvvədir. Bu isə müasir cəmiyyətin inkişafının təməlidir.

Sorğulama bir nəticə, bir son nöqtə deyil — o, hər yeni mərhələnin, hər dəyişimin, hər yeniliyin başlanğıcıdır. Sual verdiyimiz an artıq mövcudla kifayətlənmirik, daha yaxşısını axtarmağa başlayırıq. Bu, insanın özünü və dünyanı dərk etməsinin, azad düşüncənin və tərəqqinin təməlidir. Sorğulama bizi şübhəyə deyil, anlamaya aparan körpüdür; o, yıxmaq üçün yox, yenidən qurmaq üçün vacib bir mərhələdir. Bu səbəbdən, sorğulamaq yalnız bir hüquq deyil, həm də bir məsuliyyətdir — hər yeni başlanğıcın ilk addımı kimi.

Ayhan