Tehranda türk mirasına senzura – “Dədə Qorqud” kitabı sərgidən çıxarıldı
Tehranın 35-ci Beynəlxalq Kitab Sərgisi “Oxuyaq və Quraq” şüarı altında keçirildi. Tədbirdə 2700-dən çox yerli və 100-dən artıq xarici nəşriyyat iştirak etdi. Təxminən əlli min adda kitab təqdim olundu. Lakin bu geniş mədəni platformada əcdadlarımızın qədim və fundamental irsi olan “Dədə Qorqud Kitabı”nın yoxluğu hiss olunurdu. Bu əsər nəinki təqdim edilmədi, hətta onun rəsmi iştirakı qadağan olundu.
Halbuki, “Dədə Qorqud” kitabının müxtəlif nəşrləri öncədən İranın Mədəniyyət və İrşad Nazirliyinin icazəsi ilə çap olunmuşdu. Buna görə də, əsərin sərgidən çıxarılması nəinki ölkənin mədəni ənənələrinə ziddir, həm də nəşriyyatla bağlı qanunverici qurumlara hörmətsizlik kimi qiymətləndirilə bilər.
Bu qadağanın mümkün səbəblərindən biri, İranşəhr ideologiyasına bağlı gizli kolonial təsir şəbəkələrinin fəaliyyəti ola bilər. Bu cərəyanlar İran mədəniyyətində türklərin tarixi rolunu təhrif etməyə çalışırlar. Onların iddialarına görə, guya türklər yalnız Səlcuqlarla İran torpaqlarına daxil olublar və ya monqollar türkləri “türk” adlandırıblar. Bu kimi iddialar elmi və akademik çevrələrdə tamamilə əsassız sayılır. Lakin, sosial mediada və ictimai müzakirələrdə bu yanlış fikirlər bəzi məlumatsız şəxslər tərəfindən hələ də yayılır. Bu yanlış yanaşmanın bir hissəsi tarixə dair ümumi məlumatsızlıqdan, digər hissəsi isə tarixi sadələşdirib ideoloji mövqeləri möhkəmləndirməyə çalışan etnik yönlü axınlardan qaynaqlanır.
Dədə Qorqud dastanlarının yazılı nüsxələrində İslama bəzi istinadlar olsa da, bu hekayələrin əsas mahiyyəti qədim şamanist və tanrıçı inanclardan dərin şəkildə təsirlənmişdir. Mütəqəddəs təbiət, əfsanəvi at və Dədə Qorqudun peyğəmbərvari obrazı, bu əsərin İslamdan əvvəlki dövrlərdə türk tayfalarının özünəməxsus kosmoqoniyası, əxlaqı və mifologiyası olduğunu göstərir. “Dədə Qorqud Kitabı” oğuz türklərinin İslam öncəsi dünya görüşünü, cəmiyyət quruluşunu, dilini və inanc sistemini əks etdirən canlı sənəd kimi, onların İran yaylasında, Qafqazda və Anadoluda monqol istilalarından çox əvvəl mövcud olduğunu sübut edir.
Türk epik ənənəsinə məxsus əsərlər arasında “Dədə Qorqud” müstəsna yer tutur. Bu dastan yalnızca oğuz türklərinin monqol istilası öncəsi həyat tərzini əks etdirmir, həm də milli yaddaş və kimliyin ötürülməsində əsaslı rol oynamışdır. Lakin, müasir İranın mədəni mühitində bu əsərlə münasibətlər daim həssas olub. Tehranda keçirilən beynəlxalq kitab sərgisində Dədə Qorqud kitablarının qadağan edilməsi, İran cəmiyyətində hələ də kimliklə bağlı diskursların formalaşma mərhələsində olduğunu və qeyri-fars xalqların tarixinin dominant narrativin kölgəsində qaldığını açıq şəkildə göstərir.
“Dədə Qorqud”un yazılı nüsxələri 15–16-cı əsrlərə aid olsa da, onun məzmunu bir neçə əsr öncədən gələn şifahi ənənələrə dayanır. Dastanlardakı obrazlar, məkanlar və mövzular atalıq hüququna əsaslanan, qəbilə sistemli, döyüşçü, köçəri və maldarlıqla məşğul olan bir cəmiyyətin göstəricisidir. Bu cəhətlər, qədim zamanlardan bəri İran yaylasında, Qafqazda və Orta Asiyada yaşamış türklərin tarixi reallıqları ilə tam uyğun gəlir.
Tarixi və arxeoloji sübutlar göstərir ki, bəzi rəsmi narrativlərin əksinə olaraq, türklər qədimdən İran yaylasında mövcud olublar və onları yalnız monqollardan sonra gələn miqrantlar kimi təsvir etmək doğru deyil. Urmiya gölü ətrafındakı bölgələr dünyanın ən qədim əkinçilik mərkəzlərindən biri olmaqla yanaşı, türklərin qədim yaşayış yerlərindən sayılır. Qəznəvilər, Səlcuqlar və Xorəzmşahlar kimi dövlətlər monqollar gəlməmişdən əvvəl türklər tərəfindən qurulmuş və islamla türk mədəniyyəti bir-birinə qarışmışdır. “Dədə Qorqud” dastanı da bu tarixi və mədəni keçmişin güzgüsüdür.
Yaşar Pur Əli
Toronto-Kanada
15:30 16.05.2025
Oxunuş sayı: 10231
