Araşdırma

Azərbaycanda ruhani ailələri

XIX əsrin sonlarınadək Azərbaycan ərazisində hər bir kənddə olan ibtidai təhsil mərkəzləri (mollaxanalar, mədrəsələr, məscidlər, məktəblər) əsasən ruhanilərin (mollalar) əlində idi. 1842-ci ildə Bakı, Quba, Qarabağ, Şəki, Şirvan və Talış qəzalarında məscidlərin nəzdində 502 məktəb, onların isə 534 müəllimi və 5242 şagirdi var idi. Məscidlərin nəzdində olmayan məktəblərin sayı xüsusilə çox idi, onlar demək olar ki, hər bir kənddə var idi. Məktəblərdə təhsil haqqı valideynlərin vəziyyətindən asılı olaraq, ayda 10- 20 qəpikdən 1-2 manata qədər, yaxud natura ilə ödənilirdi. Məktəblər heç bir sanitar-gigiyenik tələblərə cavab vermirdi.

Məktəblərdə zümrə məhdudiyyəti olmadan müxtəlif yaşlı oğlanlar oxuyurdular (çünki təhsil müddəti və konkret tədris proqramı yox idi). Bir qədər imkanlı olan ailələrin qızları da qadın mollalardan dərs alırdılar. XIX əsrin 30-cu illərində Bakının qala hissəsindəki iki məktəbdə qadın mollaların başçılığı altında varlı ailələrdən 25 qız oxuyurdu.

İmkanlı ailələr öz uşaqlarına evə dəvət etdikləri müəllimlər vasitəsilə təhsil verirdilər. Lakin, tədrisin keyfiyyəti və öyrənilən biliklərin praktiki əhəmiyyəti çox az idi. Tədris aşağıdakı ardıcıllıq və fənlərlə qeyri-müəyyən bir müddətədək davam edirdi:

- Ərəb əlifbasının öyrənilməsi və duaların əzbərlənməsi (buna bəzən 5-6 il sərf olunurdu);

- Qurani-Kərimin oxunması;

- savadlılıq əlaməti hesab edilən ərəb və fars dillərində mətnlərin oxunması (fars dili ədəbi dil kimi, şəxsi və işgüzar yazışmalarda istifadə olunurdu);

- Sədinin “Gülüstan” və “Bustan”, Nizaminin “Leyli və Məcnun”, "Füzuli divanı", Hafizin “Divan”ından şeyirlər əzbərləmək;

- "Cameyi-Abbas” və “Tarixi-Nadir” (İran şahı Nadirin döyüş qəhrəmanlıqlarını tərənnüm edən kiçik həcmli əsər) əsərini öyrənmək;

- Dini məzmunda müxtəlif kitabları oxumaq;

- Bəzi dünyəvi fənlərin tədrisi (bunu qeyri-ruhanilər tədris edirdi).

Təhsil alan uşaqlar keçirilən dərslərin böyük bir qismini əzbərləmək ilə məşğul idilər. Çünki onlar, türkdilli olduqları üçün, fars və ərəb dilində olan qəliz mətnləri anlamırdılar. Onlar oxuduqları mətnlərdəki sözlərin mənasını bilmək üçün fars-türk dili lüğətinə baş vurmalı idilər. Bu cür keyfiyyətli lüğətlər də yox idi. Ana dilində isə, dərslər çox zəif keçirilirdi. Çünki ana dilində əsər yox idi. XVII əsrdə Saib Təbrizinin ana dilində yazdığı kitabdan uzun müddət məktəblərdə dərslik kimi istifadə edilsə də, xalq dilinə daha yaxın dildə yazılan ilk əsər M.F.Axundova aid idi. Abbasqulu Ağa Bakıxanov və Seyid Əzim Şirvani işlədikləri məktəb və mədrəsələrdə hekayə və şeyirlərindən təlim materialları kimi istifadə etmişlər. Həsən bəy Zərdabi yazırdı: "Uşaqların yaşlarına və bilik səviyyəsinə uyğun olan dərs kitabı yoxdur. Uşaqlar şairlərin kitablarını oxuyurlar. Bunlar ana dili təliminə yaramır. Ona görə dərs kitabları yaratmaq lazımdır. Heç olmazsa, başqa xalqlarda mövcud olan dərs kitablarından istifadə və tərcümə etməklə onları hazırlayaq".

Sankt-Peterburq, Tiflis, Bakı, Yerevan şəhərlərindəki dövlət arxivlərində, eləcə də elmi müəssisələrin arxivlərində çap olunmamış əlyazma şəklində olan ana dili dərsliklərinin olması göstərir ki, buna M.F.Axundov, A. Bakıxanov və digər ziyalılar tərəfindən cəhd olmuşdur. 1832-ci ildə A. Bakıxanov Bakıda ana dili və fars dili ilə yanaşı, rus dili, tarix, coğrafiya, hesab fənlərinin tədrisini nəzərdə tutan pansionlu dünyəvi məktəbin layihəsini işləyib hazırlasa da, onun əvəzində rus ibtidai qəza məktəblərinin yeni şəbəkəsi yaranmağa başladı. Lakin, bu proses çox keçmədən ləngidi. Çünki çar hökuməti əhalinin savadlanmasında maraqlı deyildi.

Azərbaycan dilində ilk "Əlifba" və "Oxu" kitabı 1839-cu ildə Tiflisdə çap edilmişdir. Hər iki kitabın müəllifi Zaqafqaziya məktəblər direktoru vəzifəsini icra edən N.Dementyevdir. Səs üsulu ilə tərtib edilmiş bu dərslikdən Zaqafqaziyada, o cümlədən Azərbaycandakı dövlət məktəblərində istifadə edilmişdir. XIX əsrin ortalarına doğru Azərbaycan dilinin tədrisi sahəsində elmi-pedaqoji tələblərə müvafiq yeni dərsliklər meydana gəldi. Bu dərsliklər içərisində Kazan Universitetinin professoru Mirzə Kazımbəyin "Türk-tatar dilinin qrammatikası" (1839), Tiflis gimnaziyasının Azərbaycan və fars dili müəllimi L.R.Budaqovun "Türk-tatar dilinin əlifbası" (1844), Tiflis gimnaziyasının müəllimləri Mirzə Şəfi Vazeh və İ.Qriqoryevin "Kitabi-türki" (1855) adlı dərslikləri xüsusi yer tuturdu. XIX əsrdə Azərbaycanda və bütövlükdə Zaqafqaziyadakı dövlət məktəblərində təhsil alan məktəblilərin bütöv bir nəsli həmin kitablardan Azərbaycan dilini öyrənmişlər. Bu kitablar, sonralar yazılan dəsrliklərin meydana çıxmasına səbəb olmuşlar.

Ərəb əlifbasının mənimsəməyin çətinliyi, xüsusilə hecalara bölmə metodu ilə tədrisin törətdiyi çətinliklər, praktiki bilik verməyən proqrama marağın olmaması, əzbərçilik, şagirdləri tərbiyə etmək vasitəsi kimi tətbiq edilən cismani cəza sistemi - bütün bunlar birlikdə məktəbə getməyi uşaqlar üçün uzunmüddətli əzaba çevirirdi ki, buna da hər şagird dözə bilmirdi. Qafqazdakı məktəblər məktəbyaşlı uşaqların 10/1 təşkil edirdi ki, onların da savadı çox aşağı idi. Buna görə də, bəzi valideynlərin təkidi ilə bəzi məktəblərdə hesabın əsasları, işgüzar kağız və məktubların tərtib edilməsi öyrədilirdi. Çünki bu biliklərin az-çox praktiki əhəmiyyəti var idi.

