“Məcburi köçkünlərin ərazilərə qaytarılmasının sürətləndirilməsi tezisinin əleyhinəyik”

Qarabağ zəngin təbii resurslara və strateji coğrafi mövqeyə malik bölgədir. 44 günlük Vətən Müharibəsindən sonra bu ərazilərin yenidən qurulması Azərbaycan iqtisadiyyatında əsas hədəflərdən biridir. Hazırda regionun iqtisadiyyatının qurulması, infrastrukturun bərpası, əhalinin yerləşdirilməsi prosesi davam edir. Mövzu ilə bağlı i.e.n., dosent, Elm və Təhsil Nazirliyinin İqtisadiyyat İnstitutunun Post-konflikt ərazilərin bərpası Elmi Mərkəzinin rəhbəri Azər Səfərov Crossmedia.az-a açıqlama verib.

O, Qarabağda həyata keçirilən infrastruktur layihələrinin region iqtisadiyyatına təsirindən danışıb:

“Post-konflikt ərazilərdə yerinə yetirilən infrastruktur layihələri orada aparılan və aparılacaq quruculuq işlərinin ilkin şərtini təşkil edir. Bu layihələrin icrası olmadan hər hansı bərpa və quruculuq işlərinin aparılması mümkün ola bilməz. İnfrastruktur deyəndə ilk növbədə yollar, elektrik, su, qaz, kommunikasiya xəttləri nəzərdə tutulur. Öncə bu kommunikasiyalar yaradılmasa hələ müharibədən əvvəl viran qoyulmuş o torpaqlara necə getmək olardı, orada necə hər hansı bir quruculuq işi aparmaq olardı? Heç şübhəsiz bu infrastrukturun özünün də yaradılmasının ilkin şərti həmin kommunikasiyaların keçdiyi xətlər üzrə minatəmizləmə işlərinin aparılmasından ibarət olmuşdur. Yəni çox sadə məntiq bundan ibarətdir ki, əvvəlcə müəyyən istiqamətlər üzrə minatəmizləmə işləri aparılır, sonra yollar çəkilir, elektrik enerjisi və su verilir, bundan sonra tikinti-quraşdırma işləri başlayır. Artıq mətbuatdan məlum olduğu kimi Qarabağ və Şərqi-Zəngəzurda əsas magistral yolların çəkilişi başa çatmaq üzrədir. Tikintisi başlamış və aparılan yaşayış məntəqələrinə elektrik enerjisi verilmişdir. Burada indi su təminatı və qazlaşma ilə bağlı işlər görülür. Şəhərlər və kəndlər tikildikcə işlərin əsas istiqaməti yerli əhəmiyyətli yolların və kommunikasiyaların yaradılmasına yönəldiləcəkdir”.

İqtisadçı, Qarabağ kənd təsərrüfatı sahəsinin Azərbaycanın ərzaq təhlükəsizliyinə verəcəyi  töhfədən söz açıb:

“Təəssüf ki, indiki zamanda Qarabağ və Şərqi-Zəngəzurun Azərbaycanda kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalına və ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunmasına hər hansı bir töhfəsindən danışmaq mümkün deyil. Bu ona görə belədir ki, bu ərazilərdə kənd təsərrüfatına yararlı torpaqların minalardan təmizlənməsi üçün uzun bir vaxt və xeyli xərc tələb olunur. Məlumdur ki, minatəmizləmə işi çox mürəkkəb və çox da baha başa gələn işlərdir. Bu günə qədər minalardan təmizlənmiş ərazilərin əsas hissəsi hərbiçilərimizin hərəkəti və müəyyən məntəqələrdə yerləşdirilməsi üçün hazırlanmış ərazilərdir. Digər bir qisim təmizlənmiş ərazilər kommunikasiya xəttlərinin çəkilməsi üçün istifadə olunan torpaqlardır. Yaşayış məntəqələrinin salınması üçün istifadə olunan torpaqlar da ilk növbədə minatəmizləmə işlərinin görülməsini tələb edirdi. Ona görə də indiyə qədər minalardan təmizlənmiş torpaqların təxminən yarısı bu məqsədlər üçün istifadə olunmuşdur və yalnız qalan hissə kənd təsərrüfatı məqsədləri üçün istifadə oluna bilər. Digər tərəfdən minalardan təmizlənmiş kənd təsərrüfatı təyinatlı torpaqlarının istifadəsinin təşkili ilə də bağlı çox mürəkkəb suallar qarşıya çıxır. Hələ ki, bu torpaqlarda qısa müddətli istifadə şərtləri ilə bərpa olunan yaşayış məntəqələrində məskunlaşan əhalinin özünün təminatı üçün kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalının təşkilindən danışmaq olar. Torpaqların minalardan təmizlənmə prosesinin gedişinə uyğun olaraq bu ərazilərdə kənd təsərrüfatı istehsalının artırılması da mümkün olacaqdır. Məlum olduğu kimi, öz iqlim şəraitinə və işğaldan əvvəlki istehsal ənənələrinə görə Qarabağ regionu Azərbaycanın kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalında çox yüksək xüsusi çəkiyə malik idi. Ona görə də bu torpaqlar minalardan təmizləndikdən sonra burada aqrar istehsalın daha sürətlə inkişaf edəcəyinə heç bir şübhə yoxdur. Torpaq sahibliyinin, torpaq istifadəsinin, torpaqda istehsalın təşkilinin mütərəqqi texnologiyalarının tətbiqi şərtlərini qabaqcadan hazırlamaqla bu torpaqlarda işğaldan əvvəlki dövrdən də artıq kənd təsərrüfatı məhsulları istehsal etmək və ölkənin qida təhlükəsizliyinin təminatını xeyli dərəcədə artırmaq mümkün olacaqdır”.

