Amerika
Ukrayna və Qəzzada atəşkəs mümkündürmü?
Ukrayna və Qəzza müharibələrini dayandırmaq, Prezident Donald Trampın xarici siyasətində əsas prioritetlərdən biridir. Bir çoxları yeni administrasiyanın bu məsələlərdə Amerikanın mövcud siyasətini dəyişəcəyini gözləyir. Lakin əgər Rusiya Prezidenti Vladimir Putin və İsrail Baş Naziri Benyamin Netanyahu əməkdaşlıq etməsələr, Tramp yenidən Bayden administrasiyasının yanaşmasına qayıda bilər. Çünki ABŞ-ın maraqları və geosiyasi reallıqlar seçki nəticələri ilə dəyişmir.
Müharibələr haqqında müzakirələrdə çox vaxt əxlaq, hüquq və ya ədalət mövzuları ön plana çıxır. Ancaq bütün bunların arxasında əsasən maraq və güc dayanır. Müharibələr adətən tərəflərin güclərini fərqli dəyərləndirməsindən başlayır. Hər tərəf öz gücünü məqsədlərinə çatmaq üçün yetərli hesab edir. Döyüşlər davam etdikcə bu güclərin əsl miqyası və potensialı aydınlaşır. Tərəflər güclərinin həqiqi nisbətini anladıqda və ambisiyalarını bu reallığa uyğunlaşdırdıqda, müharibənin son mərhələsinə keçilir.
Ukraynada və Qəzzada baş verən münaqişələrdə zamanla hər iki tərəfin hərbi və iqtisadi gücü daha da aydınlaşıb. Bu güclərin nə qədər praktik olduğunu, döyüş meydanında necə istifadə olunduğunu və hansı nəticələrə gətirib çıxardığını daha yaxşı görmək mümkündür. Bu yeni aydınlıq gələcəkdə münaqişələrin həlli üçün realist razılaşmaların əldə edilməsinə kömək edə bilər. Əsas məqsəd hər tərəfin ən çox əhəmiyyət verdiyi və reallaşdıra biləcəyi hədəflərə uyğun həll yolu tapmaqdır. Ancaq bu razılaşmaların nə qədər uzunmüddətli və dayanıqlı olacağı – müharibəni sadəcə fasilə ilə yox, həqiqi sülh ilə əvəz edib-etməyəcəyi – təfərrüatlardan asılı olacaq.
ABŞ-ın Avropa ilə bağlı üç əsas marağı var: Ukraynanı qorumaq, Avropanın təhlükəsizliyini təmin etmək və Rusiyanı nəzarətdə saxlamaq. Mövcud vəziyyətdə real bir razılaşma bu üç sahədə müəyyən irəliləyişlərə nail ola bilər. Bunun üçün Ukrayna müharibədən sonra kifayət qədər təhlükəsizlik zəmanətləri və maliyyə dəstəyi almalıdır.
ABŞ-ın Yaxın Şərqdə üç əsas marağı var: İsraili qorumaq, İrana nəzarət etmək və Fələstinin mümkünlüyünü qorumaq. İlk iki məqsədə çatmaq daha real görünür. Ancaq uzunmüddətli sülh və sabitlik üçün vacib olan üçüncü məqsədə nail olmaq çətindir. Bunun üçün sadəcə atəşkəs razılaşması yetərli deyil, eyni zamanda İsrailin Qəzza və İordan çayının qərb sahilindəki işğalını dayandırmağın yolları tapılmalıdır.
Tramp administrasiyası hər iki münaqişə bölgəsində sülh üçün çalışmalıdır. Əgər bu məqsədlərə çata bilsə, bir yox, iki Nobel Sülh Mükafatı qazanmaq şansı ola bilər. Ancaq ehtiyatlı olmaq vacibdir, çünki münaqişədə iştirak edən tərəflərin öz maraqları var. Onlar müharibəni necə şiddətlə davam etdiriblərsə, sülh prosesinə də bir o qədər ciddi mane ola bilərlər.
Uzlaşma Yolu
Rusiyanın 2022-ci ildə Ukraynaya müdaxiləsi miqyasına və cəsarətinə görə dünyanı şoka saldı. Putinin ambisiyaları gizli deyildi. Lakin qonşu ölkəyə genişmiqyaslı müharibə elan etməsi həm regional təhlükəsizliyə, həm də qlobal nizam-intizama ciddi bir təhdid idi. ABŞ və Avropa Ukraynanı dəstəklədi, onun bəzi ərazilərini geri qaytarmaq üçün kömək etdi. Ancaq münaqişə zamanla tərəflərin böyük itkilər bahasına az ərazi qazandığı yorucu bir müharibəyə çevrildi.
Ukrayna və tərəfdarları ümid edirdi ki, Putin nə vaxtsa itkiləri azaltmaq qərarına gələcək. Lakin əksinə, o, bu mübarizəyə daha çox sərmayə qoydu. O, digər tərəfin iradəsini tezliklə qıracağına ümid edir. Hazırda bu vəziyyət davam edir və əsas sual budur: bundan sonra nə olacaq?
Tramp müharibəni tez bitirmək vədi ilə kampaniya aparıb. Çoxları düşünür ki, bu, hər iki tərəfin hazırkı mövqelərini əsas götürən bir razılaşma cəhdi olacaq. Lakin Ukrayna və onun tərəfdarları bu yanaşmaya qarşıdır, çünki bu, Rusiyanın təcavüzünü mükafatlandırmaq və işğalı qanuniləşdirmək deməkdir.