Adi məktəblərlə yanaşı, böyük məscidlərin nəzdində açılan və onların hesabına saxlanılan (təhsil və yaşamaq haqqı pulsuz olan) başqa orta ruhani məktəbləri - mədrəsələr də var idi. Mədrəsələrdə ərəb dili, Quran, ilahiyyat ilə yanaşı, fəlsəfə, tarix, coğrafiya, astronomiya, təbabət, müsəlman hüququ və digər elmlər də daxil idi. Mədrəsələrə əsasən xarici ölkələrdə (İran, Türkiyə, Misir) dini təhsil almış müdərrislər başçılıq edirdilər. Təhsili bitirənlərə dini rütbə təqdim edilirdi. Onlar həm ruhani kimi, həm də elm ilə məşğul olaraq məktəblərin gələcək müəllimləri kimi fəaliyyət göstərə bilərdilər. Görkəmli pedaqoq və şair Seyid Əzim Şirvani də mədrəsənin yetirməsi idi. Bu durum, çar hökumətini narahat etdiyi üçün, mədrəsələrə ciddi dövlət nəzarəti var idi.

Lakin, keyfiyyətli təhsil almaq üçün, ölkənin sərhədlərindən kənara çıxmaq gərəkirdi. Yaxşı təhsil almaq üçün ya Tiflis və Peterburqa, ya da Yaxın Şərqin böyük islam universitetlərinə getmək lazım idi. Tiflis və Peterburqda təhsil almaq ancaq zadəgan ailələri və xüsusi adamlar üçün mümkün idi. Bu təhsil, dövrün tələblərinə cavab verən müasir-praktiki təhsil idi. Qum, Bağdad, Misir kimi ölkələrdəki universitetlərdə verilən təhsil müasir xarakter daşımasa da, fundamental dini biliklər əldə etməyə imkan verirdi. Bu universitetlərə də getməyə hər kəsin imkanı yox idi. Bu ilk növbədə maddi xərc və xüsusi dəstək tələb edirdi. Bu baxımdan, sadə əhali arasından keyfiyyətli təhsil almaq imkanları sıfıra bərabər idi.

Azərbaycan ərazisində təhsilin ruhanilərin əlində olması və onların Yaxın Şərq ölkələrinin dini xadimlərinə sıx bağlılığı, həmçinin, dərs proqramlarının ərəb-fars dilində aparılması və onların əsasən dini xarakter daşıması çar hökumətini qane edə bilməzdi. Çünki bəzi ruhanilərin kənardan xarici ölkələrin kəşfiyyatı ilə casusluğa cəlb olunması və Cənubi Qafqazda separatçılıq istiqamətində ekstremizm fəaliyyəti ilə məşğul olması halları var idi. Qafqazda müridizm kimi bilinən separatçılıq hərəkatına təkan verən nəxşibəndi din xadimi İsmayıl Şirvani, İraqda Osmanlı və ingilis kəşfiyyatı ilə bağlı olan Şeyx Xalidi-Bağdadi ilə əməkdaşlıq etdiyi məlumdur. Çar Rusiyası onu Qafqazdan sürgün etsə də, hərəkat artıq başlamışdır. Buna görə də, çar hökuməti zadəganları özünə bağladığı kimi, ruhaniləri də özünə bağlamalı idi.

Qafqazı ələ keçirən çar hökuməti Qafqaz müsəlmanlarını Osmanlı və İranın təsirindən uzaqlaşdırmaq, müsəlman din xadimlərini ələ almaq və özünə tabe etmək, Şimali Qafqazda çar üsul-idarəsinə qarşı başlamış hərəkatlardan Azərbaycan müsəlmanlarını təcrid etmək üçün, xüsusi bir dini idarə yaratdı. Tiflis şəhərində 1823-cü ildə Qafqaz canişini tərəfindən təyin edilən və Daxili İşlər Nazirliyinin nəzarəti altında olan və çarizm üsulu-idarəsi tərəfindən istiqamətləndirilən Zaqafqaziya şiələrinə başçı (şeyxülislam) və 1832-ci ildə Qafqaz sünnilərinə başçı (müfti) vəzifəsi təsis edilir. Bu idarələr, dövlət idarəsinin bir qolu, ruhanilər isə, çar məmurları kimi fəaliyyət göstərirdilər. Quberniya səviyyəli ruhanilər isə, quberniya və qəzalardakı yerli hakimiyyətlərə tabe idilər. Rusiyada 1917-ci ildə bolşevik hökumətinin hakimiyyətə gəlməsi ilə bu idarə ləğv olunur. 1918-ci ildə AXC-nin qurulması ilə idarə yenidən bərpa olunur və onu mərkəzi Tiflisdən Bakıya köçürülür. Lakin, Azərbaycanda sovet hökuməti qurulduqdan sonra (1920) bu idarə ləğv olunur və din xadimləri təqib olunmağa başlayır. I Dünya müharibəsi illərində sovet hökuməti dini ideologiyanın müharibə psixologiyasının idarə olunmasında əhəmiyyətini anlayaraq, 1944-cü ildə bu idarə birləşdirilir (şiə məzhəbinin lideri olan şeyxülislam tərəfindən idarə olunur, müfti İdarə sədrinin birinci müavini sayılır) və fəaliyyəti yeni ad altında (Zaqafqaziya Müsəlmanları Ruhani İdarəsi) bərpa olunur. Sovet dövlətinin dağılması nəticəsində 1992-ci ildə bu idarə bütün Qafqaz müsəlmanlarını əhatə edən Qafqaz Müsəlmanları İdarəsi kimi tanınır.

Çar hökuməti sadə xalqı ənənəvi müsəlman dünyagörüşündən ayırmaq üçün, birinci növbədə əlifbanın dəyişməsini və təhsilin ana dilində aparılmasını təmin etməli idi. 30-50-ci illərin proqramında yerli dillər əsas yerlərdən birini tuturdu: Azərbaycan ərazisindəki məktəblər üçün tatar (azərbaycan) dili əsas fənlərdən sayılırdı. Azərbaycan dili özünü diyarda dövlət qulluğuna həsr etmək istəyən şəxslər üçün ən başlıca və nə vacib dialekt hesab edilirdi. Buna görə də təhsilin məhz azərbaycan dilində olmasına nəzarət edilirdi.

M.F.Axundovun əlifbanın dəyişdirilməsi layihəsi və əsərlərini sadə ana dilində yazması, bu tendensiyanın sonralar digər yazıçılar tərəfindən də dəstəklənməsi, xalq-aşıq yaradıcılığının aktuallaşması bununla bağlı idi. Bu islahatlar, minilliklərlə saraylarda hakim təbəqə tərəfindən formalaşdırılan ənənənin sonu və minilliklərlə kölgədə qalan xalq mədəniyyətinin irəliyə doğru addımlaması demək idi. Bu proses, tədricən milli şüurun formalaşmasına təkan verdi.

