Rəqabətə davamlı, çevik elmi idarəetmə sistemi qurulur

Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyinin tabeliyindəki elmi müəssisələrin fəaliyyətinin optimallaşdırılması və səmərəliliyinin artırılması ilə bağlı əlavə tədbirlər haqqında Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamı elmin və təhsilin inteqrativ inkişafına mühüm töhfə verəcəkdir.

Sərəncama görə, bəzi elmi institutlar birləşdirilərək yeni və daha güclü elmi müəssisələr yaradılacaq. Bu birləşmələr təkrarçılığı aradan qaldırmaq, resursları cəmləşdirmək və daha güclü tədqiqat mühitini formalaşdırmaq məqsədi daşıyır.

Sərəncama görə, bəzi institutlar universitetlərin tabeliyinə verilir. Bu da o deməkdir ki, elmi tədqiqatla tədrisin əlaqəsi gücləndiriləcək, universitetlərdə daha güclü tədqiqat bazası formalaşacaq.

Sərəncama görə, bəzi qurumlar ləğv edilir. Bu, çox güman ki, effektivliyi az olan qurumların saxlanmasından imtina edilməsi və vəsaitlərin daha prioritet istiqamətlərə yönəldilməsi məqsədilə edilir.

Müasir standartlara cavab verən 2 yeni elmi müəssisə yaradılması nəzərdə tutulur. Bu müəssisələr həm elmi tədqiqat, həm də təcrübi istehsalat baxımından güclü baza olacaq.

Maliyyə Nazirliyi bu dəyişikliklərin həyata keçirilməsi üçün, lazımi maliyyə vəsaitini növbəti illərin dövlət büdcəsinə daxil etməlidir.

Elmin idarə olunmasında mərkəzləşmə, effektiv idarəetmə, təkrarlanan strukturların birləşdirilməsi, elmi-tədris əlaqəsinin gücləndirilməsi və qlobal standartlara uyğun elmi mühitin formalaşdırılmasıdır.

Sərəncamda birbaşa humanitar və ictimai elmlərlə məşğul olan institutların adları çəkilmir. Bu onu göstərir ki, ilk mərhələdə əsas fokus təbiət və texniki elmlər sahəsindəki struktur dəyişikliklərə yönəlib.

Humanitar institutların da yaxın gələcəkdə optimallaşdırılması mümkün görünür. Humanitar elmlər sahəsində fəaliyyət göstərən müəssisələrin elmi nəticələrinin tətbiqi zəif olduğu üçün, bu sahədə də təcrübi faydalılıq və praktik nəticələr məsələsi gündəmə gələ bilər. Universitetlərin tabeliyinə verilən institutlar arasında kənd təsərrüfatı və ekoloji istiqamətlər var, bu isə sosial tədqiqatların yerli müstəvidə artmasına səbəb ola bilər.

Gəncə və Naxçıvandakı institutların müstəqil strukturlar kimi qalmaq əvəzinə universitetlərlə birləşdirilməsi, bu regionlarda elmi fəaliyyətin universitetlərlə inteqrasiyasını gücləndirəcək. Bu, həm də maliyyə və kadr resurslarının səmərəli istifadəsinə gətirib çıxaracaq.

Anlaşıldığı kimi, rəqabətə davamlı, beynəlxalq standartlara uyğun, çevik elmi idarəetmə sistemi qurulur. Yeni yaradılan institutlar daha güclü infrastruktur, beynəlxalq əlaqə və tətbiqi nəticələr verəcək qurumlar olacaq.

Birləşmiş Krallıqda elmi tədqiqatlar müstəqil Araşdırma Şuraları (Research Councils) vasitəsilə idarə olunur. Bu şuralar müxtəlif sahələr üzrə (məs., təbiət elmləri, sosial elmlər, tibb və s.) ixtisaslaşır və tədqiqat layihələrini qrantlar vasitəsilə maliyyələşdirir. Universitetlər və elmi institutlar bu qrantlara müraciət etməklə müstəqil layihələr həyata keçirirlər.

