Bundan sonrakı dünya təbii fəlakətlər üzərində yaşayacaq - AÇIQLAMA

Getdikcə daha qeyri-müəyyən və ekstremal iqlim şəraitində yaşadığımız bu dövrdə dünya ekoloji təhdidlərə qarşı daha da həssas hala gəlir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Ətraf Mühit Proqramı (UNEP) tərəfindən yayımlanan son hesabat dörd kritik sahədə getdikcə artan riskləri ön plana çıxarır: irsi çirklənmənin yaratdığı qalıcı zərər, buzlaqların əriməsi ilə oyanan qədim mikrobların potensial təhlükəsi, qlobal miqyasda çayların quruması və yaşlanan əhalinin iqlim ekstremallarına qarşı artan həssaslığı. Bu faktorlar təkcə ətraf mühitə təsir etməklə kifayətlənmir, həm də insan həyatına bilavasitə təhlükə yaradır və davamlı, proaktiv tədbirlərin vacibliyini gündəmə gətirir.

 Mövzu ilə bağlı Crossmedia.az-a açıqlama verən ekoloq Elçin Bayramlı ilk olaraq bildirib ki, orta temperaturun artması üç dərəcəyə çatdıqda, bu artıq fəlakət deməkdir — qlobal kataklizmin başlanğıcı sayılır:

“Buzlaqların və dağların buz qatının əriməsi ciddi şəkildə sürətlənir. Bu, artıq kritik həddədir. Temperatur bir qədər də artsa, vəziyyət daha da pisləşəcək. Mövcud proqnozlarda bu açıq şəkildə görünür; hər şey gözümüzün qabağındadır. Çıxış yollarına gəlincə, bu məsələ ilə bağlı bir çox beynəlxalq konfrans keçirilib — Kioto Protokolu, Paris Anlaşması kimi sənədlər qəbul olunub, COP çərçivəsində müxtəlif razılaşmalara cəhd olunub, amma əhəmiyyətli nəticələr əldə olunmayıb. Bunun əsas səbəbi antropogen təsirlər — insan fəaliyyəti ilə bağlıdır. İqtisadi amillər və sənayeləşmə bu prosesi sürətləndirir. Əgər vəziyyəti düzəltmək istəyiriksə, sənaye sahəsini azaltmaq lazımdır. Zərərli kimyəvi istehsalat və hərbi sınaq layihələri geriyə çəkilməlidir. Lakin qlobal kapitalizm buna imkan vermir, çünki ortada böyük gəlirlər dayanır. Planetin faydalı resursları vəhşicəsinə istismar olunur, atmosferə tullantılar artır, torpaqlar isə zəhərlənir. Ekoloji sistem tamamilə pozulub. Planet canlı orqanizm olduğu üçün baş verən dəyişikliklərə adekvat reaksiyasını verir. Nəticədə təbii fəlakətlərin tezliyi, dövrlüyü və sayı sürətlə artır. İndiki gözlənilən quraqlıq və su çatışmazlığı da ilbəil şiddətlənir. Bununla bağlı heç kim ciddi tədbir görmək istəmir. İri sənaye dövlətləri sənaye sahələrini azaltmaq fikrində deyillər — əksinə, daha çox gəlir əldə etmək niyyətindədirlər. Digər tərəfdən, üçüncü dünya ölkələri də inkişaf etmək, sənaye iqtisadiyyatını genişləndirmək istəyirlər. Onlar da zərərli sənayeləri azaltmağa maraqlı olmurlar. Nəticədə, gəlirlərlə bağlı maraqlar ümumi şəkildə dünyanın məhvinə aparan bir faktora çevrilir. Ekoloq alimlər həyəcan siqnalı verirlər və 5-10 ildən sonra olan dövr üçün ciddi proqnozlar irəli sürürlər. Lakin bu, heç kimi narahat etmir, çünki dünyada qurulan sistem insani deyil — bu, vəhşi mənfəətə əsaslanan bir sistemdir. Yalnız biznes maraqları və sərvət əldə etmək istəyi üzərində qurulmuş bu mexanizm planetin resurslarını amansızcasına istismar edir”.