XIX əsrin ortalarından sonra sənayenin tədricən inkişafı, sadə əhaliyə müasir-praktiki təhsilin verilməsi zərurətini artırdı. Rus qəza məktəblərinin nüfuzu xalq arasında tədricən artırdı. İlk dövrlərdə bu məktəblərdə əsasən rus məmurlarının uşaqları təhsil alırdılarsa, tədricən bütün üstünlükləri ilə birlikdə dövlət xidmətinə daxil olmağa yol açan rus təhsilinin vacibliyi, ən başlıcası isə, iqtisadi tələbat yerli əhalidən olan uşaqların rus məktəblərinə daxil olmasına maraq yaratdı. Azərbaycanın bütün rus məktəblərində 1843-cü ildə 476, 1848-ci ildə 537, 1852-ci ildə 633, 1856-cı ildə 822 şagird təhsil alırdı. 1834-cü ildə Qarabağ əyalətində hər 1247, Şəki əyalətində isə hər 1990 yerli kişi əhalisinə 1 şagird düşürdü. Getdikcə rus məktəblərində təhsil alan azərbaycanlıların sayı artırdı. Onların ən yüksək faizi 1852-ci ildə Nuxada (37 faiz – 24 nəfər) və Şamaxıda (36 faiz – 80 nəfər) müşahidə olunurdu. Azərbaycanın bütün qəza məktəblərində 1857- ci ildə cəmi 148 azərbaycanlı şagird vardı

Bura yeganə pulsuz və keyfiyyətli təhsil müəssisələri idi. Uşaqlarına təhsil verməyə can atan əhali tədricən anladı ki, rus məktəblərinə alternativ yoxdur. Bu proseslər, tədricən cəmiyyətdə ruhanilərin rolunu və statusunu aşağı saldı.

Azərbaycan əhalisinin bir qismi qəza məktəblərinə etimad etmirdi. Bu məktəblərin islam dininin dəyərlərinə uyğun gəlməyən proqramları (ruslaşdırma və xristianlaşdırma) və imperiya siyasətinə (pravoslavlıq, mütləqiyyət və xalqçılıq) bağlı olan müəllimlərin fəaliyyəti ruhanilərin etirazına səbəb olmuşdur. Hökumətə sadiq ruhani şəxslərin hazırlanması vəzifələri müsəlman məktəbləri adlandırılan xüsusi tip tədris müəssisələrinin vacibliyini zəruri etdi. Məktəblərin proqramları 6 il üçün nəzərdə tutulan iki paralel müsəlman və rus kursları adlandırılan kursların birləşdirilməsindən ibarət idi. Müsəlman kursu hər biri iki il davam edən Azərbaycan, fars və ərəb siniflərindən ibarət idi. Rus kursu isə, qəza məktəblərinin proqramından ibarət idi. Azərbaycanın 8 müsəlman məktəbində 468 şagird təhsil alırdı. Bu məktəblərdə azərbaycanlı şagirdlərin qəza məktəblərindəkindən xeyli çox idi, 1854-cü ildə Şamaxıda 93, 1855-ci ildə Bakıda 98 azərbaycanlı təhsil alırdı. Müsəlman məktəbləri əhalisinin vəsaiti hesabına saxlanılırdı. Yalnız rus dili müəllimləri istisna təşkil edirdilər, onlara ildə dövlət xəzinəsindən 200 man. verilirdi. Lakin, bu müəssisələr özünü doğrultmadı. Xüsusilə, XIX əsrin ortalarından yeni kapitalist münasibətlərin formalaşması dövründə bu məktəblərdəki tədris mühiti dövrün tələblərinə cavab vermirdi.

Rus qəza məktəblərində, Tiflisdə və digər yerlərdə təhsil alan zadəgan ailələri ilə yanaşı, tədricən digər əhali təbəqələri arasında da sənayenin inkişafı ilə bağlı müasir təhsil alanların sayı artırdı. Bu proses, cəmiyyətdə müasir düşüncəyə sahib olan subkültür sosial qrupların formalaşmasına təkan verirdi. Bunlar arasında zadəganlarla yanaşı, tacir, sənətkar övladları da vardır.

Kapitalist münasibətlərin inkişafı əsasən Bakıda milli burjuaziyanın formalaşmasına səbəb oldu. Milli burjuaziya cəmiyyəti maarifçilik yoluyla dəyişmək və onu yeniləmək vəzifəsini qarşıya məqsəd qoyurdu. Bu baxımdan, cəmiyyətdə milli burjuaziya nümayəndələri ilə ənənəvi ruhanilər arasında toqquşma get-gedə daha da dərinləşdi. Biz, M.F.Axundovun və Mirzə Şəfı Vazehin həyatını araşdırarkən, cəmiyyətdə ruhanilər ilə maarifçilər arasında toqquşmanın mənzərəsini daha aydın müşahidə edə bilərik. Tədricən bu qarşıdurma ruhanilər təbəqəsini də iki cəhbəyə böldü. Onlardan bir qismi maarifçilik ideyalarının yanında, digər qismi isə, onun qarşısında yer aldı. Maarifçiliyin dəstəkçisi olan ruhanilərin özləri və onların övladları milli burjuaziya çərgəsində yer aldı. Onların ən parlaq nümayəndəsi ruhani ailəsində böyüyən Əli bəy Hüseynzadə idi.

***

Ruhanilərin böyük bir qrupu, mövhumatçı və savadsız mollalar qadınların təhsil almasına qarşı çıxır, erkən evliliyə bəraət qazandırırdılar. Bunlar, inkişafa əngəl olan amillər idilər. Milli dövlətçilik ideyası ətrafında səfərbər olan azərbaycan ziyalıları başa düşürdülər ki, müasir Azərbaycan milli dövlətinin qurulması və inkişafı, qadınların azad olması və savadlanması ilə birbaşa bağlıdır. Çünki savadsız və kölə qadın, cəmiyyət üçün azad və ziyalı insan tərbiyə edə bilmədiyi kimi, qadının zülmü və istismarı üzərində qurulan cəmiyyətdə də, heç bir vaxt sosial ədalət qurula bilməzdi.

Maarifçi Həsənbəy Zərdabi yazırdı: “Osmanlı dövləti ki, qeyri-islam dövlətlərindən Avropa əhlinə yavuqdur, bu səbəblərə bir neçə ildir ki, nizami-külliyə qoyub, məktəbxanalar bina edib... ancaq ol məktəbxanalarda ancaq kişilər oxuyur, ünas tayfası elmdən bixəbərdir. Çünki tərbiyənin binası ana ilədir, uşaq 7-8 yaşına gəlincə, ona ana tərbiyət edir, ona binaən ünas tayfası tərbiyətsiz qaldığına görə Osmanlı dövlətinin kişilərə elm öyrətməyindən o qədər də nəf olmur.”