Azər Səfərov məcburi köçkünlərin qayıdışını sürətləndirmək üçün hansı iqtisadi təşəbbüslərin vacib olduğu məsələsinə də xüsusi toxunub: 
“Post-konflikt ərazilərdə bərpa və quruculuq işlərinin iqtisadi problemlərini tədqiq edən elmi bir qurum olmaqla biz məcburi köçkün və qaçqınların bu ərazilərə qaytarılmasının sürətləndirilməsi tezisinin əleyhinəyik. Əksinə biz bu ərazilərdə aparılan mənzil tikintisinin azaldılmasının, bunun əvəzində orada istehsal müəssisələrinin yaradılmasının və iş yerlərinin yaradılmasının sürətləndirilməsini təklif edirik. Kifayət qədər iş yerləri yaradılmadan ölkənin müxtəlif müəssisələrində işləyən insanların bu ərazilərə gətirilib yerləşdirilməsi ən qiymətli iqtisadi resurs olan iş qüvvəsinin istifadədən çıxarılması mənasına gəlir. İş qüvvəsinin səmərəli istifadə edilməsi qanunauyğunluqları isə tələb edir ki, bu məntəqələrdə ilk növbədə iş yerləri yaradılsın, özü də orta respublika səviyyəsindən daha məhsuldar əmək şəraiti ilə təmin olunmuş iş yerləri yaradılsın, bundan sonra isə hər hansı işçinin və onun ailə üzvlərinin məskunlaşması prosesi təşkil olunsun. Ona görə də indiki mərhələdə yenidən qurulan kəndlərimizə və şəhərlərimizə məcburi köçkün və qaçqınların köçürülməsini sürətləndirilməsindən yox, onlar üçün yüksək məhsuldarlıqlı və yüksək gəlirli iş yerlərinin yaradılmasından danışmaq lazımdır. Digər tərəfdən məcburi köçkün və qaçqınların qayıdışının sürətləndirilməsi bundan əvvəl mənzil və evlərin tikintisinin sürətləndirilməsini tələb edir ki, bu da tikintiyə əsassız məsrəflərin artmasına gətirib çıxarır. Böyük tikinti materialları ehtiyatına malik olan Cəbrayıla, Laçına, Kəlbəcərə Bakıdan aparılan daşlarla və digər tikinti materialları ilə mənzillər və evlər tikmək həmin yaşayış sahələrinin tikinti xərcini birə üç artırır. 2-ci Qarabağ müharibəsindəki şanlı qələbədən sonrakı ilk dövrlərdə müəyyən məntəqələr üçün bu cür yüksək xərclərlə mənzil və binaların tikilməsi siyasi amilləri nəzərə almaqla tam məntiqi və zəruri idi. Mənzil və evlərin tikintisinin kütləvi hal aldığı indiki mərhələdə isə bu cür məsrəflərin məqsədəuyğunluğu sual doğurur. Təklifimiz bundan ibarətdir ki, indiki mərhələdə bu ərazilərdə tikinti materialları istehsalının geniş bazası yaradılmalıdır. Post-konflikt ərazilərdə bərpa və quruculuq işlərinin hələ bir neçə onilliklər davam edəcəyini və tikinti materialları daşımaçılığının yüksək xərclər tələb edən əməliyyatlar olduğunu nəzərə alaraq bu ərazilərdə tikintinin maddi-texniki bazasını təmin edəcək tikinti materialları istehsalını sürətləndirmək lazımdır. Belə olan halda tikintiyə çəkilən xərclərin maya dəyərini əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salmaq və tikintiyə yönəldilən büdcə xərclərinə qənaət etmək mümkün olacaq. Tikinti xərclərinin azaldılması nəticəsində əldə olunan əlavə vəsaitləri isə istehsal müəssisələrinin, deməli iş yerlərinin yaradılması üçün zəruri olan investisiyalara yönəltmək lazımdır. Mənzil tikintisinin azaldılması deyəndə biz ilk öncə 2026-cı ildən sonrakı tarixləri yerinə yetiriləcək tikinti proqramını nəzərdə tuturuq və Böyük qayıdış Birinci Dövlət proqramı ilə nəzərdə tutulan tikinti və məskunlaşma planını şübhə altına almırıq. Bu proqram artıq Dövlət tərəfindən qəbul olunmuşdur və bütünlüklə yerinə yetirilməlidir. Eyni zamanda bu proqramla tikintisi nəzərdə tutulan bir neçə strateji əhəmiyyətli yaşayış məntəqələrinin özülünü Azərbaycan Prezidenti, cənab Ali Baş Komandan özü qoymuşdur ki, bu yaşayış məntəqələrinin vaxtında tikilib məskunlaşdırılması tarix bir vəzifə, bu sahədə çalışan hər kəsin vicdan borcuna çevirmişdir. Ancaq bununla bərabər qarşıdakı iki ildə tikinti xərclərinin maksimum azaldılması üçün bütün mümkün olanları da həyata keçirməyin vacibliyini bir daha qeyd etmək lazımdır”.