ABŞ-da elm və texnologiyaya iri dövlət investisiyaları əsasən Milli Elmlər Fondu (NSF), DARPA, NIH və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Universitetlər əsas elmi tədqiqat mərkəzləri hesab olunur, sənaye ilə əməkdaşlıq gücləndirilir. Akademik azadlıq və layihə əsaslı maliyyələşdirmə elmin əsas dayaqlarıdır.

Yaponiyada elmi müəssisələrdə effektivlik və məhsuldarlıq meyarları tətbiq olunur. Dövlət sektorundan kənar maliyyə mənbələri (xüsusi sektor, beynəlxalq qrantlar) aktiv şəkildə cəlb olunur. Elmi institutlar universitetlərlə sıx əlaqədə fəaliyyət göstərir.

Azərbaycan üçün nə təklif edilə bilər?

1. İxtisaslaşmış tədqiqat institutları modeli – Fundamental və tətbiqi elmlər üzrə ayrı-ayrı institutlar yaradılmalı və strateji istiqamətlər üzrə fəaliyyətə yönəldilməlidir (Almaniya modeli əsasında).

2. Layihə əsaslı maliyyələşmə – Qrant mexanizmləri genişləndirilməli, elm adamları və qruplar arasında rəqabət təşviq olunmalıdır (ABŞ və Böyük Britaniya təcrübəsi).

3. Elmlə sənaye arasında əlaqələrin gücləndirilməsi – Fraunhofer modeli əsasında sənayeyə xidmət edən tədqiqatlar artırılmalı, spin-off şirkətlərə şərait yaradılmalıdır.

4. Universitetlərlə elmi institutların inteqrasiyası – Elmi institutlar tədricən universitetlərin elmi bazasına çevrilməli, akademik proqramlar və tədqiqatlar paralel şəkildə inkişaf etdirilməlidir.

5. Maliyyə təşviqləri və maaş islahatları – Yeni struktur islahatları elmi işçilərin rifahına da toxunmalıdır: fərdi nailiyyətlərə əsaslanan maaş və mükafatlandırma sistemləri tətbiq olunmalıdır.

Azərbaycanın hazırki addımı – məhz bu beynəlxalq modellərin birləşdirilmiş formasıdır:

Publik hüquqi şəxs modeli + universitetlə inteqrasiya + istehsalat strukturunun ləğvi.

Hazırkı sərəncam birbaşa humanitar elmləri əhatə etməsə də, bu sahələrə dolayı və strateji təsirləri olacaq. İndiki mərhələdə təbiət elmləri üzrə struktur dəyişikliyi aparılır. Növbəti mərhələdə humanitar sahədə də institutların birləşdirilməsi və ya ixtisaslaşdırılması gözlənilə bilər. Bu isə fəlsəfə, tarix, filologiya institutlarının təkrar qiymətləndirilməsi və yeni modeldə təşkil olunması deməkdir.

Fəlsəfi və ictimai araşdırmalardan sosial siyasətə, təhsil və mədəniyyət siyasətinə təsir gözlənilə bilər. Dövlət bu tədqiqatların praktik əhəmiyyətini əsas götürəcək – yəni sadəcə nəzəri deyil, sosial ehtiyaclara cavab verən tədqiqatlara üstünlük veriləcək. Elmi institutlar layihə və nəticə əsaslı işləməyə yönəldiləcək. Bu, gənc filosoflar və sosial tədqiqatçılar üçün müsabiqə əsaslı layihələrə qoşulmaq zərurətini yarada bilər.

Fəlsəfə və sosial elmlər hər bir müasir cəmiyyətin şüurlu, ədalətli və dayanıqlı şəkildə inkişaf etməsinin əsas təminatıdır. Onlar yalnız keçmişi dərk etməyə yox, həm də gələcəyi mənəvi, etik və strateji baxımdan inşa etməyə imkan verir.

Sosial elmlər (sosiologiya, politologiya, iqtisadiyyat, hüquq fəlsəfəsi) vasitəsilə hökumət ictimai rəy, sosial problemlər, sosial qrupların ehtiyacları barədə dərin məlumat əldə edir. Bu məlumatlar qanunvericilik təşəbbüslərinin hazırlanması, sosial proqramların optimallaşdırılması, siyasi risklərin idarə edilməsi üçün əsas rol oynayır.