Ekoloqun sözlərinə görə, əsas qüvvələr — böyük dövlətlər, transkorporasiyalar və iri sənaye maqnatları  qəti şəkildə lazımi addımlar atmaq istəmir:

 “Atmosferə atılan tullantıların azaldılması, bəzi sənaye sahələrinin bağlanması və filtr sistemlərinin qurulması üzrə öhdəliklər olsa da, bu tədbirlər maliyyətli olduğundan reallaşdırılmır. Zavodlarda filtr sistemlərinin qurulması bahalıdır; onu edəndə məhsulların maya dəyəri artır və bu səbəbdən heç kim bu preventiv tədbirlərlə razılaşmır.  Artıq ekoloq alimlər bildirirlər ki, proseslər geri dönməz xarakter alıb. Planetin xilas olunma imkanları praktiki olaraq itirilib. Ətraf mühitin, ekosistemin və atmosferin tərkibi o qədər pozulub ki, təbiət öz funksional balansını itirib. Son dövrlərdə qəsdən törədilən meşə yanğınları bunun bariz nümunəsidir. Bu yanğınların məqsədli şəkildə qlobal qüvvələr tərəfindən təşkil edildiyi elmi sübutlarla təsdiq olunur. Sputniklərdən, infraqırmızı şüalarla, təyyarələrdən atılan kapsullar və fərdi şəxslərin meşələrdə yanğın törətmələri ilə bağlı milyonlarla sübut var. Planetin ağciyərləri olan meşələr qəsdən məhv edilir.

Bu proses ümumi dünyada istiləşməni sürətləndirir, iqlimi pozur və havanı zəhərləyir. Nəticədə, bu zəhərlənmiş sistem öz təsirini bütün planetə yayır. Məsələn, 10–13 il əvvəl BMT-nin baş katibi Pan Gi Mun Şimal qütbündə gəmi ilə rahat səfər edib. Lakin 20-30 il əvvəl bu bölgədəki buzlaqlar o qədər sıx idi ki, SSRİ-nin ən güclü atom buzqıran gəmiləri belə buraya çətinliklə çatırdı. O zaman buzun qalınlığı 5 metrdən çox olurdu. Amma indi gəmilər həmin əraziyə asanlıqla gedə bilir”.

 E.Bayramlı vurğulayıb ki, Antraktidada orta temperatur artıq 4 dərəcə artıb, temperatur 20 dərəcəni keçib:

