Yüksəliş Müsabiqəsi: Azərbaycan liderlərinin inkişafına meritokratiya və sosial ədalət perspektivindən baxış

Son illərdə Azərbaycanda həyata keçirilən Yüksəliş Müsabiqəsi milli liderlik potensialını üzə çıxarmaq və gənc idarəçilərin inkişafını təmin etmək məqsədilə xüsusi diqqət çəkən təşəbbüslərdən biri kimi tanınır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə 5 il əvvəl təsis edilmiş bu müsabiqə, meritokratiya və sosial ədalət prinsiplərinə əsaslanaraq iştirakçıların liderlik bacarıqlarını obyektiv qiymətləndirməklə yanaşı, onların cəmiyyətə faydalı təsirlərini artırmaq məqsədini güdür. Yüksəliş Müsabiqəsini müxtəlif fəlsəfi və praktiki yanaşmalara əsaslanaraq analiz etdikdə, onun yalnız Azərbaycan daxilində deyil, qlobal səviyyədə də bənzər proqramlardan fərqlənən unikal xüsusiyyətlərə malik olduğu görünür.

Yüksəliş müsabiqəsi və meritokratiya: ədalətli rəqabətin platforması
Meritokratiya, fərdlərin yalnız bilikləri, bacarıqları və əməkləri əsasında qiymətləndirildiyi bir sosial sistemdir. Bu prinsip Yüksəliş Müsabiqəsinin əsas dayaqlarından biridir. Müsabiqənin təşkilatçıları iştirakçıların sosial statusundan, mənşəyindən və iqtisadi vəziyyətindən asılı olmayaraq bərabər şərtlər altında yarışmasını təmin edir. Bu, Azərbaycan cəmiyyətində daha inklüziv və şəffaf bir liderlik strukturunun qurulmasına töhfə verir.

Əsas üstünlüklər:
1. Obyektiv qiymətləndirmə mexanizmləri: Müsabiqənin qiymətləndirmə prosesi obyektiv testlər, liderlik simulyasiyaları və praktiki tapşırıqlar vasitəsilə həyata keçirilir. Bu, fərdlərin yalnız real bacarıqları əsasında seçilməsinə şərait yaradır.

2. Ədalətli rəqabət: Sosial və iqtisadi üstünlüklərdən asılı olmayaraq hər bir iştirakçı bərabər imkanlara malikdir. Bu, meritokratiyanın əsas tələblərindən biridir.

3. Nepotizmin qarşısının alınması: Proseslərin şəffaflığı iştirakçıların yalnız bilik və bacarıqları ilə yarışmasını təmin edir.

Yüksəliş müsabiqəsinin dünya analoqları ilə müqayisəsi

Yüksəliş müsabiqəsi konseptual olaraq dünyanın bir çox ölkəsində tətbiq olunan liderlik və inkişaf proqramlarına bənzəyir. Lakin bu müsabiqənin özünəməxsus xüsusiyyətləri mövcuddur.

1. Rusiya - "Rusiya Liderləri" (Лидеры России)
•    Rusiya Federasiyası tərəfindən təşkil olunan bu müsabiqə idarəçilik sahəsində liderlərin seçilməsi və inkişaf etdirilməsi məqsədini güdür.
•    Oxşarlıq: Yüksəliş müsabiqəsi kimi, iştirakçılara mentorluq, şəbəkələşmə və karyera imkanları təklif edir.
•    Fərq: Daha çox dövlət qulluğunda liderlərin hazırlanmasına diqqət yetirir.

2. ABŞ - " Prezident İdarəetmə Təqaüdçüləri" Presidential Management Fellows (PMF)
•    ABŞ-da gənc liderlərin hökumət idarəçiliyində çalışmaq üçün hazırlanmasına yönəlmiş federal proqramdır.
•    Oxşarlıq: İdarəçilik bacarıqlarını inkişaf etdirmək və karyera yüksəlişi təmin etmək məqsədini güdür.
•    Fərq: Dövlət idarəçiliyinə xüsusi diqqət ayırır və yalnız magistr və doktorantura tələbələri üçün nəzərdə tutulub.

3. Çin - "Minlərlə istedad" proqramı
•    Çin hökumətinin qabaqcıl elmi, texnoloji və idarəçilik bacarıqlarına malik liderləri cəlb etmək üçün təşkil etdiyi proqramdır.
•    Oxşarlıq: Gənc istedadların dəstəklənməsi məqsədini güdür.
•    Fərq: Daha çox texnoloji və elmi sahələrə yönəlib.