Bu, çoxlarının istəyəcəyi nəticə deyil. Amma hazırkı şəraitdə belə bir razılaşma ən az ziyanlı variant ola bilər və diqqətlə qurularsa, bütün tərəflərin maraqlarını müəyyən qədər təmin edə bilər.
Rusiyanın Məqsədləri
Rusiyanın işğalının əsas səbəbi NATO-nun genişlənməsi yox, Ukraynanın Qərbə yaxınlaşması idi. Müharibənin məqsədi bu prosesi dayandırmaq və Ukraynanı Rusiyanın təsir dairəsinə qaytarmaq idi. Mövcud döyüş xətti əsasında razılaşma Rusiyaya ölkənin şərq hissəsinə nəzarəti saxlamağa imkan verə bilər, qalan hissə isə müstəqil inkişaf yoluna davam edə bilər.
Əsas məsələ Ukraynanın müharibədən sonra təhlükəsizlik şəraitində yaşamasını təmin etməkdir. Bu, güclü təhlükəsizlik zəmanətləri tələb edir. Tramp administrasiyası bu məsələni prioritet etməlidir. Əks halda, Ukraynanın “Finləşdirilməsi” (yəni neytral hala gətirilməsi) riski yaranar, bu isə NATO üçün ziddiyyətli nəticə olar.
Bu razılaşma Avropaya təcavüzkar bir qonşu ilə yaşamağı öyrənmək məcburiyyəti gətirsə də, NATO-ya uzunmüddətli hazırlıq üçün vaxt qazandırar. Hazırda Moskva zəifləmiş vəziyyətdədir və yaxın gələcəkdə yeni hədəflərə hücum etmək iqtidarında deyil. NATO gücünü artırmağa davam edərsə, gələcəkdə münaqişələrin qarşısını almaq mümkün olar.
Putin bu razılaşmanı qələbə kimi təqdim etməyə çalışacaq. Amma əslində, onun “xüsusi əməliyyatı” Rusiyaya çox baha başa gəlib. Yüz minlərlə itki, iqtisadi geriləmə, Qərblə əlaqələrin pozulması və diplomatik zəiflik Rusiyanı Çin peykinə çevirib. Tarix bu müharibəni uğur yox, fəlakət kimi qiymətləndirəcək. Digər potensial təcavüzkarlar isə bundan dərs çıxararaq, beynəlxalq nizamın möhkəmlənməsinə şərait yaradacaqlar.
ABŞ-ın Yaxın Şərq münaqişəsi ilə bağlı üç əsas marağı var: İsraili qorumaq, İrana nəzarət etmək və Fələstinin dövlətinin mümkünlüyünü qorumaq. İlk iki məqsədə çatmaq mümkündür, amma Fələstin məsələsi, yəni regional sülh və sabitlik üçün vacib olan bu məsələ, daha çətin görünür. İsrailin Qəzza və İordan çayının qərb sahilindəki işğalına son qoyulmadıqca, münaqişə yenidən alovlana bilər.
İsrailin gücü və perspektivləri
Həmasın 7 oktyabr 2023-cü il tarixində İsrailə hücumu həm miqyası, həm də uğuru ilə şok yaratdı. İsrail sərt cavab verdi və ABŞ dəstək göstərdi. Həmas Qəzzada mülki əhalini sipər edərək mübarizəni daha da çətinləşdirdi. Buna baxmayaraq, İsrail münaqişəni davam etdirərək Qəzzada və Livanda üstünlük qazandı. Həmas zəiflədi, Hizbullahın liderliyi zərər gördü, İranda yüksək səviyyəli rəsmilər hədəf alındı və İranın təsir gücü azaldı. Beləliklə, İsrail bölgədəki güc balansını dəyişdi və bu vəziyyət uzunmüddətli razılaşmalarla daha da möhkəmləndirilə bilər.
Həlledici mərhələyə keçid
Qəzzada atəşkəs və əsirlərin qaytarılması vacib addımlardır. Lakin müharibədən sonrakı sabitliyi təmin etmək üçün əlavə tədbirlər görülməlidir. Bu, İsrail və Səudiyyə Ərəbistanı arasında əlaqələrin normallaşmasına zəmin yarada bilər və bu, bölgənin gələcəyi üçün əhəmiyyətli dəyişikliklərə yol aça bilər.
ABŞ rəhbərliyi bu hədəflərə çatmaq üçün çalışır. Lakin Netanyahu hökumətindəki sərt xətt tərəfdarlarının müqaviməti və İsrailin ərazilərini təhvil vermək istəməməsi sülh prosesini çətinləşdirir. Bu vəziyyət ABŞ-ı İsraillə bağlı əvvəlki siyasətinə qayıtmağa məcbur edə bilər.
Sülh və ya müharibə
Ukrayna və Qəzzada hər iki münaqişənin dayandırılması üçün razılaşmalar mümkündür. Lakin əsas məsələ siyasətçilərin sülh yolu seçib-seçməməsidir. Əgər hər iki tərəf sülhə razılaşmasa, qarşıdurma və müharibə davam edəcək. Siyasətçilərin məqsədi döyüş meydanında deyil, diplomatik masada həll yolu tapmaq olmalıdır.
Gülay Qəribova
22:12 22.01.2025
Oxunuş sayı: 925