Deməli, zamanın tələblərinə cavab verə bilməyən cəmiyyətlər tarix səhnəsində iştirak etmək şansını itirirlər. Buna görə də, yerli ziyalılar “qadın azadlığı”nı milli məsələnin ayrılmaz hissəsi kimi qəbul etdilər. Həmin dövrdə yaşayan Azərbaycan ziyalılarının (M. Ə, Sabir, C. Cabbarlı, C. Məmmədquluzadə), ictimai xadimlərinin əsərlərinə və ifadələrinə diqqət etsək, vəziyyətin nə qədər gərgin olduğunu anlaya bilərik.

Milli azadlığın qələbəsini, demokratiyanın inkşafını qadın hüquqlarının bərpasında görən M. Ə. Rəsulzadə yazırdı: “Ailə əsarəti və ailə istibdadı üzərində təkamül tapan millətlər, heç bir vaxt ailə hürriyyəti, ailə səadəti üzərində qurulan millətlərlə mübarizə apara bilməzlər….. Qadın bir millətin nisbi-mühitini təşkil edir. O ailə isə hüquqsuz və mərifətsiz olubsa, millətin yarısı xəstə və məzlumdur - deməkdir.”

Dövrünün maarifçisi E. Sultanov yazırdı: “Mən hər cür təcavüzkarlığa, hər cür təzyiqə və cinsindən asılı olmayaraq insan azadlığının məhdudiyyətinə nifrət edirəm. Müsəlman qadınlarının hüquq bərabərliyini açıqcasına təbliğ etdiyim üçün məscid minbərlərindən mənə lənət yağdırırdılar.”

“Molla Nəsrəddin” jurnalının 1909-cu il tarixli 28-ci sayında yazılırdı: “Biz müsəlmana fərzdir, nəinki, oğlan məktəbi, xeyir, bizlərə vacibdir qız məktəbi, çünki balalarımızın tərbiyəsi anaların əlindədir…”

“Molla Nəsrəddin” jurnalında “Qızdırmalı” imzası ilə verilmiş “Milli zəmanə libaslarımız” adlı yazıda qız uşağı məktəbə gedərsə, onun ərə getmək vaxtının ötəcəyindən ehtiyat edən avam valideynlər satira atəşinə tutulurdu: “Bu gün eşitdim ki, Bakıda təzə açılmış müsəlman qız məktəbinə 31 qız gəlib... o məktəbə qəbul olunan qızların yaşı 4 yaşdan əskik deyil. 4 yaş müsəlman qızı üçün tamam məktəbə gəlmək vaxtıdır. Çünki 4 yaşda məktəbə gedər, 4 il də oxuyar, olar 8 yaşda. 8 yaş da düz ərə getmək vaxtıdır.”

“İqbal” qəzetində “Qızların etirazı” adlı məktubda həmyaşıdlarının qoca kişilərə zorla ərə verilməsinə etiraz edən bir qrup qız yazırdı: “Əgər 18-20 yaşlı cavanlara cəbra 50-60 yaşlı qarı övrətlər verilsə idi, o zaman kişilər cavan qızların qocalara verilməsini bilərlər idi.”

Hüseyin Cavid yazırdı: “Bir çox mübarək ağızlar, qadınların tərbiyə görür-görməz itaətsiz olacaqlarını söyləməkdən çəkinməyirlər, əcaba məktəb, təlim və tərbiyə insana itaətsizlikmi öyrədir? Yaxud insaniyyət, şəfqət, mərhəmət, nəzafət-övlada məhəbbət, böyüklərə itaət nə olduğunu təlim edər? Bir də cəbrə təzyiqə nə hacət, artıq iyirmi ilə otuzu hesab etmək üçün anaların təsbihləri ilə, qızların barmaqlar ilə komediya çıxarmaları çəkilir bir dərd deyildir. Azacıqda utanıb qızarmalıyıq.”

Göründüyü kimi, cəmiyyətdə qadınları ailədə istismar edən və onu, cəmiyyətin köləsinə çevirən hakim təbəqələr əsasən ruhanilər zümrəsindən və varlı mülkədarlardan ibarət sosial-siyasi qüvvələr idi. Mövcud sistemin qorunub saxlanılması həm onların, həm də onları dəstəkləyən Çar Rusiyasının mənafeyinə xidmət edirdi. Onları, Çar Rusiyasının müsəlmanları ruslaşdırmaq və xristianlaşdırmaq siyasəti narahat etmirdi. Çar Rusiyası, əhalini itaətdə saxlayaraq yerlərdə öz siyasətinin gerçəkləşmənin və sosial bazasının gücləndirmənin ən effektiv yolunu müsəlman ruhanilər və feodallar ilə ittiafaqda görürdü.

Komendant üsul idarəsinin ədalətsiz və rüşvətxor məhkəməsindən şəriət məhkəməsinə sığınan sadə xalq, bu məhkəmənin də onlar tərəfindən idarə olunduğunu bilmirdilər. Savadsız xalq mollaların, qazilərin verdiyi fətvaları, hökmləri şəriət hökmü kimi qəbul edirdilər. Ancaq bu hökmlərin ruhanilərin şəxsi mənafeyinə və Çar mütləqiyyətinə xidmət etdiyindən xəbərsiz idilər. Yüksək rütbəli çar məmurlarından biri etiraf edirdi ki, “Müsəlman əyalətlərinin idarə edilməsini tədqiq edərkən idarə edənlərin azğınlığından və xalqın əzabından insan əqli dəhşətə gəlir. Burada insanlıq tamamilə tapdanmış, yüksək ədalət yaddan çıxmışdır, qanun ancaq zülm etmək aləti olmuş, acgözlük və azğın özbaşınalıq dairə rəislərinin, komendantların, pristovların və digər rəhbər şəxslərin fəaliyyətinin əsasıdır.”

Yenə həmin mənbədə bildirilir ki, “Polis və məhkəmə səlahiyyətinə malik olan feodallar özbaşına olaraq vergi verməyənləri kişi-qadın olmasına baxmadan ölənədək döyür, hər şeyini, hətta paltarlarını da müsadirə edirdilər.”

Təbii ki, xalq bu zorakılığa dözməyərək dəfələrlə üsyan qaldırmışdı.

Ömər Faiq yazırdı: “İtaətə, zülmə, döyülməyə səbr edib boyun əyməyimiz, əziyyətə, korluğa, söyülməyə, əzilməyə, qorxmağa, qanacaqsızlığa öyrənib adət etməyimiz, məhz bizim öz günahımız, öz qəflətimiz, bizlərə qarşı görülən zülmlərə, həqarətləri qanmayıb, zalımlara, müstəbidlərə köməkçi olmağımız, bizi ən ziyadə səfil və sərkərdan qoyanlara ən ziyadə məhəbbətlə itaət edib, yeri düşəndə kömək etməyimiz, özümüzə edilən zülmlərin zülm olduğunu qanmayacaq dərəcədə korluğumuz, cəhalətimizdir.” (İrşad qəzeti 1906 № 245)

Mirzə Cəlilin kefli İskəndəri ölülərinin dirilməsini istəyənlərə deyir: “Ondan ötrü ki, arvadlarınızın hamısını yumruq altında öldürübsünüz, ölü qardaşlarınızın arvadlarını almısınız, ölü dostlarınızın yetimlərinin malını yemisiniz. Razı olmazsınız ki, dirilib gəlsinlər və sizin əməllərinizi görüb desinlər. Tfu, sizin üzünüzə...”