“Əvvəllər bu göstərici 16 dərəcə idi. Bu, o deməkdir ki, Antarktidadakı sürətli ərimə gedir, buz aspektləri qırılır və bu proses okeanlara doğru irəliləyir. Ərimə davam etdikcə, dəniz səviyyəsi tədricən yüksələcək. Proqnozlara əsasən, əsrin ikinci yarısında sahilyanı ərazilər, şəhərlər, ölkələr və dəniz səviyyəsindən aşağı olan hissələr su altında qalacaq. Okean səviyyəsinin 60 metrədək qalxması gözlənilir ki, bu da dəhşətli nəticələrə səbəb ola bilər. Bu vəziyyətin qarşısını almaq üçün ciddi tədbirlər görülmür. Sadəcə görüşlər keçirilir, lakin orada irəli sürülən təkliflər qəbul edilmir. Məsələn, ABŞ Kioto Protokolunu qəbul etmədi, Paris Anlaşmasından çıxdı. Belə tədbirlərin görülməməsi dünyanı fəlakətə aparır. Alimlərin təqdim etdiyi faktlara əsasən, vəziyyət geri dönməz xarakter alıb və dünya son həyəcan mərhələsinə çatıb. Yaxın bir neçə ildə tədbirlər görülməzsə, ümumi temperaturun 1,5 dərəcə aşağı salınması mümkün olmayacaq. Minimum 1 dərəcə azalma üçün bəzi sənaye sahələrinin ləğv olunması tələb olunur. Bu sahələr iri dövlətlərin və korporasiyaların nəzarətindədir və onlar bu istiqamətdə heç bir addım atmaq niyyətində deyillər. Nəticədə, planetin ekosistemi dağılır, meşələr yandırılır, torpaqlar zəhərlənir, atmosfer çirklənir və faydalı qazıntılar vəhşicəsinə istismar olunur. Böyük qüvvələr planetin resurslarını dağıdır, amma məsuliyyəti öz üzərlərinə götürmürlər. Məsələn, dünya ekoloji çirklənməsinin 40%-i yalnız ABŞ-nin payına düşür. O, öz sənayesini azaltmır, əksinə artırır, amma digər ölkələrdən ekoloji normalara riayət etməyi tələb edir. Bu belə davam edə bilməz, çünki ekosistemin müəyyən bir norması var. Bu norma keçildikdən sonra proses geri qaytarıla bilməz. Planet vahid bir canlı orqanizm kimidir. Necə ki, xərçəng xəstəliyi metastaz verdikdən sonra geri dönməz xarakter alır, eynilə ekosistemdə də bu cür pozulma metastaz kimi yayılmağa başlayıb. Fəlakətlər ard-arda gəlir. Qar görməyən cənub ölkələrində qar yağır, isti ölkələrdə soyuq, soyuq ölkələrdə isə insanlar istidən ölür. Məsələn, Britaniya kimi şimal ölkəsində istidən ölüm halları baş verir.  Bu artıq sadəcə həyəcan siqnalı deyil. Araşdırmalarım və müşahidələrim göstərir ki, planeti xilas etmək mümkün deyil. Bu imkanlar praktik olaraq tükənib. Tək bir çıxış yolu qalıb: dünya sənayesinin minimum 50%-i ləğv edilməlidir. Bundan əlavə, istehlak çılğınlığına son qoyulmalıdır. Kapitalizm sistemi məhv edilmədən bu çılğınlıq dayanmaz və dünya məhvə sürüklənməyə davam edəcək. İnsanlar əvvəllər bir əşyanı 5-10 il istifadə edirdisə, indi hər il yenisi çıxır və köhnəsi tez sıradan çıxır. Bu isə davamlı resurs istifadəsinə səbəb olur, planet zibilxanaya çevrilir. Okeanlarda kilometrlərlə plastik zibil yığınları, dəniz səthində plastik adalar əmələ gəlib, diblərdə 15 milyard ton plastik toplanıb. Bu plastik torpaqda çürümür, havanı və suyu zəhərləyir. Çıxış yolu demək olar ki, yoxdur. Bunun üçün mövcud istehsal və istehlak sistemi — bu kompakt kapitalist düzəni məhv edilməlidir. İnsanların tələbatdan artıq istehsalına son qoyulmalıdır. Davamlı kimyəvi və zərərli istehsal modası dayandırılmalıdır. Müasir dövr komfort üzərində qurulub. Əvvəllər insanlar 100 əşya ilə yaşayırdısa, indi 1000 əşya gündəlik həyatın bir hissəsidir. Fasiləsiz istehlak, fasiləsiz resurs istismarı sanki planet tükənməzmiş kimi davranılır. Halbuki, planetin ehtiyatları məhduddur. Yer altından çıxarılan kimyəvi maddələr yer üzünə toplanır, balans pozulur və torpağa, havaya, suya zərər vurulur. Qlobal kataklizmlərin başlamasına maksimum 5–10 il qalıb. Bu 2030-cu ilə proqnozlaşdırılırdı, həmin zaman gəlib çatıb. Bundan sonrakı dünya təbii fəlakətlər üzərində yaşayacaq. Zəlzələlər, vulkanlar, sunamilər və digər hadisələr milyonlarla insanın həyatına son qoyacaq. Meşələr yanacaq, şəhərlər dağıdılacaq. Yeganə imkan odur ki, bütün dünya ölkələri birlikdə qərar qəbul etsin və sənaye fəaliyyətinin yarısını dayandırsın. Lakin qlobal kapitalizm buna icazə vermir. Bu səbəbdən demək olar ki, çıxış yolu yoxdur. Sadəcə gözləmək qalır: qarşıdakı 5–10 ildə dünyanın necə məhv olduğunu izləməkdən başqa çarə yoxdur”.

Nəzrin Salmanova