İyulun 19-da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Xankəndidə “Rəqəmsal keçidlər: Süni intellekt dövründə informasiya və media dayanıqlılığının gücləndirilməsi” mövzusunda III Şuşa Qlobal Media Forumunun iştirakçıları ilə görüşü keçirilib. Prezident İlham Əliyev Forum iştirakçılarının suallarını cavablandırıb. Bu suallar və cavablar arasında Zəngəzur dəhlizi məsələsinə münasibət xüsusi yer tutmuşdur.
Zəngəzur dəhlizi artıq nəinki rəsmi diskursda, həm də beynəlxalq geosiyasi gündəmdə strateji terminə çevrilib. Bu dəhliz Azərbaycan üçün tranzit layihəsi deyil, həm də regional siyasətin, enerji bazarlarının, informasiya təhlükəsizliyinin və suverenlik iddialarının bir arada ifadəsi kimi sistemli səhnəyə çıxır. Azərbaycan bu layihəni təkcə iqtisadi dəstək kimi təqdim etməyib — onu ölkəmizin strateji iradəsinin simvolu və regional inteqrasiya platforması kimi ifadə edib.
Əgər biz Zəngəzur Dəhlizini sadəcə yollarla, dəmir xətləri ilə, yük maşınlarıyla izah etməyə çalışırıqsa, bu – okeanı bir stəkan suya sığışdırmaq cəhdidir. Prezident İlham Əliyevin son çıxışlarına nəzər salsaq görərik ki, Zəngəzur Dəhlizi bir nəqliyyat layihəsi deyil. Bu, regionun yeni nəfəs sistemidir. Bu dəhliz, təkcə torpaq və asfalt üzərində deyil, eyni zamanda regional şüurda, siyasi paradiqmada və qlobal oyunların koordinat sistemində açılır.
Prezidentin sözlərindəki sinergetik baxış – müxtəlif komponentlərin təkamül və qarşılıqlı təsir yolu ilə kompleks sistemə çevrilməsi ideyasıdır. Azərbaycan bu mənzərədə sadəcə iştirakçı deyil, beynəlxalq düzənə yeni ahəng gətirən mühəndis kimi çıxış edir.
Prezident Əliyev dediyi kimi, bu dəhliz ilkin mərhələdə ildə 15 milyon ton yük üçün nəzərdə tutulur. Amma bu rəqəm təkcə yük deyil, həm də bir regionun yükünü – tarixi blokadaları, ideoloji qarşıdurmaları, qırılmış etimad tellərini daşıyır. Bu dəhliz inşa olunmur – bərpa edilir, çünki bu coğrafiya bir vaxtlar bir-birinə bağlı idi. Sadəcə geopolitik stresslər bu əlaqələri qırdı, indi isə Azərbaycan bu qırılmış damarları birləşdirən bir qəlb cərrahı kimi fəaliyyət göstərir.
Prezident Əliyevin yanaşması göstərir ki, bu dəhliz yalnız Azərbaycan-Ermənistan arasında deyil. Rusiya, İran və Çin kimi nəhənglər üçün də bu yol əlaqələrin yeni koordinatlarıdır. Rusiya üçün bu dəhliz qərbə çıxışın alternatividir. İran üçün izolyasiyadan çıxmaq üçün pəncərədir. Çin üçün isə bu yol, İpək Yolunun yaşıl xəritədə yenidən çəkilməsidir. Ermənistan üçün bu dəhliz nə qədər təəccüblü olsa da, təhlükəsizlik və rifah ehtimalıdır.
Burada sinergetik məntiq var: bir elementin sabitliyi bütün sistemi sabitləşdirir. Azərbaycan bu sinergetik sistemdə struktur dəyişmənin katalizatorudur – statik deyil, dinamik bir aktordur.
Bu dəhlizlərdə yük maşınları gedəcək, dəmir yollarında konteynerlər hərəkət edəcək. Amma əsl yük – insanların ümidləridir. Bu yol, Ermənistanın təcrid olunmuş kəndlərini mərkəzə, Azərbaycanın qərb rayonlarını Naxçıvana, Naxçıvanı Türkiyəyə, oradan Avropaya bağlayır. Amma daha dərin bir bağ var: region xalqları arasında olan parçalanmış etibarın təmiri.
Prezident Əliyevin siyasi ritorikasında texnokratik soyuqluq yoxdur. Əksinə, o, bu dəhlizi tarixə olan borcun ödənilməsi kimi təqdim edir. Bu, geosiyasi barışığın mühəndislik layihəsidir.
