- Mən bu tarixi üç dövrə bölərdim. Birinci sovetlərə qədərki, yəni, 1870-cü ildən sovetlərə qədər olan dövrdür. Bildiyimiz kimi, “Əkinçi”, “Füyuzat” kimi mətbu orqanlarımız olub. Mirzə Fətəli Axundovun niyə dram əsərlərini seçməsi məlumdur. Çünki insanların kütləvi olaraq savadlılığı, yazı-pozu bacarığı aşağı səviyyədə idi, demək olar ki, yox idi. Şəhərdə çox az adam yazı-pozu bilirdi. Amma teatr, səhnə vasitəsi ilə fikirləri çatdırmaq olurdu. “Əkinçi”nin problemi onda idi ki, insanlar onu oxuya bilmirdi, yəni Bakıda məhdud bir qisim oxuya bilirdi. Ona görə əkinçinin ömrü uzun çəkmədi.
“Molla Nəsrəddin”ə gəldikdə isə orada karikaturalar, görüntü və jurnalın aşağı hissəsində kiçik şiriftlərlə mətnlər var idi. Həmçinin jurnalda Mirzə Ələkbər Sabir, Abbas Səhət kimi yazarların şeirlərinə yer verilirdi. O zaman çox güclü ziyalı təbəqəmiz var idi, onlar hamısı da orda toplaşmışdı.
Bütün bunlar bolşeviklərin Azərbaycanı ilhaq etmələrinə qədərdir. Bunu birinci dövr kimi qiymətləndirirəm. Ondan sonra sovet dövrü gəlir. Sovet dövründə peşəkar jurnalistlərimiz, mətbu orqanlarımız da olub. Yəni, kütləvi savadlılıq artıb. Fakt odur ki, kütləvi şəkildə yazı-pozu bilirdik, məktəblər məcburi idi.
1990-cı illərdə (1989-un sonu) hamı birdən-birə qəhrəman oldu, hamı yazıb, tənqid edirdi. Amma 1970-ci illərdə bunu etmək üçün sən böyük usta olmalı idin, fikirlərini artıq təmsil formasında, sətiraltı formada bildirməli idin. Yəni, təxminən belə idi ki, qızım sənə deyirəm, gəlinim sən eşit. Hər şeyə hətta bədii əsərlərə belə senzura var idi. Bədii əsərləri senzurasız buraxmırdılar. Eyni zamanda filmlərimiz də elə idi. Amma bizim millət həm jurnalist, həm yazıçı, həm mədəniyyət işçisi, həm kino işçisi olaraq özünü, dilini qoruyub saxladı.
Üçüncü mərhələ 1990-cı illərin əvvəllərini əhatə edir. Fikrimcə bu dövr Azərbaycan mətbuatındakı bütün çətinliklərə baxmayaraq ən çiçəklənən dövrü idi. Biz müstəqil mətbuatın nə demək olduğunu onda anladıq, onun tamını duyduq. O sərbəstlik, sözün yaxşı mənasında, azadlıq havasını udduq və əsl jurnalistikanın nə demək olduğunu başa düşdük. Senzuralardan keçdik. Burda iki senzura özümüzünkü idi (hərbi, qlavlid deyilən senzuralar), fövqadə vəziyyətdə isə həm rusların hərbi senzurası idi, həm də onların da qlavlidinin nümayəndələri var idi. Təsəvvür edin biz o vəziyyətdə necə çalışırdıq. Bu çətin və çox maraqlı idi.
Senzura zamanı psixoloji cəhətdən bir-birimizlə zarafat edirdik ki, o vaxt nə istəyirdik yazırdıq. Bilirdik ki, senzura bizim ayıbımızı ortalığa çıxartmayacaq. Senzura götürüləndən sonra özümüz başladıq bir az xoflanmağa ki, bunu yazsaq nə olar, onu yazsaq necə olar? Yəni, bu özünü senzura məsələsi deyildi, həm də məsuliyyət artırdı. Bu mənada ki, məsələn, kimsə yazır ki, filankəs rüşvətxordur, korrupsionerdir . Maaşı tutaq ki, 500 manatdır, amma 50 minlik, 200 minlik maşın sürür. Elədir, başa düşürəm. Amma bunu sübut etmək üçün əlimdə sənəd yoxdursa, mən heç kimə, xüsusən də məhkəməyə qədər heç kimə ittiham vura bilmərəm. Əgər belə edərsəm, o da rahat şəkildə məni məhkəməyə verir və məhkəmə mənim xeyrimə olmayan qərar çıxardır. Yəni, belə işlədik, xaricdən bura mütəxəssislər gəlirdi, biz gedirdik, yəni öyrənmək var idi. Sonradan sıxıldıq, özümüzün də sıxılmağa meylimiz oldu müəyyən mənada. Amma indi onu deyə bilərəm ki, hazırda dünyada cərəyan edən proseslərə baxıram və başa düşürəm ki, bizim yerimiz Qərbdəki demokratiya deyil. Həmişə deyirdik ki, Amerikadan, Almaniyadan yoxdur, Fransa deyəndə gözümüzün qabağına hüquq gəlirdi. İndi təəssüf edirəm ki belə deyil.