4. Avropa İttifaqı - "European Young Leaders (EYL40)"
•  Avropa Gənc Liderləri təşəbbüsü müxtəlif sahələrdən olan gənc liderləri bir araya gətirərək onlara təcrübə mübadiləsi və əməkdaşlıq imkanları yaradır.
•  Oxşarlıq: Gənc liderlərin inkişafını və şəbəkələşməsini dəstəkləyir.
•  Fərq: Beynəlxalq əməkdaşlıq və müxtəlif ölkələrin təmsilçiliyinə daha çox önəm verir.

5. Hindistan - "Dövlət qulluğun bacarıqlarının gücləndirilməsi üzrə Milli Proqram " (National Programme for Civil Services Capacity Building)
•  Dövlət qulluğu liderlərinin və idarəçilərinin inkişafına yönəlmiş proqramdır.
•  Oxşarlıq: Liderlik və idarəçilik bacarıqlarının artırılması məqsədini güdür.
•  Fərq: Yalnız dövlət idarəçiliyində çalışan şəxslərə fokuslanır.

6. Böyük Britaniya - "Gələcəyin Liderləri Proqramı"
•   Böyük Britaniyada idarəçilik sahəsində gənc istedadların dəstəklənməsi və inkişaf etdirilməsi məqsədilə keçirilir.
•   Oxşarlıq: İştirakçıları gələcək liderliyə hazırlayır.
•   Fərq: Daha çox biznes və təhsil sahəsində liderlər yetişdirməyə yönəlib.

Yüksəliş Müsabiqəsinin sosial-fəlsəfi əsasları

Zənnimizcə Yüksəliş Müsabiqəsini dünyanın iki nəhəng filosofu  - Con Rolz və Nobel mükafatı laureatı Amrtya Senin fəlsəfi konsepsiyalarına münasibətdə qiymətləndirmək doğru olar.

Amartya Sen-in İmkanlar Yanaşması (Capability Approach) nəzəriyyəsi, insanların yalnız iqtisadi nailiyyətləri ilə deyil, onların həyatlarını dəyərləndirərək nə edə bildikləri və kim ola bildikləri ilə qiymətləndirilməsini təklif edir. Bu yanaşma insanların real imkanlarını artırmağa və onları öz həyatlarındakı vacib seçimlərdə azad etməyə fokuslanır. Yüksəliş Müsabiqəsi bu çərçivədə qiymətləndiriləndə, onun cəmiyyətə və iştirakçılara təqdim etdiyi imkanlar və potensiallar daha dərindən başa düşülür.

1. Fərdi İmkanların Genişləndirilməsi

• Sen-in yanaşması: İnsanların rifahı və inkişafı onların sahib olduqları resurslarla deyil, bu resursları necə istifadə edə biləcəkləri ilə bağlıdır. İmkanlar yanaşması, insanların fərqli həyat keyfiyyətlərinə nail olmaq azadlığını vurğulayır.

• Yüksəliş Müsabiqəsi ilə əlaqə:

Müsabiqə iştirakçılara liderlik və idarəçilik qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək üçün geniş imkanlar təqdim edir.Şəxslərin təhsili, bilikləri və bacarıqları onların cəmiyyət üçün dəyərli liderlərə çevrilməsi üçün istifadə edilir. Yüksəliş, iştirakçıların şəxsi bacarıqlarını yalnız karyera yüksəlişi üçün deyil, həm də sosial təsir üçün inkişaf etdirməsinə şərait yaradır. 

2. Seçim Azadlığı və Özünü Reallaşdırma

• Sen-in yanaşması: İnsanların həyatda vacib seçimlər etmək və öz məqsədlərini təqib etmək azadlığı rifahın əsas göstəricilərindən biridir.

• Yüksəliş Müsabiqəsi ilə əlaqə:

Müsabiqə iştirakçılara özlərini fərqli sahələrdə sübut etmək və karyera istiqamətlərini seçmək azadlığı verir.