Zəngəzur Dəhlizi üzərində təkcə körpülər və tunellər inşa olunmur. Burada geosiyasi şüur formalaşır. Prezident Əliyev bu prosesi nəzarətsiz buraxmır – o, geosiyasətin sinergetik lideridir. Dəhliz təkcə yük daşımaq üçün deyil – insanları, ideyaları və gələcəkləri birləşdirmək üçündür. Bu baxışda dəhliz ölkələrin sinir sisteminə toxunan bir neyron kimidir – o, impuls ötürür, ritm yaradır, ağrıları hiss edir, lakin şəfa da gətirir. Və bu sinir sisteminin mərkəzində Azərbaycan var – öz gücünə arxalanaraq bölgəni birləşdirən qəlb kimi.
Prezident İlham Əliyevin son çıxışlarını səthi deyil, mahiyyəti ilə dinlədikdə biz sadəcə bir dəmir yolu xətti, asfalt döşənən bir magistral və ya konteynerləri daşıyan yük platforması haqqında deyil, bütöv bir beyin modelinin – geopolitik zəkanın – qurulduğuna şahid oluruq. Çünki Zəngəzur Dəhlizi təkcə torpağı kəsib keçmək üçün çəkilən yol deyil – bu, geosiyasi psixikanın, regional yaddaşın və gələcək davranışların yenidən dizayn edilməsidir.
Prezident Əliyev deyir ki, dəhlizdən ilkin mərhələdə təxminən 15 milyon ton yük daşınacaq. Bu, bir rəqəmdən daha artıqdır. Bu rəqəm Azərbaycanın bölgədəki rolunun artıq təkcə resurs ixrac edən ölkə deyil, struktur dizayn edən sistem ölkəsi olduğunun sübutudur. Bu tip dövlətlər isə tarixdə çox az olub – və həmişə dönüş nöqtələrinin yaradıcıları olublar.
Əgər keçmişdə bölgədəki dövlətlər bir-birinin yanında yaşayıb amma nadir hallarda bir-birini anlayıblarsa, Zəngəzur Dəhlizi artıq bir anlaşma dilidir. Bu layihə özü ilə bir sinergetik məna gətirir: sistemin bütün komponentləri – Rusiya, İran, Azərbaycan, Ermənistan və Çin – fərqli gücə malik olsa da, ortaq dinamik bir tarazlıqda birləşirlər.
Sinergetika bizə öyrədir ki, xaosun içində belə bir öz-özünü təşkil etmə mümkündür. Məhz bu səbəbdən dəhliz ideyası yalnız texniki layihə deyil. Bu, parçalanmış regionun inteqrasiya vasitəsilə stabil bir kvant sisteminə çevrilməsinin riyazi ehtimalıdır. Bu ehtimal isə artıq fiziki deyil, psixoloji və siyasi olaraq gerçəkləşir.
Dəhliz – fərqli dövlətlərin iqtisadi, siyasi və mədəni enerji kvantlarını bir nöqtədə toplayaraq yeni bir regional cazibə mərkəzi yaradır. Qərbdən Şərqə, Cənubdan Şimala doğru axan ticarət, artıq sadəcə mal daşımır – o, intellekt daşıyır, qarşılıqlı ehtiyac duyma vəziyyətini gücləndirir.
Prezident Əliyevin bəyan etdiyi “Bizim ərazimizdə heç bir operator, ticarətçi, icarədar olmamalıdır” cümləsi sadəcə milli iddianın deyil, suverenliyin davranış kodunun bəyanıdır. Bu cümlədə həm keçmişin ağrısı, həm də gələcəyin konturlarını qorumaq iradəsi var.
Çünki suverenlik sadəcə bir bayraq və ya Konstitusiya ilə möhkəmlənmir. Suverenlik, bir dövlətin öz ərazisində qərar vermə, layihəni öz adı ilə təqdim etmə və nəticələrə cavabdeh olma mədəniyyətidir. Bu, beynəlxalq müstəvidə "yox" deyə bilmək bacarığıdır.
ABŞ-ın bəzi dairələrinin “x şirkət” vasitəsilə bu dəhlizə daxil olmaq cəhdi, rəsmi Bakı tərəfindən “hibrid təzyiq forması” kimi qiymətləndirildi. Bu, çox həssas bir mesajdır – Azərbaycan tərəfdaş ola bilər, amma vasitə ola bilməz. O, oyunçudur, oyuncaq deyil.
Ermənistan bu prosesdə iştirak etmədikcə, əslində sadəcə coğrafi deyil, zaman baxımından da geridə qalır. Çünki dəhliz təkcə torpaqları deyil, zamanı birləşdirən bir sistemdir. Ermənistanın gecikməsi onu yalnız siyasi prosesdən deyil, bölgənin gələcək tarix yazımından da çıxarır.