Yaxud, Şeyx Nəsrullah azyaşlı qız uşaqları ilə siğə edir və mövhumata qapılan müsəlman cəmiyyəti buna normal baxır. Anasına “yazıq anam” deyə müraciət edən və zavallı 9 yaşlı bacısı Nazlının halına acıyan İskəndər obrazı, Cəlilin gözüylə cəmiyyətin bütün eyiblərin görür və gördüyü üçün daim kədərlənir. İskəndər, xalqı tilsimə salan dəyərlərlə mübarizə apara bilmir və xalqı bu tilsimdən qurtara bilmir.

Hüseyn Cavid isə, müstəmləkəçilərin və onların əlaltılarının sadə xalqın başına gətirdiklərinə və qurduqları mövcud vəziyyətə qarşı üsyankar İblis obrazı ilə çıxaraq bu tilsimi sındırmağa çalışır və deyir:

“İblis kimdir? Cümlə müsibətlərə bais olan insan

Bəs, cümlə müsibətlərə bais olan insan kimdir, İblis”

Lakin, ruhanilər arasında da maarifçilik ideyalarını dəstəkləyənlər vardır (Mirzə Əbu Talib, axund Mir Mahmud Kərim, Mircəfər, axund Molla Ruhulla Məmmədzadə və s). Patriarxal mürəkkəb ailə modeli, din ilə deyil, feodal sistemin iqtisadi-siyasi xarakteri ilə bağlı idi. Bu ailə və cəmiyyət modelinə din donu geyindirməyə çalışan patriarxal sistem, əslində, bu yolla ona hüquqi və əxlaqi don geyindirməyə çalışırdı. Çünki onlar, bu yolla varlanıb qubernatorlardan vəzifələr əldə edirdilər.

1901-ci il oktyabrın 7-də “Kaspi” Cənubi Qafqaz şeyxülislamı Axundzadə Məhəmməd peyğəmbərin (səs) “elm öyrənmək həm müsəlman kişiyə, həm də müsəlman qadınına vacibdir” sözlərini xüsusi vurğulayaraq demişdi: “Bu tarixi sitatlardan məqsədim budur ki, nə din, nə şəriət təhsil və tərbiyə sahəsində qadınların hüquqlarını məhdudlaşdırmır. Belə olsaydı, İslamda bu qədər şöhrətli müsəlman qadını yetişməzdi. Əgər bu vaxta qədər Zaqafqaziyada qızlara təhsil verilməyibsə, bunun səbəbi təkcə məktəbin yoxluğu deyil, həm də kök atmış ziyanlı adətlərdir.”

1917-ci ildə Behbud ağa Şahtaxtlı “Kaspi” qəzetində XX yüzilliyin ilk illərindən mətbuatın qadın azadlığı uğrunda başladığı mübarizədən bəhs edərək yazırdı: “Təkzibolunmaz faktlarla sübut edildi ki, müsəlman qadınının özünəməxsus şəkildə “mədəniyyəti” - ətraf aləmdən təcrid olunması şəriətin hökmü yox, uzaq keçmişdən bizə miras qalan biabırçı adətlərlə bağlıdır. Lakin müsəlman qadınların hələ hamısı çadranı tərk etməmişlər. Çox vaxt adət qanundan güclü olur. Bunu birdən-birə yox, tədricən aradan qaldırmaq lazımdır.”

“Qadın azadlığı” hərəkatı 1918-ci ildə qurulan AXC hökuməti tərəfindən artıq həyata keçirilirdi. AXC hökuməti, Azərbaycanda qadınların seçib seçilmək hüququnu tanımaqla, onların cəmiyyətin həyatında fəal olmasnı dəstəkləyirdi. Əvvəlki illərə nisbətən ölkədə qadın və kişilər arasında savadlılıq səviyyəsinin tədricən artması, 1919-cu ildə Bakı Dövlət Universitenin yaradılması, AXC dövlət strukturlarına qadınların cəlb olunması (Şəfiqə Əfəndiyeva, Aynul Usubbəyova) və ümumiyyətlə, AXC hökumətinin qadın azadlığı məsələsini milli siyasətin təməl prinsipi kimi qəbul etməsi bunun bariz nümunəsi idi. Yəni, Azərbaycan SSR qurulmasaydı belə, AXC bu işləri daha uğurlu şəkildə həyata keçirəcəydi. Atatürkün Türkiyədə həyata keçirdiyi “qadın azadlığı” siyasəti, eynilə Azərbaycan dövlətində də həyata keçiriləcəydi. Lakin, Azərbaycanın tarixi qədəri fərqli oldu.

***

Azərbaycanda ilahiyyatçı alimlərin sayı az olmamışdır. Onların çoxu Yaxın Şərqin nüfuzlu elm mərkəzlərində oxumuş və orada ciddi tədqiqatlar aparmışlar. Onların yazdıqları əsərlərin bir çoxu sovet dövründə yoxa çıxmış, digər qismi də əlyazmalar fondunda saxlanılmışdır. Əlifbanın dəyişdirilməsi və dini təhsilin ortadan qaldırılması, bu əsərlərin yaddan çıxmasına səbəb olmuşdur. Düzdür, bu əsərlərin çoxu ərəb və fars dillərində yazılmışdır. Heç əvvəlki dövrlərdə də mollaxana və mədrəsələrdə verilən təhsil səviyyəsi, ərəb və fars dilində olan mətnlərin tam anlamağa imkan vermirdi. Bunları oxuyub anlayanlar olsa belə, onların sayı cəmiyyətdə çox az idi. Dini kitabların sadə ana dilində yazılmaması və dini xütbələrin səlis ana dilində aparılmaması, dini maarifləndirmə işinin geriləməsinə səbəb olurdu. Lakin, buna cəhd edən alimlər də var idi.

Son 200 ildə Azərbaycan Rusiyanın müstəmləkəçilik siyasətinin təzyiqlərinə məruz qalsa da, din sahəsində görkəmli alimlər yetişdirə bilmiş və bu ənənə müəyyən qədər qorunub saxlanılmışdır. Kitabın sonundakı cədvəldə təqdim olunan din xadimləri və ilahiyyatçılar əsasən son 200 ildə Cənubi Qafqazda müsəlman icmasına rəhbərlik edən alimlərdir. Onlarla yanaşı, Azərbaycan ərazisində digər nüfuzlu ilahiyyatçı alimlər də olmuşdur. Lakin, bəhs etdiyimiz şəxslər daşıdıqları vəzifə və imkanları daxilində Azərbaycanda islam dininin qorunub saxlanılmasında mühüm rol oynamışlar. Lakin, SSRİ dövründə bu ənənə qırılmışdır. 1920-1944-cü illərdə dini idarənin ləğvi, məscidlərin sökülməsi və ya fabriklərə çevrilməsi, ilahiyyatçıların repressiyaya məruz qalması, xaricdə dini təhsilin qarşısının alınması, din ilə əlaqəsi olmayan adamların dini idarələrə rəhbər təyin edilməsi və digər amillər bunu deməyə əsas verir.