Bu gedişlə qəzetlər arxivə gedir
- Siz peşəkar qəzetçisiniz. Tanınmış qəzetlərə rəhbərlik edirsiniz. Qəzetlər arxivə gedir deyə bilərikmi?
- Təəssüf ki, Azərbaycanda bu gedişlə qəzetlər arxivə gedir. Amma dünyada bu tendensiya yoxdur. Qəzetlərin tirajları azalıb. Amma qəzetin ölməsi məsələsi Qərbdə yoxdur. Nə mənada? Məsələn, nə vaxtsa “New York Times”ın tirajı gündəlik 5 milyon idisə, indi 1 milyon olub. Amma qəzet ölmür. İndinin özündə də hamımız eşidirik ki, qəzetləri pulsuz paylayırlar. Çünki Qərb kapitalist sistemidir, onlar gəlir gətirməyən sahəni bağlayırlar. Əgər kağız versiyası gəlir gətirməsə onu bağlayardılar.
Məsələn, biz 2004-2006-cı ildə Almaniyada “Die Welt” qəzetinin redaksiyasında idik . Onlarda, Folksfagen-in 24 saat ərzində bir banneri, həmin qəzetdə təxminən 30.000 avro idi. Həmin reklam paralel qəzetdə də gedir. Qəzet əgər bir reklamdan 30.000 avro götürürsə, orada da ən azı 10- 15 reklam olduğunu nəzərə alsaq bu böyük miqdarda maliyyə deməkdir. Bununla da o, öz xərcini ödəyir. İnsanlar qəzetləri yaş kateqoriyasına görə universitet dövründə çox oxuyurlar. Çünki nə isə işləməli idilər. Universiteti bitirib işə girəndə təxminən 40 yaşa qədər karyeralarını qurur, işləri ilə məşğul olur informasiyanı çevik mənbələrdən götürürlər. Amma karyerasını qurandan sonra qəzet də oxuyurlar. Nə mənada? Çünki planşetlərdə, telefonlarda, adam uzun araşdırma yazısı görür amma onu oxumaq çətindir. Qəzet elədir ki, vərəqi açdın başa düşürsən nəyi oxuyacaqsan. Qəzet xəbəri nə qədər tez alsa da, ən yaxşı anda sabah səhər çıxır. Amma tutalım hansısa həmin xəbərin oxucuya izah olunması, onun araşdırılması, mütəxəssis, ekspert rəyi ilə birlikdə sənə izah eləyir ki, bu niyə baş verib. Sənin əslində xəbərin var, televiziyada, planşetlərdə bu məsələlərə baxmısan. Düzdür, deyəcəksiniz ki, o birisi daşıyıcılarda da həmin yazını vermək olar. Təbii orada da verilir, amma qəzet bir az adama rahatlıq gətirir deyə düşünürəm. 2001-ci ildən bizdə qəzetlə bərabər mobil versiyada var idi. Biz arxivləri Bakıdakı serverdə saxlayırdıq. Server xarab oldu, arxivimiz batdı. Amma qəzet isə var. Mən özümdə saxlamasam da, mərkəzi kitabxanada var. Hətta indi görürsünüz də, qısa qapanma baş verdi, proqram pozuldu. Bundan başqa qəzetin üstünlüyü ondadır ki, qəzetdə yazını çıxartmaq yoxdur. Bu, teatr, kino məsələsinə oxşayır. Məsələn, teatrda eyni aktyor, eyni tamaşaya çıxır özünü təkrar edə bilmir. Haradasa nə isə bir əlavə edir yaxud nəyisə unudur. Pisi də, yaxşısı da olur.