Prezident Əliyev açıq şəkildə bildirir: beş ildir heç bir real addım atmayan ölkə artıq tranzit statusuna iddia edə bilməz. Çünki bu artıq texniki deyil, etik məsələdir. Etibar və əməkdaşlıq zamanla inşa olunur – və bu zaman artıq gedir. Zəngəzur dəhlizi – sadəcə bir yol deyil, vaxtdır. Kim bu vaxta qoşulmazsa, növbəti stansiyada yer tapmayacaq.
Bu məsələlərin hamısını bir araya gətirdikdə ortada bir həqiqət dayanır: Azərbaycan artıq yol çəkən deyil, yol QURAN ölkədir. Bu, ritorik bir fərq deyil – bu, regional beyin mərkəzinin özünü ifadə formasıdır. Çünki yol çəkmək texniki prosesdir, yol qurmaq isə fikir və sistem inşasıdır.
Dəhliz, həm də bir dil çevrilişidir. Region ölkələri ilk dəfədir ki, eyni masa arxasında fiziki ehtiyaclarını deyil, psixoloji və strateji davranışlarını müzakirə edirlər. Bu isə, regional subyektivliyin formalaşmasına işarədir.
Zəngəzur dəhlizi, əslində bir aynadır – bu güzgüdə biz təkcə öz yolumuzu deyil, kim olduğumuzu və kim ola biləcəyimizi görürük. Bu dəhliz, fiziki sərhədlərdən daha çox mentallığın sərhədlərini yenidən çəkir. Onu hansı dövlətin inşa etməsindən asılı olmayaraq, bu yol artıq xalqın psixologiyasında yer alıb. Və belə yollar tarixdə çox az hallarda bağlanır.
Prezident Əliyev açıq danışır: “Bizi dayandırmaq istəyənlər var. Amma biz dayanmırıq.” Bu sözlər təkcə siyasi iradə göstəricisi deyil — onlar həm də Azərbaycanın keçmiş müstəmləkə sindromlarını və məhz Rusiya ilə münasibətlərin yeni trayektoriyasını ifadə edir. MDB İqtisadi Şurasına qatılmamaq sadə bir diplomatik jest kimi görünə bilər. Amma əslində bu, Moskvanın daha "qardaşcasına nəzarət" formasına çevrilmiş təsir modelindən Azərbaycanın yavaş-yavaş uzaqlaşma ritorikasıdır. Prezidentin “bizə qarşı ikili oyun oynanır” fikri, Zəngəzur məsələsində də Rusiya daxilindəki bəzi strukturların sükutunun səbəbsiz olmadığını göstərir.
Azərbaycan bir yandan iqtisadi olaraq Rusiya qazından asılı deyil, digər tərəfdən isə enerji bazarında suveren siyasət yürüdür. Bu, Zəngəzur dəhlizinin sadə "logistika" məsələsi deyil, Avrasiya enerji diplomatiyasının yeni parametrlərindən biri kimi formalaşdığını göstərir. Azərbaycanın qazının Avropaya çıxışı, Ermənistan üzərindən keçərək, Rusiya nəzarətindən yan keçən bir enerji dəhlizi də deməkdir. Bu isə, sadəcə xəritə dəyişiklikləri yox, həm də enerji hegemoniyasının tənzimlənməsi deməkdir.
Zəngəzurun coğrafiyası — İranın təhlükəsizlik həssaslığına toxunur. Burada söhbət daha çox sərhədlərin dəyişməsindən yox, sərhədlər üzərində informasiyanın, casus şəbəkələrinin, psixoloji təsirin dəyişməsindən gedir. Prezidentin “Avropa müşahidəçiləri casuslardır” ifadəsi — təkcə bir diplomatik sərtlik deyil. Bu, İranın narahat olduğu Qərb kəşfiyyatının Ermənistan vasitəsilə bölgəyə yeridilməsinə Azərbaycan cavabıdır. Azərbaycanın mesajı sadədir: “Biz burada yalnız marşrut planlaşdırmırıq. Biz burada təhlükəsizlik memarlığı qururuq.”
İran bu layihəyə bəzən “pantürkizm”, bəzən “sionist layihə” adını verir. Amma əsl qorxu nə ideologiyadır, nə də etnik dəyişiklik — əsl qorxu nəzarəti itirməkdir. Zəngəzur İranın Ermənistan üzərindən Avrasiya bazarına çıxış imkanını nəzarətsiz buraxa bilər. Bu isə İranın “şimal xətti” üçün real alternativlərin yaranması deməkdir. Azərbaycan isə, İranla qarşıdurma axtarmır — sadəcə mövcud qarşıdurmalar içində neytral, amma sərhədini bilən bir aktora çevrilir. Prezident Əliyevin “fiziki təmas olmamalıdır” deməsi həm də bir xəbərdarlıqdır: sərhəddə sülh istəyirsinizsə, diplomatiyada da dürüst olun.