Liderlik bacarıqları, şəxsi inkişaf proqramları və şəbəkələşmə imkanları iştirakçıların özlərini tanımasına və məqsədlərini təyin etməsinə kömək edir. Bu müsabiqə, insanların seçimlərini genişləndirərək onlara yalnız bir lider kimi deyil, həm də cəmiyyətə təsir edən şəxs kimi formalaşmaq imkanı yaradır. Bu, Sen-in "functional freedoms" (funksional azadlıqlar) konsepsiyasına uyğundur.

3. Bərabər İmkanlar və Sosial Ədalət

• Sen-in yanaşması: İmkanlar yanaşması yalnız resursların ədalətli paylanmasını deyil, həm də bu resurslardan bərabər şəkildə istifadə edə bilməyi təmin etməyi tələb edir.

• Yüksəliş Müsabiqəsi ilə əlaqə:

Müsabiqə sosial status və ya mənşəyə əsaslanan maneələri aradan qaldırır, hər kəsə bərabər rəqabət şansı təqdim edir.

Obyektiv qiymətləndirmə prosesi (testlər, praktiki tapşırıqlar və s.) iştirakçıların sosial təbəqələrindən asılı olmayaraq bərabər imkanlara malik olmasını təmin edir. Yüksəliş sosial ədaləti gücləndirir və hər bir fərdin potensialını inkişaf etdirmək üçün bərabər şərait yaradır. Bu, Sen-in bərabər imkanlara dair fəlsəfəsi ilə birbaşa əlaqəlidir.

4. Sosial inkişaf və insan inkişafı

• Sen-in yanaşması: İnsan inkişafı yalnız iqtisadi artımla ölçülməməlidir. Əsas diqqət insanın həyat keyfiyyətinin və sosial rifahının artırılmasına yönəlməlidir.

• Yüksəliş Müsabiqəsi ilə əlaqə:

Müsabiqə liderlərin yalnız iqtisadi uğurlar üçün deyil, həm də cəmiyyətin sosial rifahını artırmaq üçün fəaliyyət göstərməsini təşviq edir.

İştirakçılara verilən təlimlər və mentorluq proqramları onların həm şəxsi, həm də sosial təsir gücünü artırır. “Yüksəliş” iştirakçıların insan inkişafına yönəlmiş sosial məsuliyyət daşıyan liderlərə çevrilməsini təmin edir. Bu, Sen-in insan inkişafına dair ideyalarına tam uyğun gəlir.

5. Davamlı və uzunmüddətli təsir

• Sen-in yanaşması: İmkanların genişləndirilməsi yalnız qısa müddətli deyil, uzunmüddətli perspektivdə də nəzərə alınmalıdır.

• Yüksəliş Müsabiqəsi ilə əlaqə:

Müsabiqədə iştirak edən liderlər uzunmüddətli strateji düşüncə tərzini inkişaf etdirərək, cəmiyyətin davamlı inkişafına töhfə verirlər.

Təlim və mentorluq proqramları iştirakçıların liderlik qabiliyyətlərini gələcəkdə daha da genişləndirmək üçün baza təmin edir. Yüksəliş Müsabiqəsi, yalnız iştirakçıların hazırkı vəziyyətlərini yaxşılaşdırmaqla kifayətlənmir, həm də onların gələcək potensialını artırır. Bu, Sen-in davamlı imkanlar yaratmaq prinsipinə uyğun gəlir.

6. Lokal və qlobal perspektivin birləşməsi

• Sen-in yanaşması: İnsan inkişafı lokal və qlobal miqyasda bir-birini tamamlayan proseslərdir.

• Yüksəliş Müsabiqəsi ilə əlaqə:

Müsabiqə liderlərin lokal problemləri həll edərkən, eyni zamanda qlobal standartlara uyğunlaşa bilməsini təşviq edir.

Proqram iştirakçılarının həm ölkə daxilində, həm də beynəlxalq səviyyədə rəqabətə hazır olması üçün şərait yaradır. Yüksəliş Müsabiqəsi lokal ehtiyaclara cavab verən qlobal səviyyəli liderlər hazırlayır. 

7. Sosial əlaqələr və şəbəkələşmə

• Sen-in yanaşması: İnsan inkişafı yalnız fərdi bacarıqlara deyil, həm də sosial əlaqələrə əsaslanır.

