Elm və təhsil

Alimlər Xəzəryanı ərazilərdə tədqiqat aparıblar

“Su ehtiyatlarından səmərəli istifadəyə dair Milli Strategiya”nın həyata keçirilməsi ilə bağlı olaraq, Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin akademik H.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutu tərəfindən Xəzər dənizində su səviyyəsinə iqlim dəyişmələrinin uzunmüddətli təsirinin qiymətləndirilməsi və sahilboyu ərazilərin landşaft-ekoloji şəraitində baş verən dəyişikliklərin tədqiqi məqsədilə ekspedisiya təşkil olunub.

İnstitutun “Landşafşünaslıq və landşaft planlaşdırılması” şöbəsinin əməkdaşları – şöbə müdiri c.ü.f.d. İsmayılov Mirnuh, aparıcı elmi işçi c.ü.f.d. Zeynalova Səidə və elmi işçi Emil Cəbrayılov Masallı, Neftçala, Lənkəran və Astara rayonlarının dənizsahili ərazilərini tədqiq ediblər.

Tədqiqatın əsas məqsədi iqlim dəyişmələri şəraitində təbii və antropogen ekosistemlərin inkişaf tendensiyalarında yaranan meyllərin və bu sistemlərin struktur-funksional xüsusiyyətlərindəki dəyişikliklərin, həmçinin ekogeokimyəvi şəraitin kompleks şəkildə öyrənilməsi, eləcə də böyük miqyaslı (1:100.000) landşaft-ekoloji rəqəmsal xəritələşdirmənin aparılması olub.

Tədqiqatların ilkin nəticələrinin təhlili göstərib ki, sahilboyu ərazilərin geomorfoloji quruluşundan asılı olaraq, dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsi nəticəsində sahil xəttinin geri çəkilməsi müxtəlif intensivlikdə baş verir. Astara şəhərindən Göyşaban məntəqəsinə qədər sahillərin geri çəkilməsi daha zəif olmuş və 40–50 metrdən 200–300 metrə qədər dəyişmişdir.

Ən güclü sahil geriləməsi Qızılağac körfəzi rayonunda müşahidə edilib. Burada sahillər ildə orta hesabla 250–300 metr geri çəkilib və geniş ərazilərdə ekosistemlər kontinental rejimə keçib. Bu ərazilərdə dəniz sahilindən qurunun içərilərinə doğru ətli-şorangəli və şoranotlu yarımsəhralar tədricən lığvərli və yulğunlu ekosistemlərlə əvəz olunmağa başlamışdır.

Sara adası şərqə doğru 2,5 km genişlənmiş, Bala Qızılağac körfəzinin isə səthinin yarıdan çoxu yosunlarla örtülmüş, nəticədə suyun keyfiyyəti dəniz canlılarının inkişafı üçün yararsız hala düşmüş və akval ekosistem pozulmuşdur. Neftçala–Ələt sahillərində isə ən kəskin landşaft-ekoloji dəyişikliklər Qoltuq körfəzində müşahidə olunmuş və dəniz burada 1,5–2 km geri çəkilmişdir.

Ekogeokimyəvi şəraitin qiymətləndirilməsi məqsədilə götürülmüş bitki, süxur və torpaq nümunələrinin kameral analizləri hazırda davam etdirilir.

Dənizin geri çəkilməsi nəticəsində kontinental rejimə keçmiş ekosistemlərin dinamikasında müşahidə olunan meyllərin cənubdan şimala və sahilə paralel olaraq quruya doğru dəyişməsi qanunauyğun xarakter daşıyır. Həmçinin səviyyənin düşməsinin antropogen ekosistemlərə təsiri də qiymətləndirilib.

Əldə edilmiş məlumatlar əsasında Ələt–Astara sahilboyu zonasında ekosistemlərin qruplaşdırılması və müvafiq landşaft-ekoloji rayonlaşdırmanın aparılması məqsədilə məlumat bazası formalaşdırılib.

Dənizə tökülən çayların ekosistemləri də iqlim dəyişmələrinin təsiri ilə diferensial pozulmalara məruz qalib. Ən kritik vəziyyət isə hazırda Kür çayında müşahidə olunmaqdadır. Eyni zamanda, sahilə yaxın dağlıq ərazilərdə yeni aşkar edilmiş diogenezlərin öyrənilməsi istiqamətində də tədqiqatlar davam etdirilib. Hazırda çöl şəraitində toplanmış materialların kameral öyrənilməsi prosesi davam edir.

Diogenez özünə məxsus kimyəvi, fiziki, biolojı şəraitdə əmələ gələn, az tapılan süxur nümünəsidir və Azərbaycanda ilk dəfə həmin ərazidə qeydə alınmışdır.