Fəlsəfi yanaşma təhsil siyasətində təfəkkürə əsaslanan təlim, kritik düşüncə, dəyərlər üzərində qurulan pedaqoji yanaşmaların əsasını təşkil edir. Məsələn, etik fənlər məktəblərdə və universitetlərdə insan hüquqları, məsuliyyət və tolerantlıq mövzusunda təlimlərdə tətbiq olunur.

Fəlsəfi və tarixi araşdırmalar milli kimliyin dəqiqləşdirilməsi, mədəni irsin qorunması, ideoloji sabitliyin təmin olunması üçün zəruridir. Bu, multikultural siyasətin formalaşmasında, mədəni diplomatiyanın qurulmasında və milli-mənəvi dəyərlərin təbliğində geniş istifadə olunur.

Süni intellekt, gen mühəndisliyi, bioetika, informasiya təhlükəsizliyi kimi sahələrdə etika komitələri fəlsəfi əsaslarla qərar verir. Bu, təhlükəli texnologiyaların tənzimlənməsi, məlumatların məxfiliyinin qorunması, rəqəmsal hüquqların müdafiəsi üçün çox vacibdir.

Sosial elmlər vasitəsilə müxtəlif sosial təbəqələrin davranışı, sosial adaptasiya, gender bərabərliyi, gənclər siyasəti kimi sahələrdə praktik proqramlar hazırlanır. Bu proqramlar donorlar, QHT-lər və dövlət qurumları tərəfindən geniş tətbiq olunur.

Sosioloji və fəlsəfi yanaşma müxtəlif etnik, dini və sosial konfliktlərin mahiyyətini izah edir, həll mexanizmlərini formalaşdırır. Fəlsəfi əsaslı diyalog platformaları, tolerantlıq və barış proqramları sosial sabitliyin qorunmasında praktik alət kimi çıxış edir.

Fəlsəfi təlimlər liderlikdə məsuliyyət, etik qərarvermə, psixoloji və sosial yanaşmalarla idarəetmə bacarıqlarını formalaşdırır. Bu, müasir idarəetmə və korporativ mədəniyyət üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Sosial elmlər vasitəsilə gələcəyə dair sosial trendlər, risk ssenariləri, ictimai davranış modelləri təhlil olunur. Bu, xüsusilə pandemiyalar, miqrasiya dalğaları, texnoloji dəyişikliklər zamanı qərarvermədə praktik rol oynayır.

Fəlsəfə və sosial elmlər təkcə nəzəri sahələr deyil – onlar cəmiyyətin intellektual nəbzini ölçən və dövlətin hərəkət trayektoriyasını müəyyən edən praktik alətlərdir. Gələcəyin texnoloji və sosial çağırışları qarşısında bu sahələr qabaqlayıcı qərarların verilməsi üçün əvəzedilməzdir.

Fəlsəfə elminin milli ideologiya, mədəniyyət siyasəti, hüquq və təhsil strategiyalarında fundamental rolu nəzərə alınaraq, onun institusional dayanıqlığı və elmi potensialının gücləndirilməsi üçün konseptual addımlar atıla bilər. 

Fəlsəfə və sosial elmlərin inkişafı üzrə aşağıdakı təklifləri təqdim edirik: 

- Elmi institutlarda nəzəri-fəlsəfi tədqiqatlarla yanaşı, sosial siyasət, milli ideologiya, hüquq və təhsil sahələrində tətbiq edilə biləcək tədqiqatlara önəm verilməlidir. Dövlət sifarişi ilə strateji mövzularda müsabiqələr elan edilməli, bu müsabiqələrə gənc alimlərin qoşulması üçün ayrıca proqramlar hazırlanmalıdır (startap tipli humanitar layihə fondu).

- "Milli İdeya və Sosial İnkişaf" adlı kompleks proqram çərçivəsində fəlsəfi, etik, sosioloji və mədəniyyətşünaslıq istiqamətləri üzrə araşdırma institutları və mərkəzlər şəbəkəsi qurula bilər. Bu proqram həm ali təhsil müəssisələrini, həm də elmi institutları birləşdirə bilər (universitet+institut modelində).

