“Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və müasir fəlsəfəsi” şöbəsində Mirzə Şəfi Vazeh haqqında seminar keçirilib

Ötən həftə AMEA Fəlsəfə və Sosiologiya İnstitutunun“Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və müasir fəlsəfəsi” şöbəsində “Mirzə Şəfi Vazeh və Fridrix Bodenştedt ədəbi əlaqələrinin fəlsəfi, psixoloji və siyasi aspektləri” mövzusunda seminar keçirilib. “Türk xalqlarının fəlsəfi fikir tarixi və müasir fəlsəfəsi” şöbəsinin müdiri, a.e.i., f.ü.f.d., dos. Faiq Ələkbərli giriş sözü ilə tədbiri açaraq mövzunun aktuallığını nəzərə çatdırıb.

Daha sonra, şöbənin əməkdaşı, məruzəçi, f.ü.f.d. Zaur Rəşidov çıxışında öncə bildirib ki, mövzuya aid üç məqalə hazırlayıb və gələcəkdə monoqrafiya şəklində nəşr olunması nəzərdə tutulub. Onun sözlərinə görə, Mirzə Şəfi Vazeh böyük Azərbaycan şairi və maarifçisi, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinə istedadlı lirik şair kimi daxil olmuşdur və XIX əsrdə Qərbdə məşhurlaşan çoxsaylı Şərq şairlərindən biri olmuşdur. Onun aşiqanə ‒ lirik, fəlsəfi və satirik şeirlərində insanın zəngin mənəvi aləmi və ictimai həyatın ziddiyyətləri əksini tapmışdır. Zaur Rəşidov çıxışında qeyd etdi ki, Gəncədə doğulmuş Mirzə Şəfi Vazehin həyatının çox hissəsi XIX əsrdə Qafqazın mədəni mərkəzi olan Tiflisdə keçmişdir. Tiflis mühiti Mirzə Şəfinin həyatında dönüş yaratdı: dövrün qabaqcıl ziyalıları ‒ A.Bakıxanov, M.F.Axundzadə, L.Budaqova, İ.İ.Qriqoryev, Fr.Bodenştedt və başqaları ilə yaxın tanışlıq, sıx dostluq əlaqəsi onun səmərəli yaradıcılıq fəaliyyətinə imkan yaratdı.1844-cü ildə alman səyyahı Fr.Bodenştedt Tiflisə gəldikdən sonra Mirzə Şəfi ilə tanış olur. Bu tanışlıq Mirzə Şəfi və Fr.Bodenştedt arasında möhkəm dostluğa çevrilir. Mirzə Şəfi Vazehin müasiri, alman şərqşünası, tərcüməçi və səyyahı Fridrix fon Bodenştedt onun poetik yaradıcılığı ilə maraqlanmağa başlayır və Mirzə Şəfidən Azərbaycan və fars dillərini öyrənir. Eyni zamanda “Müdrik gəncəli”ni Avropa ədəbiyyatı ilə tanış edir: “Dərs qurtardıqdan sonra Mirzə Şəfini alman şairlərindən Höte, Heyne və Şillerin, ingilis yazıçılarından Tomas Mor və Corc Bayronun əsərləri ilə tanış edirdi. Bayron Mirzə Şəfinin daha çox xoşuna gəlirdi”.Mirzə Şəfini tanınmış xəttat, incə ruhlu şair, alimlərin rəğbət bəslədiyi “çox təmkinli və sakit adam” kimi səciyyələndirən Fr.Bodenştedt etiraf edir ki, müdrik gəncəli dərs zamanı şagirdlərinə öz şeirlərini əzbərdən oxuyardı. Mirzə Şəfi öz əli ilə yazdığı, “Ağılların açarı” adlandırdığı şeirlər məcmuəsini Fr.Bodenştedtə dostluq xatirəsi olaraq bağışlamışdır.Qafqazda olan zaman Fr.Bodenştedt aldığı zəngin təəssüratın bəhrəsi olaraq “Şərqdə min bir gün” əsərini yazır. Burada “şair, nəğməkar və alim” kimi təqdim olunan Mirzə Şəfinin lirik şeirləri verilmişdir.Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, XIX əsr Azərbaycan şairi Mirzə Şəfi Vazehin Qərbdə tanınması, 1848-1849-cu illərdə baş tutmayan Mart inqilabından sonra formalaşmış siyasi gərginlikdən usanan alman oxucuları tərəfindən kütləvi olaraq sevilməsində şair və tərcüməçi Fr.Bodenştedtin rolu olduqca böyükdür. Poetik irsi və nəsihətlərində öz əksini tapmış fəlsəfi-əxlaqi fikirlərindən etdiyi tərcümələrilə M.