Mərkəz rəhbəri Qarabağda yeni iş yerlərinin yaradılması üçün hansı sahələrə daha çox diqqət yetirilməli olduğundan da danışıb: “Əvvəlcə qeyd etdiyimiz kimi, indiki mərhələdə Qarabağda və Şərqi Zəngəzurda iş yerlərinin yaradılması mənzil tikintisindən daha vacib məsələdir. Mənzil tikib, əhalini köçürüb, işsizlik səviyyəsini artırmaq və bunun doğurduğu digər sosial fəsadları gücləndirməkdənsə, qabaqcadan iş yerləri yaratmaq, bu iş yerlərində çalışacaq insanların müvəqqəti yaşayışı üçün şərait yaratmaq, daha sonra isə onların ailələrini təmin etmək üçün yüksəkkeyfiyyətli mənzillər və evlər tikmək ardıcıllığı dayanıqlı məskunlaşmaya nail olmağın yeganə yoludur. Yəni, təklifimiz bundan ibarətdir ki, post-konflikt ərazilərdə iş yerlərinin yaradılması prosesi mənzil tikintisini qabaqlamalıdır. İş yerlərinin yaradılması isə post-konflikt ərazilərdə yeni iqtisadiyyat quruculuğunu özündə əks etdirən dövlət proqramı əsasında həyata keçirilməlidir. Bu gün belə bir proqramın işlənib hazırlanmasına və təsdiq olunmasına böyük ehtiyac var. Bu zərurətdən çıxış edərək AR ETN İqtisadiyyat İnstitutunun Post-konflikt Ərazilərin Bərpası Elmi Mərkəzi belə bir proqramın işlənməsi üçün lazım olan metodoloji, metodiki və texniki-iqtisadi əsaslandırmaların variativ layihələrinin işlənib-hazırlanması istiqamətində irəliləyir və artıq müəyyən nəticələr də əldə edə bilmişdir. Həmin nəticələrin mərhələlərlə müəyyən arayışlar şəklində uyğun dövlət orqanlarına təqdim edilməsi nəzərdə tutulur.

Burada ümumi şəkildə onu qeyd edə bilərəm ki, köçkün və qaçqınların qayıdışının birinci mərhələsində onların məşğulluğunun təmin edilməsi üçün post-konflikt ərazilərdə istənilən təyinatlı müəssisənin (ekoloji tarazlığı pozmamaq şərti ilə) yaradılmasını məqbul hesab edirik. Bu mərhələdə yaradılan müəssisələrin əsasən yerli şəraitə uyğun olmasına, region təbiətinin və iqliminin verdiyi resursların iqtisadi dövriyyəyə cəlb edilməsinə yönəldilməsinə çalışmaq lazımdır. Sonrakı mərhələlərdə maksimal dərəcədə qabaqcıl texnologiyaların tətbiqinə əsaslanan yüksək elm tutumlu sahələrə aid müəssisələrin yaradılmasını vacib hesab edirik. Bu tip müəssisələrin yaradılması üçün bütün daxili imkanlar səfərbər olunmalı, xarici investorlarla məqsədyönlü iş aparılmalıdır. Bu cür müəssisələrin yaradılmasına yönəldilən investisiya layihələrinin post-konflikt ərazilərə cəlb olunması yalnız dövlət orqanlarının yox, bütün respublika ictimaiyyətinin vəzifəsinə çevrilməlidir”.

Bahar Musayeva