Əbu-Dabi — təkcə neft zirvəsi yox, həm də Paşinyanla Prezident Əliyevin paralel dünyalarının toqquşma nöqtəsidir. Paşinyan “sülh istəyirik” deyir. Amma Prezident Əliyev cavab verir: “Sülh istəmək kağız deyil, konstitusiyadır.” Əgər Ermənistan konstitusiyasında Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə qarşı iddialar qalırsa, bu, diplomatik sülh deyil, kosmetik səssizlikdir. Minsk Qrupu – artıq tarixdir, amma onun ruhunu yaşatmaq istəyənlər var. Prezident Əliyev bunun da qarşısını almaq niyyətindədir.
Zəngəzur bu nöqtədə artıq alternativsiz seçimə çevrilib. Ya Ermənistan hüquqi zəmanətlərlə, beynəlxalq müşahidəçilərsiz, real paraflarla bu layihəyə qoşulur, ya da Azərbaycan bu dəhlizi hərbi-siyasi yolla qorumağa məcbur qalır. Zəmanətlərin olmaması, “müvəqqəti texniki razılaşmalar” adı altında status-kvonun dondurulması cəhdi deməkdir. Bu isə, Zəngəzur layihəsini bir tranzit xətt yox, geopolitik risklə yüklənmiş bir təhlükəsizlik zəncirinə çevirir.
Amma məsələ burada bitmir. Zəngəzur ətrafında dönən hadisələr yalnız Azərbaycan-Ermənistan, İran-İsrail, Rusiya-Qərb münasibətləri kontekstində analiz olunmamalıdır. Bu, həm də yeni dünya düzəninin sınaq platformasıdır. Burada post-sovet zəkasının Avrasiya strategiyasına qarşı mübarizəsi gedir. Azərbaycan bu mübarizədə nə Qərb oyuncağına çevrilmək istəyir, nə də Rusiya orbitində sıxışmaq niyyətindədir. Yeni rol axtaran, amma kimlikdən imtina etməyən bir dövlət modeli sərgiləyir.
Prezident Əliyev açıq deyir: “Azərbaycan gücünü sübut edib.” Bu güc yalnız hərbi güc deyil. Bu, həm də tarixi, hüquqi və strateji yaddaşa söykənən iradədir. Zəngəzur məsələsi bu iradənin konturlarını çəkir — bu, xəritələr üzərində deyil, tarixi ədalət üzərində qurulan bir layihədir. Zəngəzur artıq dəhliz deyil, Azərbaycanın strateji iradəsinin adıdır.
Əsrlər boyu imperiyalar, sərhədlər və xalqlar dəyişdi. Amma dəyişməyən bir həqiqət var: kim yolları idarə edirsə, o, həm də gələcəyi yazır. Zəngəzur dəhlizi bu mənada artıq sadəcə bir coğrafi xətt deyil. O, yeni dünyanın paroludur. Və bu parolu oxumağı bacaran yalnız müstəqil siyasət yürüdən, öz iradəsinə sahib olan dövlətlər ola bilər. Prezident İlham Əliyevin son çıxışları da məhz bu istiqamətdə bir xəbərdarlıq, bir mesaj və əslində bir konsepsiyadır.
"Zəngəzur bizim tarixi torpağımızdır.. Biz bu torpaqlardan heç yerə getmədik” — Prezident İlham Əliyev bu fikirlə sadəcə emosional deyil, həm də hüquqi və strateji bir mövqe qoyur ortaya. Çünki “Zəngəzur bizim tarixi torpağımızdır” ifadəsi sadəcə keçmişə qayıdış deyil; bu həm də gələcəyə iradə transferidir. Azərbaycan Prezidenti açıq şəkildə bəyan edir: bu torpaqlar üzərindəki tarixi yaddaşın bərpası indi siyasi xəttə çevrilib.
Burada təkcə etnik və ya tarixi mülahizələrdən danışmırıq. Bu, dövlətçilik məntiqidir. Tarixi yaddaşı olan dövlət onun üstündə strategiya qurur. Bu, həm Ermənistanın işğalçı siyasətinə cavabdır, həm də beynəlxalq güclərə ünvanlanan mesaj: “Bu xətt bizimdir. Bizsiz heç bir tranzit, heç bir sülh və heç bir layihə ola bilməz.”