Ş.Vazehə dünya şöhrəti qazandıran Bustan Əfəndi həm də, sonradan onun öz vətəni Azərbaycanda tanınmasına da əsaslı zəmin yaratmışdır. O, Mirzə Şəfiyə xüsusi əsərlər həsr edərək şairi Avropada məşhurlaşdırmaqla bərabər, onun aydın müdrik Şərqli obrazını da yaratmağa müvəffəq olmuşdur. Bir qayda olaraq natamam olsa da, etdiyi tərcümələr əsasında M.Ş.Vazehin ilkin yazıldığı dildə qalmayan irsini şairin birbaşa varisləri üçün qorumuşdur.Fr.Bodenştedt M.Ş.Vazehin şeirlərinin əlyazmalarını Almaniyaya aparıb. Orada bu şeirlər alman dilinə tərcümə olunub, nəşr edilib və bütün Qərbdə yaxşı tanınmışdır. Mirzə Şəfinin şeirlərinin Avropada şöhrət qazandığını görən Fr.Bodenştedt 1875-ci ildə özünü onların müəllifi elan etmişdir. Fr.Bodenştedt bəyan edir ki, həmin şeirlərin müəllifi Vazeh yox, Bodenştedt özüdür və ümumiyyətlə, Mirzə Şəfi obrazını Bodenştedt özü uydurub. Bununla da Mirzə Şəfinin adı uzun müddət unudulmuşdur.Aparılan elmi, ədəbi araşdırmalar bir daha təsdiq etdi ki, “şərqilər”in həqiqi müəllifi Mirzə Şəfi Vazehdir. Fr.Bodenştedin bu sahədə rolu həmin şeirləri almancaya tərcümə etməkdən, bunları Qərbi Avropada yaymaqdan ibarət olmuşdur.Tədqiqatdan gəldiyimiz ümumi nəticə onu deməyə əsas verir ki, Mirzə Şəfinin Fr.Bodenştedtə hədiyyə etdiyi və sonradan məşhur plagiat məsələsinin yaranmasına rəvac verəcək əlyazmadan ibarət olduğu ehtimal edilən şeirlər toplusunun günümüzədək tədqiqatçılar tərəfindən aşkarlanmaması, alman şair-tərcüməçinin M.Ş.Vazehə qarşı yol verdiyi plagiat aktının bilavasitə olması sualını cavabsız qoyur. Bununla belə, Fr.Bodenştedtin Mirzə Şəfinin poetik və didaktik üslublu fəlsəfi irsindən müəyyən məqamları mənimsəyərək, bilavasitə plagiat aktına yol vermə faktı da şübhəsizdir. Söhbətləri zamanı psixoloji təsirlər vasitəsilə Mirzə Şəfinin üstün intellektualını istismar edən Fr.Bodenştedt, onun düşüncə tərzini, şərqsayağı müdrik sözlərini, meyarları XIX əsrin mücərrəd alman fəlsəfəsindən fərqli aydın hikmətini, çox vaxt bədahətən söylənilən təravətli fikirlərindəki mənaları, bəzi şeir-nəğmələrin Şərq nağıllarını xatırladan maraqlı tarixçələrini özünküləşdirərək plagiata yol vermişdir. Beləliklə, XIX əsrin 70-ci illərində Fr.Bodenştedtin nəğmələrin müəllifliyinə iddia etməsi plagiat məsələsini aktuallaşdırmışdır.Alman təcüməçisini belə bir addım atmağa məcbur edən başlıca səbəb inqilabın uğursuz gedişi xüsusilə də, əksinqilab zamanı alman cəmiyyətlərində artan siyasi repressiyalar təhlükəsi olmuşdur. Qeyd edilən dönəmdə şahidlik etdiyi dəhşətli təqiblər, inqilab cəhbəsini əksinqilab leyhinə dəyişən Fr.Bodenştedtdə qorxu hissi oyadırdı. Almaniyada siyasi cəhətdən natamam qalmış inqilabın yenidən təkrarlanacağı, bu dəfə əksinqilab tərəfdarlarından amansız qisas alınacağı düşüncəsi ona rahatlıq vermirdi.Sonrakı illərdə Azərbaycanın ədəbiyyatşünas alimləri Salman Mümtaz, Mikayıl Rəfili, Əliəjdər Seyidzadə və başqaları şairin ədəbi irsi ilə bağlı dərin araşdırmalar apararaq onun real tarixi şəxsiyyət olduğunu sübut ediblər.