Qəzetdə müxbir yazır, onun redaktoru baxır, sonra o redaktorun başının üstündə duran bir redaktor da baxır. Sonda baş redaktora deyirlər ki, bir bax özün qərar verir. Artıq yazı 4 nəfərdən keçib. Sonra bunun ədəbi redaktoru, korrektoru var. Hazırda yazılarda səhvlər çoxdur. Çünki korrektor yoxdur. Bu gün ən defisit peşə korrektordur. Eyni zamanda, qəzet çapa gələndə bizdə hələ bir növbətçi də var idi. Növbətçi hər səhifəyə, hər başlığa baxırdı. Daha sonra xüsusilə böyük redaksiyalarda başlıqlara baxan, başlıq yaradan məxsusi işçilər də var idi. Bütün bunların heç biri indi yoxdur jurnalistikada. Çünki biz hamımız qaça-qaçdayıq. Tez olsun, tez olsun deyirik və nəticədə keyfiyyət də aşağı düşür. Atalarımız yaxşı deyib tələsən təndirə düşər.
Hamıya elə gəlir ki, ən rahat və peşəkarlıq tələb etməyən bir peşə varsa o da jurnalistikadır
- Artıq belə bir formula deyirlər ki, qəzet, sayta, sayt sosial şəbəkələrə və “Chat GPT”yə uduzur. Bu haqda nə düşünürsüz?
- Çox təəssüf ki, dünyanın çox yerində belədir. Bizdə hamıya elə gəlir ki, ən rahat və peşəkarlıq tələb etməyən bir peşə varsa o da jurnalistikadır. Çünki istənilən adam smartfon vasitəsilə hər hansı bir yerdən birbaşa reportaj, canlı yayım edir, şəkil, kino çəkir. Amma jurnalistikanın prinsipləri var.
Mən jurnalist olaraq, hansısa bir hadisəni çəkəndə belə peşəkaramsa düşünürəm ki, axı, bu belə olmamalı idi, niyə oldu? Nəticədə onu axtarmağa başlayıram. Axtarıram və bir çox hallarda da onun kökünə gedib çatıram, materialları hətta burada belə verəndə deyirəm ki, bu belə olub, lakin bunun əsas məğzi budur. Sosial şəbəkələr təzə gələn anda, mən sosial şəbəkələri çox demokratik bir şey sayırdım. Nə mənada? İnformasiyanın ötürülməyinin iki yolu var: üfüqi və şaquli. İnformasiya şaquli ötürldüyü zaman yuxarıdan hansısa bir informasiya gəlir, amma o gələn informasiyanı informasiya daşıyıcısı özünə uyğun şəkildə ötürür və mən ona inanmalıyam. Daha kimləsə o məlumatı dəqiqləşdirirəm, ondan sonra çap edirəm. Üfüqi olanda heç kim göstəriş vermir. İnformasiya üfüqi şəkildə sizdən mənə birbaşa gəlir. Amma indi nədənsə insanlar ənənəvi mediaya və jurnalistlərin yazdığına inanmırlar. Yaxud inanmaq istəmirlər. Deyirlər ki, biz özümüz xəbəri veririk. Yəni, bu hər insanın haqqıdır. Bizim konstitutsiyada da var ki, istənilən Azərbaycan vətəndaşı informasiyaya axtara, onu yarada və yaya bilər. Amma hər bir vətəndaşın eyni səviyyədə düşüncə tərzi yoxdur.
Əgər bu konstitusiyadan çıxardılmağa cəhd olunsa, birinci mən deyəcəm ki, yox. Amma eyni zamanda da mən başa düşünürəm ki, hamı eyni cür düşüncə səviyyəsinə, dərrakəyə malik deyil. Ona görə, bunu ənənəvi, yəni peşəkar adamlar görməlidir. İndi gəlin belə düşünək də, siz də, mən də çox bədə-bədə düşsək, gedib avtobus sürücüsü ola bilərik. Mən bir-iki ay işləyərəm, kateqoriya alaram, sürərəm. Amma avtobus sürücüsü heç vaxt jurnalist ola bilməz. Yəni, qəzet buraxa bilməz, yazı yaza bilməz.
Bir Skandinaviya filmi var, bizim dilə tərcümə eləsək, təxminən belə ad qoya bilərik: “Köşə yazarı”. Baş qəhrəman qadındır, çox məşhur köşə yazarıdır. O, yazılar yazır, tənqid edir. Amma sosial şəbəkədə onun ailəsinə, özünə təhqirlər yazırlar. Axırda onu o dərəcəyə çatdırırlar ki, dostları vasitəsilə o həmin adamları tapır. Çünki heç kimi öz adı ilə yazmırdı. Sonda həmin adamları öldürür. O filmə baxmaq lazımdır. Özü də Qərb mediası, Qərb düşüncəsi, skandinaviyalar ümumiyyətlə həddindən artıq soyuqqanlı olurlar. Yəni, indi bir də görürsən ki, kimsə bir yazı yazıb, facebookada çıxır qarşına, rəylər gəlir. Yazının məğzinə varmadan, bir çox hallarda isə başlığa baxıb fikir yürüdürlər. Ən pis halda da başlayırlar səni söyməyə. “Bu nədir? Sən kimsən?” və s. Bu problemlərin olmamasından ötürü insan gerək kamilləşsin.