- Fəlsəfə İnstitutunun və digər sosial-humanitar institutların struktur baxımından müstəqil statusu qorunmalı, onların beynəlxalq əməkdaşlıq imkanları genişləndirilməlidir. Gənc tədqiqatçılar üçün postdok proqramları, qrantlar və təqaüdlər sistemi qurulmalıdır.

- "Milli Fəlsəfi Forum", "Humanitar Strategiyalar Mərkəzi", "Etik və İctimai Tədqiqatlar Laboratoriyası" kimi platformalar dövlətin ideoloji, mədəni və təhsil siyasətinə elmi dəstək vermək məqsədilə fəaliyyət göstərə bilər.

- Klassik və çağdaş fəlsəfi əsərlərin Azərbaycan dilinə tərcüməsinə, yerli alimlərin işlərinin beynəlxalq platformalarda yayımlanmasına dövlət dəstəyi artırılmalıdır. "Azərbaycan fəlsəfəsi" brendini formalaşdırmaq üçün seriyalı nəşrlər və beynəlxalq tanıtım layihələri hazırlanmalıdır.

- Milli inkişaf prioritetlərinə uyğun (ideologiya, multikulturalizm, hüquq mədəniyyəti, sosial ədalət, ekoloji etik və s.) fəlsəfi və sosial elmi mövzular xəritəsi hazırlanmalı, 5 illik dövr üçün prioritet tədqiqat istiqamətləri təsbit olunmalıdır. Bu xəritə əsasında dövlət sifarişi ilə mövzu üzrə hədəf qrantlar ayrılmalıdır.

- Fəlsəfi və humanitar biliklərin orta və ali təhsilə inteqrasiyası üçün yeni kurikulum islahatları aparılmalı, fəlsəfə dərsliklərinin yenilənməsi və yeni nəşrlərin hazırlanması dəstəklənməlidir. Elm-populyarlaşdırma platformaları (məsələn, "Fəlsəfə və Toplum" video seriyası, podkastlar, elmi-kütləvi tədbirlər) üçün dövlət dəstəyi nəzərdə tutulmalıdır.

- Gəncə, Naxçıvan, Şəki, Lənkəran və s. regionlarda yerli universitetlərin bazasında Fəlsəfi və Sosial Tədqiqat Mərkəzləri təsis edilə bilər. Bu mərkəzlər yerli sosial problemlərin (etnik-mədəni münasibətlər, urbanizasiya, təhsil çatışmazlıqları, ekoloji şüur və s.) araşdırılması və həllinə yönələn layihələr həyata keçirə bilər.

- Fəlsəfə və sosial elmlər sahəsində beynəlxalq assosiasiyalara (UNESCO MOST proqramı, ISSR, IPA və s.) aktiv üzvlük və qatılma təşviq olunmalı, dövlət tərəfindən bu istiqamətdə qrant və ezamiyyət dəstəyi artırılmalıdır. Xüsusilə Türk Dünyası ölkələri ilə birgə fəlsəfi-sosioloji layihələr təşviq olunmalıdır (məs. "Türk İslam Düşüncəsində İnsan və Cəmiyyət" mövzusunda ortaq layihələr).

- Fəlsəfə və sosial elmlərdə tətbiqi təsiri olan işlərə əlavə dəyər verilməli (məs. qanun layihələrinə töhfə, təhsil siyasətinə töhfə, ictimai debatlarda iştirak və s.) Doktorantura və dissertasiya mövzuları ictimai sifarişə uyğunlaşdırılmalı, sırf formal deyil, real ehtiyaclara yönəlməlidir.

- Gənc filosoflar, etiklər və sosioloqlar üçün startap qrantları və inkubasiya proqramları (və ya “fikir inkubatorları”) yaradılmalı, innovativ və cəmiyyətə yönəlik elmi ideyaların gerçəkləşməsi üçün dəstək verilməlidir.