Prezidentin qəti ifadəsi — “Bizim ərazimizdə heç bir operator, ticarətçi, icarədar olmamalıdır” — suverenliyin deklarasiyasıdır. Bu, yeni dövrün “diplomatik sərtliyi”dir. Bu cümlə ilə Azərbaycan açıq şəkildə göstərir ki, o artıq “orta keçid ölkəsi” olmaq istəmir. O, idarə edən, seçən və yön verən bir oyunçu olmaq istəyir.
Bu mesaj kimədir? İlk növbədə ABŞ-a və onun vasitəçi şirkətlərinə. Prezidentin çıxışından anladıq ki, bəzi Qərb dairələri Azərbaycan üzərində texnoloji, informativ və iqtisadi təsir yaratmaq üçün dolayısı mexanizmlər qurmağa çalışır. Lakin cavab birmənalıdır: Azərbaycan nəinki öz ərazisini, həm də tranzit suverenliyini qoruyur.
Eyni zamanda Ermənistanın dəhlizi “lazımsız şəkildə uzatması” da təkcə bir gecikdirmə deyil, siyasi bir sabotajdır. Bu addım, Azərbaycanın regionda formalaşdırdığı oyun planını pozmağa yönəlmişdir. Amma İlham Əliyev bu “qəsdən laqeydliyin” cavabını da verdi: Ermənistan tranzit ölkəsi olmaq şansını sıfırlayır.
Prezident Əliyevin çıxışları bir neçə auditoriyaya ünvanlanmışdı: daxili cəmiyyətə, erməni ictimaiyyətinə, regional güclərə və əlbəttə ki, qlobal oyunçulara. O, diplomatik ritorikasında təmkinli olsa da, strateji ritorikasında birmənalıdır: "Əgər Zəngəzur dəhlizi açılmasa, Ermənistan regional təcridin tam mərkəzinə düşəcək."
Prezident Əliyevin “bizim icazəmiz olmadan heç bir yük keçə bilməz” fikri bu mənada sadəcə sərhəd təhlükəsizliyi ilə bağlı deyil. Bu, həm də iqtisadi və informasiya suverenliyi ilə bağlıdır. Bugünkü dünyada yollar təkcə malları yox, həm də datanı, təsiri və hegemoniyanı daşıyır. Zəngəzur isə bu məlumat və təsir axınının yeni arteriyasıdır.
Regionda baş verənlər artıq bəlli bir nəticəyə doğru yönəlir. Amma nəticənin forması dörd mümkün ssenaridən hansına uyğun olacaq?
1. Tam açılış ssenarisi:
Ermənistan hüquqi zəmanətlər verir, dəhliz tam işə düşür. Azərbaycanın regionda yaratdığı nəqliyyat, enerji və informasiya qovşağı modeli reallaşır. Burada Rusiya, İran və Türkiyə ilə sinxron fəaliyyət qurulur. Bu ssenaridə Bakı regional paylayıcı mərkəzə çevrilir.
2. Hibrid rejim:
Dəhliz qismən fəaliyyət göstərir. Ermənistan passiv şəkildə iştirak edir, lakin tam inteqrasiya olmur. Regionda müvəqqəti sabitlik və “artışsız rifah” müşahidə olunur. Tranzit səmərəliliyi artar, amma siyasi təzyiqlər də davam edər.
3. Bloklama mərhələsi:
Ermənistan müqavimət göstərir, dəhliz açılmır. Qərb dairələri və İran Ermənistana daha çox dəstək verir. Regionda yeni bir bloklaşma meydana gəlir: İran-Ermənistan-Qərb üçbucağı. Bu isə Azərbaycan üçün yeni təzyiq zonası yaradır.
4. Gərgin qapanma:
Sərhədlərdə təxribatlar, casusluq fəaliyyətləri və qeyri-rəsmi silahlı toqquşmalar baş verir. Bu vəziyyət Zəngəzur dəhlizini faktiki olaraq “geosiyasi mina sahəsi”nə çevirir. Nəticə: Qlobal oyunçular regiona müdaxilə bəhanəsi tapır.
Azərbaycan bu ssenarilərdən yalnız birini – birinci ssenarini – gerçək və məqsədəuyğun hesab edir. Lakin bunun üçün hüquqi mexanizmlər, qarşılıqlı etimad və qlobal güclərin bu prosesə mane olmaması lazımdır. Bakı öz rolunu oynamağa hazırdır. Bəs dünya buna hazırdırmı?
Rauf Məmmədov
Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki, fəlsəfə doktoru