Çar Rusiyası dövründə olan bu alimlər çar hökumətinə daha çox təsir etmək imkanlarına malik olmuşlar. Çünki nüfuzlu din xadimləri xalq arasında daha çox hörmət sahibi kimi, xalqı hökumətə qarşı qaldıra bilərdilər. Onlara qarşı terror, ictimai durumu gərginləşdirə bilərdi. Buna görə də, çar hökuməti öz siyasətini həyata keçirəndə, onların şərtlərini və mənafelərini də qəbul etmək məcburiyyətində qalırdı. Çar məmurları insanların etiqadlarını təhqir edəndə, onlar, müəyyən çərçivədə öz etirazlarını açıq şəkildə bildirir və müəyyən tələblər irəli sürürdülər. Lakin, SSRİ dövründə bu mümkün deyildi. Sovet dövründə dini rəhbərliyin fəaliyyəti rəmzi xarakter daşıyırdı. Çünki savadlı ilahiyyatçıların bir qismi repressiya qurbanı olmuş, digər qismi də özünü bu bəladan qorumağa çalışmışdır. Sovet dövründə dini idarələr və onların rəhbərləri təhlükəsizlik orqanlarının tam nəzarəti altında fəaliyyət göstərirdilər.

Şiə müsəlmanlarına rəhbərlik edən şeyxülislamlar sünni müsəlmanlara rəhbərlik edən müftilərdən daha nüfuzlu və səlahiyyətli olmuşlar. Bunun da əsas səbəbi, Qafqazda sünni müsəlmanları (xüsusilə, nəxşibəndilər) arasında geniş yayılan müridizm hərəkatı idi. Bu hərəkat, Osmanlı və Böyük Britaniya tərəfindən dəstəklənirdi. Buna görə də, çar hökuməti sünnilərdən daha çox şiə müsəlmanlara etimad edirdi. Bu, şiə-sünni arasında say balansının təmin olunmasına da təsir etmişdir.

Cənubi Qafqazda savadlı ilahiyyatçı alimlərin sayı az idi. Çünki bir tərəfdən Yaxın Şərqin nüfuzlu elm mərkəzlərinə gedib təhsil almaq maddi dəstək tələb edirdisə, digər tərəfdən, çar hökuməti buna təzyiq göstərirdi. Buna görə də, mollaxanaları, mədrəsələri və məktəbləri bitirən minlərlə savadsız adamlar özlərinə iş tapa bilmir və nəticədə, mövhumatçı mollalara, ruhanilərə çevrilirdilər. Onlar xalq arasında islam dinini deyil, mövhumatı yayırdılar. Əslində, vəziyyətin bu şəkildə cərəyan etməsi, çar hökumətini qane edirdi. Bunu başa düşən müsəlmanlar anlayırdılar ki, nəyin bahasına olsa da səviyyəli islam universitetlərində təhsil almaq və dəyərli islam alimləri ilə elmi əlaqələr qurmaq vacibdir. Əks təqdirdə, savadsız ruhanilər ordusu dini xurafatlarla məhv edəcəkdir. Sovet dövründə isə, müsəlmanlar islam alimlərindən məhrum olduqları üçün, xurafatlarla dolu olan “xalq islamı”nı qoruyub saxladılar. “Xalq islamı”nın davam etməsində çar hökuməti necə maraqlı idisə, sovet Rusiyası da maraqlı idi.

Azərbaycanda islam dininin elmi şəkildə təbliğində və islam maarifçiliyində savadlı ilahiyyatçıların rolu böyük olmuşdur. Onların hamısı Yaxın Şərqin (İran, İraq, Misir) islam universitetlərində dəyərli alimlərdən təhsil almışlar. Bununla yanaşı, Cənubi Qafqazda avropa maarifçiliyinin mərkəzi olan və Qafqaz müsəlmanlarının dini idarəetmə mərkəzi olan Tiflis şəhəri Şərq ilə Qərbin qovuşduğu məkana çevrilmişdir. Yaxın Şərqin islam universitetlərində təhsil alan azərbaycanlı alimlər Tiflisdə avropa-rus mədəniyyəti ilə də tanış olurdular. Bu onlara, dünya mənzərəsini görməyə və dünyanı daha dərindən düşünməyə şərait yaradırdı. Buna görə də, o dövrdə bu cür savadlı din alimləri rus və avropa dillərində danışır, rus dilində fars dili və ədəbiyyatından, islam dinindən dərs deyirdilər. Məhz, savadlı islam alimləri maarifçiliyə və modernləşməyə qarşı çıxmırdılar. Onlar uşaqların, xüsusilə, qız uşaqlarının müasir təhsil almasını, qadınların azad olmasını istəyir və bunun reallaşması üçün çalışırdılar. Buna qarşı çıxanlar, əsasən mövhumatçı savadsız ruhanilər idi. Onların mövqeyi əksər hallarda müstəmləkəçi çar hökumətinin mövqeyi ilə üst-üstə düşürdü.

Zadəgan ailələrindən fərqli olaraq, ruhani ailələlərində varislik prinsipi yoxdur. Bu varislik prinsipi adətən alimlərin varisliyinə əsaslanır. Müsəlman şərqində alimlər öz müəllimləri və təmsil etdikləri elmi məktəblər ilə tanınırlar. Təsəvvüfdə təriqət silsiləsi, şiəlikdə mərci-təqlid anlayışı da bununla bağlıdır. Bəzən, bu ənənə din alimlərinin ailələrində də davam edir. Belə ailələrdə böyüyən uşaqlardan bir çoxu öz atalarının yolunu bu və ya digər şəkildə davam etdirirlər. Əksər hallarda, din alimləri evdə öz övladlarının bir alim kimi yetişməsində maraqlı olurlar. Evdə formalaşan elmi mühit bəzən buna imkan verir. Azərbaycanda islam dininin elmi şəkildə təbliğində və islam maarifçiliyində böyük rol oynayan Hüseynzadələr ailəsini misal göstərmək olar. 1823-cü ildə Qafqazın və Zaqafqaziya şiələrinin ilk Şeyxülislamı təyin olunan görkəmli islam alimi Axund Məhəmmədəli Hüseynzadənin oğlu Əhməd Məhəmmədəli oğlu Hüseynzadə də Qafqaz müsəlmanlarının III şeyxülislamı olmuşdur. Onun qızı Xədicə Hüseynzadə Azərbaycan publisisti, rəssam və yazıçısı Əli bəy Hüseynzadənin anası idi. Əli bəy Hüseynzadə 1907-ci ildə Bakıda açılan "Mədrəseyi-Səadət" məktəbində direktor olmuşdur. Yaxud, Şeyxülislam Fazil İrəvaninin övladlarından Şeyx Cavad, Şeyx Mahmud, Şeyx Mürtəza onun yolunu davam etdirmişlər.

Azərbaycanda XIX-XX əsrlərdə olan məşhur

din xadimləri və ilahiyyatçı alimlər

1. Axund Məhəmmədəli Hüseynzadə (Salyan 1760-1852 Tiflis)

1790-cı ildə İraqa getmiş, Bağdad Universitetinin ila-hiyyat və tarix fakültələrini bitirmiş, 1802-ci ildə Tiflisə axund vəzifəsinə gətirilmiş, 1823-cü ildə Qafqazın və Zaqafqaziya şiələrinin ilk Şeyxülislamı təyin olun-muşdur (1823-1846). Təbriz müctəhidi Ağa Mir Fəttah Təbatəbainin Qafqaz şiə ru-hanilərinə başçı təyin olun-ması (1828), ona təzyiqlərin artmasına səbəb olmuşdur.