- Fəlsəfə və ictimai elmlər sahəsində əldə olunan nəticələrin ictimaiyyətə çatdırılması, dövlət siyasətinə təsiri və qərarverici qurumlarla ünsiyyəti sistemləşdirən rəsmi strategiya hazırlanmalıdır. Bu strategiya çərçivəsində alimlər üçün "elmi nəticənin ictimai təqdimatı" (layman summary) yazmaq məcburi hal ala bilər.

- Azərbaycandakı fəlsəfi və sosial araşdırmaların nəticələri, doktorluq dissertasiyaları, məqalələr və layihələr vahid onlayn açıq platformada (məs: "AzerSocialScienceHub.az") toplanmalıdır. Bu, həm elmi nəticələrin təkrar olunmasının qarşısını alar, həm də elmi sinergetikanı gücləndirər.

- Hər il fəlsəfə, sosiologiya, tarix, hüquq və digər sahələr üzrə “Milli İctimai Düşüncə İcmalı” adlı hesabat hazırlanmalı, bu sənəddə ölkədə ictimai şüur, mədəni trendlər, dəyərlər sistemindəki dəyişikliklər əks olunmalıdır. Bu hesabatlar həm akademik dairələrə, həm də hökumət qurumlarına təqdim edilə bilər.

- Milli Məclisin müxtəlif komitələrində fəlsəfə və sosial elmlər üzrə ekspert qrupları təsis edilə bilər. Bu ekspertlər qanun layihələrinin etik və sosial nəticələrini əlavə qeydlərlə qiymətləndirərlər. Eyni zamanda, Prezident Administrasiyası və Nazirlər Kabineti yanında sosial fəlsəfə, etik və hüquqi məsələlər üzrə daimi şura yaradıla bilər.

- Azərbaycanda sosial etika, ictimai dəyərlər, milli və dini kimliklər, ailə institutları və vətəndaş cəmiyyəti üzrə sistemli araşdırmalar aparan müstəqil və ya universitet nəzdində mərkəzlər qurulmalıdır. Bu mərkəzlər həm akademik, həm də praktik siyasət təklifləri hazırlayacaq şəkildə qurulmalıdır.

- UNESCO, SEP (Stanford Encyclopedia of Philosophy), IEP (Internet Encyclopedia of Philosophy) kimi beynəlxalq platformalarda Azərbaycan filosoflarının məqalələrinin yer alması üçün dövlət təşviqi olmalıdır. Digər tərəfdən, dünya fəlsəfi klassiklərinin yeni və akademik tərcümələri dəstəklənməlidir (təkcə Platon və Kant deyil, həm də İslam və Türk fəlsəfəsinin klassikləri).

- Fəlsəfə təkcə ali məktəblərdə deyil, orta məktəblərdə də "Tənqidi düşüncə", "Etik dilemmlar", "Vətəndaş fəlsəfəsi" kimi fənlərlə təcrübə əsaslı formada tədris olunmalıdır. Bu, gələcək nəsillərdə düşünmə vərdişini, fikir tolerantlığını və sosial məsuliyyəti artırar.

- Azərbaycanın fəlsəfə və sosial elmlər sahəsindəki irsi Türk dünyası, İslam coğrafiyası və Qərb fəlsəfəsi ilə elmi diplomatiya kontekstində təqdim olunsun. Bu çərçivədə “Fəlsəfi Körpülər” adlı regional və beynəlxalq əməkdaşlıq forumları keçirilə bilər.

- Fəlsəfi modellər, metodologiyalar, sosial alqoritmlər (məsələn, münaqişə həlli mexanizmləri və s.) müəllif hüququ ilə qorunsun və intellektual mülkiyyət olaraq qeydiyyatdan keçirilsin. Fəlsəfi və sosial tədqiqatlara kommersiya dəyəri olan baxış formalaşdırılsın.

- Yeni çağırışlara cavab vermək üçün fəlsəfə və texnologiya sahələrinin kəsişməsində fəaliyyət göstərən “Fəlsəfi Texnologiya Laboratoriyaları” yaradılsın. Məsələn: etik süni intellekt, qərar qəbuletmədə algoritmik məsuliyyət, texnoloji dəyərlər analizi və s.