Süni zəka qərar verə bilsə problem yaranacaq
- Bir müddət bundan əvvəl Polşada bir radioda rəhbər işçiləri işlərini çıxartdı ki, artıq sizə ehtiyacı yoxdur. Səbəb olaraq bildirdi ki mən hər cür səsi və yazını suni intellektlə yaza, səsləndirə bilirəm. Ciddi bir skandal oldu, sonradan həllini tapd. Bu, mediaya, elə həm də Azərbaycan jurnalistikasına bir siqnaldırmı?
- Türklər "yapay zəka", azərbaycanlılar isə "süni zəka" deyirlər. Bu texnoloji çəhətdən çox faydalıdır. Məsələn, mən hansısa materiallar hazırlayanda, bir gün və ya bir sutka sərf edəcəmsə, süni zəka daha az vaxtda bunu edə bilir. Bir şeyi də nəzərinizə çatdırım: bir gənc rusların yaratdığı süni zəkadan - "Alisa"dan sual soruşur. Deyir ki, "Mən son zamanlar Azərbaycan və Bakı şəhəri haqqında çox şey eşidirəm, şəbəkələrdə görürəm, o nədir? Bakı, Baku nə deməkdir? Bakı sözü hardan yaranıb?" "Alisa" cavab verir ki, eramızın 160-164-cü illərində Ermənistanın padşahı Bakure olub və Bakı adı onun adından yaranıb, yəni Bakurakeftdi. Erməni alimləri isə 1980-ci illərin sonunda, onların Elmlər Akademiyasından bura məktub göndərərək, Bakı şəhərinin erməni şəhəri olduğunu iddia ediblər. Süni intellekt bu məlumatları haradan taparsa, onları yığır və təqdim edir. Biz isə bu barədə hələ də kifayət qədər fəal deyilik, amma ermənilər artıq bu məlumatları internetə əlavə ediblər. Süni zəka axtarış sistemidir, yəni o, özündən heç nə yaratmır. Məsələn, mən deyirəm ki, keçən həftə hansı geosiyasi hadisələr baş verib, o da deyir ki, bu məlumatı "Deutsche Welle" və ya "Financial Times" yazdı. Süni zəka heç vaxt özündən bir şey uydurmur. Süni zəka hələ ki, qərar verə bilmir. Amma əgər o, qərar versə, problem onda yaranacaq. İndi artıq süni zəka ilə bağlı belə problemlər yaranır.
Arzu edərdim ki, jurnalistlər texnologiyaların tədrisinə daha ciddi yanaşsınlar
- Texnoloji dəyişliklər mətbuata hansısa formada təsir edəcəkmi?
- Təbii ki, təsir edəcək, amma mən bir şey arzulayardım: jurnalistlər, jurnalist cəmiyyəti və jurnalistika fakültələri texnologiyaların tədrisinə daha ciddi yanaşsınlar. Bütün bunlar yalnız alət və vasitədir. Bu alətlərə biz nə deyəcəyiksə, onlar köməkçi kimi bir saata yox, bir dəqiqəyə məsələləri həll etməyə imkan yaradacaq. Amma biz bunların əsiri olmamalıyıq, çünki dərrakə hələ də insandadır. İnsan elə bir kompüter düzəldəcək ki, fantastik filmlərdə olduğu kimi, öz-özünə belə nəticəyə gələ bilər ki, mən bu bəşəriyyəti qırmalıyam, çünki onların yeni bir şey yaratmaqları lazım gələcək.
-Türk dünyasının birliyi ilə bağlı son prosesləri necə dəyərləndirirsiniz?