Ədəbiyyatşünas alim Salman Mümtaz ilk dəfə Mirzə Şəfinin Azərbaycan və fars dillərində yazdığı şeirlərini aşkara çıxarmış, onun istedadlı lirik şair olduğunu sübut etmişdir. O, “Mirzə Şəfi Vazeh” (1926) kitabçasında müxəmməs, qitə və qəzəlləri əlyazması ilə birlikdə nəşr etdirməklə, şairin həyat və yaradıcılığı haqqında dumanlı təsəvvürü dağıtmışdı. Mirzə Şəfinin fars dilində əldə olunan aşiqanə lirik poeması, qəzəl və rübailəri də ictimai fəlsəfi məzmunu ilə diqqəti cəlb edir. Həmçinin aparılan araşdırmalar göstərir ki, Mirzə Şəfinin azərbaycanca və farsca yazdığı şeirlərdən ancaq bir neçəsi tapılıb aşkara çıxarılmışdır. Sübut edilmişdir ki, alman dilində tərcümə olunmuş “Mirzə Şəfinin nəğmələri” başlığı altında çıxmış kitabçadakı şeirlər poetik ifadə, fəlsəfi ümumiləşdirmə baxımından Azərbaycan şairi Mirzə Şəfi Vazehin qələminə məxsusdur.Fr.Bodenştedtin “Mirzə Şəfinin nəğmələri” adlı əsəri Şərq və Qərb vəhdətinin uğurlu nəticəsi olaraq meydana çıxmışdır. XIX əsrin 70-ci illərində Fr.Bodenştedtin “Mirzə Şəfinin irsindən” əsərinin əlavəsində qələmə aldığı etiraflar bu vəhdətin pozulmasına səbəb olmuşdur. Elmi ictimaiyyətimizdə Mirzə Şəfi və Fr.Bodenştedt ədəbi əlaqələrindən söz düşərkən bir qayda olaraq vurğulanan plagiat məsələsi, bəlli etiraflardan sonra aktuallıq qazanmışdır. Fr.Bodenştedtin Mirzə Şəfiyə münasibətdə yol verdiyi plagiat, Şərq poeziyası və Qərb təfəkkürünün qovuşmasından hasil olan mədəni hadisənin gerçək mahiyyətinə böyük ölçüdə kölgə salmışdır. Fr.Bodenştedtin bilavasitə plagiat aktı onun Mirzə Şəfi ilə bağlı əsərlərindəki xatirələrdə də öz əksini tapır. O, Mirzə Şəfinin XIX əsrin 40-cı illərində inqilablardan yorulmuş alman oxucusunda maraq yaradan rəngarəng Şərq xüsusiyyətlərini mənimsəyir. Onun parlaq və emosional obrazını böyük məharətlə təqlid edir. Söhbətləri zamanı Mirzə Şəfini “psixoloji oyunlara” cəlb edərək intellektual planda istismar edir. Onun Azərbaycan və fars dillərində bədahətən söylədiyi nəğmələri anlaya bildiyi səviyyədə alman dilinə tərcümə etməyə çalışır. Şərq mövzusundan bəhs edən tərcümələrilə rəqabətli alman elmi ictimaiyyətində məşhurluq qazanmağı hədəfləyir. Nəğmələri öz adına çıxarsa da, Mirzə Şəfinin Şərq ruhunu nəğmələrdən ayıra bilmədiyi üçün, etirafları da uğursuzluqla nəticələnir. Onu “Mirzə Şəfinin nəğmələri”nin müəllifi etməli olan etirafları, alman elmi ictimaiyyətində ciddi şübhələr və kəskin tənqidlərə yol açır. Tədricən oxucularının gözündə qazandığı etimadı itirən Fr.Bodenştedt ilə birgə Mirzə Şəfi də unudulmağa başlayır. Alman cəmiyyətlərində poetik zövqlərin sürətli şəkildə dəyişməsi nəticəsində unudulma prosesi bir qədər də sürətlənir. XX əsrin əvvəllərindən Qərbdə unudulan Mirzə Şəfi Azərbaycanda məşhurlaşaraq, artıq yoluna müstəqil olaraq davam edir.Günümüzədək vaxtilə Fr.Bodenştedtin alman dilində Mirzə Şəfi Vazeh haqqında qələmə aldığı əsərləri yeganə qaynaq olaraq qalmaqda davam edirdi və orada şairi bilavasitə İslam mədəniyyətinin təmsilçisi kimi təqdim etmişdir. Sovetlər dövründə Azərbaycan şairinin görüşləri əsassız, ciddi şəkildə təhrif edilmişdir. Buna baxmayaraq, Fr.Bodenştedt bir növ həmin şairin XX əsrdəki etibarını XIX əsrdəcə xilas edə bilmişdir.“Mirzə Şəfinin nəğmələri” öz tarixi missiyasını tamamlayıb, XIX əsrin sonlarında Qərb səhnəsindən çəkilmişdir. “Nəğmələr”in müəllifliyi məsələsi ətrafındakı mübahisələr isə, XX əsrin əvvəllərinədək öz aktuallığını itirmişdir. Əsrin 20-ci illərindən etibarən Mirzə Şəfinin müəlliflik hüquqları artıq vətənində bərpa edilməyə başlanmışdır.

Fr.Bodenştedt Mirzə Şəfi Vazeh haqqında belə yazırdı: “Bu insan mədəniyyətində farsdır, fitrətində isə türkdür”. Sözü gedən bu adam Mirzə Şəfidir ki, Almaniya məmləkətində onun həyatı və farsca şeirlərindən malik olduğu fəziləti haqqında məlumat yazılıbdır. Mirzə Şəfiyə Qərb mədəniyyəti toxunmayıb. O tam bir Şərq insanıdır.

Seminarda mövzu ətrafında fəlsəfə elmləri doktoru, professor Əli Abasov, fəlsəfə elmləri doktoru, professor Rafail Əhmədli, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Faiq Ələkbərli, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Ağasəlim Həsənov, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Firuzə Əliyeva, fəlsəfə üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Mətləb Mahmudov, elmi işçi İlham Soltanov, elmi işçi Yasəmən Qaraqoyunlu və başqaları öz fikirlərini bölüşüblər.