1834-cü ildə Yelizavetpol qə-zasında yerləşən İmamzadə məscidinə məxsus torpaq sahəsi lazımi sənədlərin olma-ması bəhanəsi ilə müsadirə edilmiş, onun təkidi ilə 1844-cü ildə geri qaytarılmışdır.

O, rus dili və ədəbiyyatına dərindən bələd idi.

O, Azərbaycan publisisti, rəssam və yazıçısı Əli bəy Hüseynzadənin ana tərəfdən babasıdır.

2. Şeyxülislam Fazil İrəvani Məhəmməd-bağır oğlu (İrəvan 1782–1885 İrəvan)

Qafqaz müsəlmanlarının II Şeyxülislamı.

20 yaşında Qahirənin “Əl-Əzhər” Unversitetinə getmiş sonra 45 yaşında İrana gələ-rək uzun müddət İsfahan və Təbrizdə, sonra İrəvanda axundluq etmişdir.

O, rəhbərlik etdiyi idarənin səlahiyyətlərini və müstəqil-liyini qismən artırır. Onun əsərləri fars dilindən fransız, rus və alman dillərinə tərcümə edilmişdir. Övladları: Şeyx Cavad, Şeyx Mahmud, Şeyx Mürtəza.

3. Əhməd Məhəmmədəli oğlu Hüseynzadə (Salyan1812-1887 Tiflis)

Qafqaz müsəlmanlarının III şeyxülislamı (1862—1884). Qafqaz Müsəlman Ruhani məktəbində, sonra isə İraqda ali dini təhsil almışdır. Tiflis və Gəncə qəzalarında dini vəzifələrdə çalışmış, həm də ədəbi-bədii yaradıcılıqda məşğul olmuşdur.

Dövrünün görkəmli islamşü-nas alimi olmaqla yanaşı, di-gər müəyyən elmləri də yaxşı bilmiş və bir neçə fənnə dair dərsliklər və əsərlər (rus, fars, ərəbcə) yazmışdır.

Onun qızı Xədicə Hüseyn-zadə Əli bəy Hüseynzadə-nin anasıdır.

4. Mirzə Həsən Tahirzadə (Şuşa qəzasının Kəngərli obası 1837 – 1897 Tiflis)

Qafqaz müsəlmanlarının IV Şeyxülislamı (1885-1897) Təbrizdə "Talibiyyə" mədrə-səsində təhsil almış, Qafqaz eskadronunda axund olmuş (1873-1878), sonra xəstəliyi ilə bağlı hərbi xidmətdən tər-xis edilmişdi.

Sankt-Peterburq Universitetin-də fars dili müəllimi olmuşdur (1878-1879). Şuşa realnı məktəbində şəriətdən, fars və azərbaycan dillərindən dərs demişdir (1882-1885).

5. Axund Əbdüssəlam Axundzadə (Salyan 1843 – 1907 Tiflis)

Qafqaz müsəlmanlarının V Şeyxülislamı (1895-1907), müəllim, yazıçı.

Fars və ərəb dillərində yazıb oxumağı atasından öyrənib və sonra Tiflisə gedərək dini mədrəsədə ərəb və fars dillərində elm tədris edib (1861-1868) Qori Seminari-yasının müsəlman şöbəsində müəllimlik edibdir.

O, üç cildlik "Tarixi-müqəddəs-ənbiya","Risaleyi-Zübtədül əhkam" kitablarının müəllifidir. O, dəfələrlə çar ordenlərinə layiq görülüb.

1905-ci il erməni-müsəlman davasının fəsadlarının təsiri nəticəsində qızıyla birlikdə həlak olduğu ehtimal olunur.

6. Mövlazadə Məhəmməd Həsən Ismayıl oğlu Şəkuvi (Şəki 1854 – 1932 Tiflis)

Qafqaz müsəlmanlarının VI Şeyxülislamı (1908-1932).

O, ilk təhsilini Şəki mollaxanasında, sonra Gəncə mədrəsəsində, sonra da İraqda almışdır. 1893-cü ildə Tiflisdə "Müsəlman dini məktəbi" ndə Şəriət qanunları üzrə dərs deyir. Cəbrayıl, Gəncə, Tiflis və Kutaisidə axund və qazi kimi işləmişdir.

1908-ci ildə "Kitab əl-bəyan fi təfsir əl-Quran" adlı iki hissədən ibarət kitabında Quranın azərbaycan dilinə tərcüməsi və təfsirini vermişdir. O, Quran üzrə izahlı lüğət hazırlamışdır. Onun bu kitabı 1990-cı ildə Bakıda yenidən nəşr olunub.

7. Tacuddin Mustafin

O, 1832-ci ildə çar generalı Rozenin təklif ilə Kazan şəhərindən çar ordusunun kapitanı vəzifəsindən Tiflisə Qafqaz sünni müsəlmanlarının ilk müftisi kimi dəvət edilmişdi.

O, Şeyx Şamil ilə ümumi dil tapa bilmədiyi üçün, 1840-cı ildə vəzifəsindən azad edilir və onun yerinə 1842-ci ildə Osman Əfəndi Vəlizadə (şair Molla Vəli Vidadinin oğlu) təyin olunur.

8. Məhəmməd Əfəndi Müftizadə

Qafqaz müsəlmanlarının III Müftisi (1847-1880) O, Osman Əfəndi Vəlizadənin oğludur.

1867-68-ci illərdə Şamaxıya gedib və orada Seyyid Əzim Şirvani ilə görüşüb.

9. Əbdülhəmid Əfəndizadə (Şamaxı 1812 – 1880 Tiflis)

Qafqaz müsəlmanlarının IV Müftisi (1872-1880).

Şamaxı mədrəsəsində oxu-muş, 1849-cu ildə dövlət məktəbində şəriət müəllimi olmuş, 1864-cü ildə Şamaxı Ruhani İdarəsinə sədr və qazi təyin edilmişdir.

Məktəbdə işlədiyi zaman azərbaycan, fars və ərəb dillərindən əlavə, fransız dilinin incəliklərini də şagirdlərə öyrədə bilmişdir.

10. Hüseyn Qayıbzadə (Qazax, Salahlı 1830- 1917 Tiflis )

Qafqaz müsəlmanlarının V Müftisi (1883-1917).

O, Salahlı kənd məktəbində dini elmlərlə yanaşı, ərəb, fars və türk dilərini, ədə-biyyat və tarixi öyrənir və 17 yaşında ikən həmin məktəbdə müəllim saxlanılır. 1857-ci ildən Tiflisdəki üçillik müsəlman ruhani məktəbində şəriətdən və şərq dillərindən dərs deyir. O, Qori müəllimlər seminariyasında işləyir (1879-1883). Onun vəfatından sonra 1944-cü ilədək müftilik vəzifəsi olmayıb.