-Biz hər halda Şərq düşüncəsinin, Şərq mentalitetinin daşıyıcısıyıq. Azərbaycanda həm Qərb, həm də Şərq var, amma mən Şərq deyəndə ərəb və ya başqa millətləri nəzərdə tutmuram, Türkiyə və Türk dövlətlərini nəzərdə tuturam, Türk dünyasını nəzərdə tuturam. İndiki geosiyasi proseslərdə biz hələ kifayət qədər Türk dövlətləri və təşkilatlarının ciddiliyini və mahiyyətini anlamamışıq. Türkiyə özü də bunu tam başa düşmür. Türkiyədə Osmanlı İmperiyası düşüncəsi var. Olsun, bu başqa bir məsələdir. Amma biz nisbətən fərqli düşünməliyik. Böyük qardaş məsələsi olmamalıdır. Burada qardaşlıq olmalıdır. Türkiyə ilə bizim aramızda problem yoxdur. Amma ümumiyyətlə, ayrı-ayrı ünsürlərdə və fərdlərdə bu düşüncə hələ də mövcuddur.
Bütün bunları nəzərə almalıyıq və vahid informasiya məkanı ətrafında düşünməliyik. Məsələn, nə özbək mədəniyyətini bilirik, nə özbək mənim mədəniyyətimi dərindən bilir, Qazaxıstan, Qırğızıstan da həmçinin. Yenə də vurğayıram ki, biz vahid informasiya məkanının yaradılması barədə düşünməliyik, bunun üstünə getməliyik. Çünki bizim görəcək işlərimiz çoxdur və informasiya da böyük bir qüvvədir. Əgər xəbərdarsansa, deməli, silahlanmısan. Yəni, informasiyan, biliyin varsa, bu ən böyük silahdır.
Məsələn biz, İrandakı soydaşlarımızı unutmamalıyıq, Suriyada türkmənlərdir, o bizik. 1974-cü ildə Daşkənddə Afrika-Asiya ölkələrinin yazıcılarının böyük konfransı olur. Atam İsmayıl Şıxlı orada iştirak edib. İraqdan bir türkmən də - Əbdüllətif Bəndəroğlu orada iştirak edirdi, burada da tanınırdı. Atam orada Əbdüllətiflə tanış olub və deyib: "Azərbaycanca danışırıq" Deyirəm: "Sən bizimkisən". Deyir: "Yox, mən türkmənəm". Atam deyib: "Başa düşdüm, amma sən bizimkisən". O zaman çox yaşlı bir türkmən yazıçısı olub, onunla tanış olmaq istəyirmiş, çünki məşhur idi. Atam deyib ki, “Problem yoxdur, mən o kişiylə tanışam. Mən səni onunla tanış edəcəyəm, amma bir şərt qoyuram: Əgər onunla mənim kimi danışıb, bir-birinizi anlaya bilsəniz, onda deyəcəyəm ki, sən bizdən deyilsən". O, razılaşıb. Atam deyir: "Tanış elədim və gördüm ki, çətinlik var. Çətinlik deyəndə bir-birini anlamaqda çətinlik yaranır”. Ondan sonra Əbdüllətif Bəndəroğlu başa düşüb ki, o, Azərbaycan türküdür.
Xəritəyə baxın: İranın şimalı bizim cənubumuzdur. Gəlir Türkiyənin İğdırı, orada da bizimkilərdir. Köçənlər də var, qalanlar da. Aşağısı İraqdır, Kərkükdür. Yenə həmin xəritədir həmin coğrafiyadır. Suriyada da eynidir. O zamanlar bizim dövlətlərimiz olub: Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvilər. İndi biz Türkmən Eli deyirik. İnsanlar və yer adları qalır.
Jurnalist mükafatlandırılmalıdır
- Mətbuatın 150 illiyi medalı təltif edilib. Çox müzakirələr başladı ki, jurnalist mükafatlandırılmamalıdır. Siz necə düşünürsünüz? Jurnalist mükafatlandırılmalıdırmı?
- Jurnalist mükafatlandırılmalıdır. Nəyə görə? Çünki dünyanın hər yerində bu var. Məsələn, "Pulitzer" mükafatı. Yazdığı əsər ona layiqdirsə, niyə də olmasın? Heç olmasa, bir təşəkkür, bir "çox sağ ol" deyilməlidir. Sadəcə olaraq, bunda hər şeyin çəkisi və nizamı olmalıdır. Hər yoldan ötənə mükafat verilməməlidir. Yəni, insan bilməlidir ki, gördüyü işə görə 30 ildir özünü boş yerə yormur. Xaricdə isə başqa bir sistem var, orada maddi tərəf də önəmlidir. Köşə yazarı ayda bir araşdırma yazı yazır, böyük bir məbləğ alır və sonra rahat yaşayır. Yəni, onun bunun əlinə baxmağa ehtiyacı yoxdur.
Hazırladı,
Nəzrin Salmanova