O, Tiflisdə azərbaycanlı kasıblar üçün öz hesabına məktəb açır, sonralar buranı genişləndirərək altı sinifli "Müfti-İslam məktəbi"nə çevirir. O, qızların təhsil almasını istədiyi üçün, bu çətin işdə özü əvvəlcə şəxsi nümunə gösdərir və iki qızını oxutdurur. Hüseyn Qayıbzadənin qızları Nigar (sonralar general Ə.Şıxlinskinin xanımı) və Gövhər xanımı (sonralar general Usubovun xanımı) rus dilində Tiflis Nücabə Qızlar İnstitutunda oxutdurur. Nigar xanımın 1889-cu ildə, Gövhər xanım isə 1903-cü ildə həmin İnstitutu qızıl medalla bitirirlər. O, öz arvadını Qafqaz Qadınlarının Xeyriyyə Cəmiyyətində iştirak etməyə icazə verir.

O, müsəlman mədrəsəsində keçil-mək üçün riyaziyyata, ana dilinə dair dərs vəsaitləri hazırlayır. O, çoxlu atalar sözü, zərb-məsələlər, hikmətli sözlər toplayaraq 9 hissədən ibarət "Tövsiyyətnamə" kitabını yazır. XVIII-XIX əsrlərdə yaşamış 109 Azərbaycan şairi-nin əsərlərindən ibarət dörd cildlik antologiya tərtib edir.

11. Axund Məhəmməd Əli oğlu Pişnamazzadə (Gəncədə ruhani ailəsində 1853-1932 Gəncə)

Zaqafqaziya şeyxülislamı (1909-1918). İlk təhsilini Gəncə mədrəsəsində almış, Təbrizdə ali ruhani təhsilini bitirmişdir (1883). Qafqaz şiə və sünni Ruhani İdarələrinin yerləşdiyi Tiflisdə Milli Şura AXC-nin yarandığını bəyan edir. Müfti Hüseyn Qayıbzadə 1917-ci ildə vəfat etdiyindən və bu, çar Rusiyanın dağıldığı illərə təsadüf etdiyindən yerinə yeni müfti təyin edilməmişdi. Müftinin vəzifəsini Mustafa Əfəndizadə icra edirdi. 1918-ci il sentyabrın 1-də onlar könüllü olaraq «Məşixə» deyilən vahid orqanda birləşmək qərarına gəldilər. Məşixəyə şeyxülislam və müfti ilə birlikdə 31 ruhani-16 şiə və 15 sünni qazısı daxil oldu. Bununla da müsəlmanların dini işlərinin idarə edilməsində ikili sünni-şiə ruhani rəhbərliyi aradan qaldırıldı, Qafqaz müsəlmanlarının vahid idarəsi yarandı. Şeyxülislam idarənin rəhbəri, Qafqaz müsəlmanlarının ruhani başçısı, müfti isə onun müavini oldu.

O, 1890-cı ildə bir neçə nəfərlə İran və Osmanlıya casusluqda ittiham olunaraq Türküstana sürgünə göndərildi. 1892-ci ildə əfv edilib, vətənə qayıdır və Gəncə cümə məscidinə axund təyin olunur. Tif-lis Vilayət Ruhani Məclisinin üzvü seçilir (1893). Gəncə Vilayət Ruhani Məclisinin sədri təyin olunur (1895). 1906-cı ildə yenidən sürgünə göndərilir. Çünki evində "Difai" Partiyasına məxsus sənədlər ələ keçirilir. 1909-cu ildə sürgündən Tiflisə köçür və həmin il QMŞRİ-nin sədri seçilir. 1918-ci ildə QMİ-nin sədri vəzifəsindən səhhətində yaranan problemlərə görə istefa verir və Gəncə Cümə məscidinin axundu işləyir.

1896-cı ildə milli "Məktəbül-Xeyriyyə"ni təşkil etmişdi. 1900-cü ildə o, sürgün olun-duğu üçün, bu məktəb rus-müsəlman məktəbinə çevrildi. O, yeni tipli, “Üsuli-Cədid” məktəblərinin tərəfdarı idi. 1909-cu ildə rəsmi olaraq hə-min məktəblərin icazəsini alır. Gəncə və Gəncə ətrafında yeni tipli məktəblər açdırır. Sürgün vaxtı da Həştərxanda nəşr olunan “Həmiyyət”, “Günəş”, “Burhani-tərəqqi” kimi qəzet-lərdə məqalələrlə çıxış edir, müsəlman qızların təhsilə yi-yələnmələrinin vacibliyindən xüsusi söhbətlər açır. 1920-ci ildə hakimiyyətə gələn bolşeviklər onu həbs edirlər. N.Nərimanov Şeyxin azad olunmasını əmr edir və onun Azərbaycan xalqının maarif-lənməsində böyük xidmətləri olduğunu söyləyir. N.Nərimanovun ölümündən sonra axund yenə sorğuya tutulur və haqsız yerə incidilirdi.

12. Ağa Cavad oğlu Əlizadə (Bakı, Pirşağı 1871- 1954 Bakı

Qafqaz müsəlmanlarının 8-ci, ADR-in ilk Şeyxülislamı (1918-1920, 1944-1954). Atası Axund Hacı Məhəm-məd tanınmış ilahiyyatçı və hörmətli ziyalı idi. Ağa Əli-zadə Bağdad Universitetinin ilahiyyat fakültəsini və sonra Nəcəf şəhərindəki Ali Dini Universiteti bitirərək 25 ya-şında "axund" olur. 1903-cü ildə Təzə pir məscidinə axund təyin edilir.

1907-ci ildə Bakıda "Səadət" Müsəlman Ruhani Cəmiyyəti yaradır və onun sədri seçilir. Həmin ildə Bakıda "Mədrəseyi-Səadət" məktəbi açılır və Əli bəy Hüseynzadə mək-təbə direktor təyin edilir.

13. Şeyx Mirmöhsün Şeyx Əli oğlu Həkimzadə (Şamaxı1882 – Bakı 1967)

Qafqaz müsəlmanlarının IX Şeyxülislamı (1954-1967).

7 il Məşhəddə təhsil alaraq axund və sonralar şeyx rüt-bəsinə layiq görülür. 1914-cü ildə Şamaxının “İmamlı” məscidinin axundu təyin edilir. 1918-ci ilin martında erməni təcavüzündən qorunmaq üçün, anasını götürüb Şamaxıdan çıxır. 1928-ci il-də onu 6 ay həbsxanada saxlayırlar və sonra azad edirlər. O, repressiyadan qurtarmaq üçün müəyyən yerlərdə fəhlə işləyir. 1943-cü ildə dini idarə təşkil olunandan sonra o, QMRİ-nin sədr müavini və 1954-cü ildə sədri seçilir.

O, yeni məscidlərin açılma-sına, bir çox məscidlərdə azanların minarələrdən veril-məsinə, yeni mədrəsələrin tikilməsinə nail olmuşdur. O, öz dini təbliğatında islam və sosializm ideyalarının vəhdətindən çıxış etmişdir. Onun mömin müsəlmanlar arasında böyük nüfuzu olmuşdur.

1928-ci ildə onun evində yoxlamalar aparılır, zinət əşyaları müsadirə edilir, özünü isə qiymətli əsərləri ilə birlikdə Bakıya aparıb həbs edirlər. 6 aydan sonra günahsız bilib azad etsələr də, yazdığı əsərlərini yandırırlar.