• Yüksəliş Müsabiqəsi ilə əlaqə:

Müsabiqə iştirakçılar arasında şəbəkələşmə imkanları təqdim edir, bu isə kollektiv əməkdaşlıq və qarşılıqlı öyrənmə mühiti yaradır.
Sosial əlaqələr liderlərin öz bacarıqlarını daha geniş miqyasda tətbiq etməsinə imkan verir. Yüksəliş, fərdlərin sosial imkanlarını genişləndirərək onların həm fərdi, həm də kollektiv inkişafını dəstəkləyir. 

Müasir siyasi fəlsəfədə utilitarizmin ən sanballı alternativini yaratmış Con Rolzun “Ədalət nəzəriyyəsi” də Yüksəliş müsabiqəsinin social-fəlsəfi interpretasiyası üçün yaxşı baza təşkil edir. Rolz cəmiyyətin siyasi təşkilinin ədalət üzərində qurulması üçün 3 əsas prinsip müəyyənləşdirir:

1. Bərabər imkanlar prinsipi

•  Rolzun yanaşması: Bərabər imkanlar prinsipi cəmiyyətin hər bir üzvünün öz potensialını reallaşdırmaq üçün eyni fürsətə malik olmasını tələb edir. Rawls bu prinsipi cəmiyyətin əsas quruluşunun bir hissəsi kimi görür.

•  Yüksəliş Müsabiqəsi ilə əlaqə: Müsabiqə hər kəsə, sosial və ya iqtisadi statusundan asılı olmayaraq, iştirak və özünü ifadə etmə imkanı yaradır. Yüksəliş Müsabiqəsi, meritokratiyanı təşviq etməklə, iştirakçılar arasında bərabər şərtlər təqdim edir. Yüksəliş, fərdlərin yalnız mövcud imkanlara malik olmalarını deyil, həm də bu imkanlardan istifadə edərək öz istedadlarını və bacarıqlarını sübut etmələrini təmin edir. Bu, Rolzun tələb etdiyi kimi, cəmiyyətdə struktur fərqindən irəli gələn maneələrin aradan qaldırılmasına yönəlmiş bir mexanizmdir.

2. Ədalətli bərabərlik prinsipi

•  Rolzun yanaşması: Rolz hər bir kəsin sosial yüksəliş üçün ədalətli imkanlara malik olmasını vacib sayır. İnsanlar yalnız bacarıqlarına görə fərqlənməlidir, sosial status və ya irs kimi qeyri-ədalətli üstünlüklər nəzərə alınmamalıdır.

• Yüksəliş Müsabiqəsi ilə əlaqə: Müsabiqə iştirakçıları arasında sosial mənşə və iqtisadi vəziyyətdən asılı olmayaraq, eyni şərtlərlə qiymətləndirmə aparılır. Bu, Rawls-un təklif etdiyi ədalətli cəmiyyət modelini dəstəkləyir. Yüksəliş, sosial-mədəni fərqləri arxa plana ataraq, fərdlərin obyektiv və şəffaf şəkildə dəyərləndirildiyi bir platform təqdim edir. Bu, Rolzun bərabərlik prinsipinə uyğun olaraq, "bərabər nəticələr" deyil, "bərabər başlanğıc" yaratmağa çalışır.

3. Fərqləndirmə prinsipi

•  Rolzun yanaşması: Differensiya prinsipi deyir ki, sosial və iqtisadi bərabərsizliklər yalnız o halda qəbul edilə bilər ki, bu bərabərsizliklər ən zəif təbəqənin vəziyyətini yaxşılaşdırsın.

• Yüksəliş Müsabiqəsi ilə əlaqə: Müsabiqə liderlik bacarıqlarını üzə çıxarmaqla yanaşı, bu bacarıqların cəmiyyətin rifahına yönəldilməsini də təşviq edir. Yüksələn liderlər cəmiyyətdə daha zəif mövqedə olan təbəqələr üçün daha yaxşı şərait yarada biləcək təsir gücünə malik olurlar. Müsabiqə, potensial liderlərin seçilməsi və onlara resurslar təqdim edilməsi vasitəsilə cəmiyyətdə iqtisadi və sosial ədalətsizlikləri azalda bilər. Bu, liderlərin əldə etdiyi üstünlüklərin cəmiyyətin ən zəif təbəqələrinin maraqlarına xidmət etməsinə zəmin yaradır.
Bütün deyilənləri yekunlaşdıraraq belə qənaətə gəlmək olar ki, Yüksəliş Müsabiqəsi Azərbaycanın milli liderlik ehtiyaclarına cavab verən, meritokratiya və sosial ədalət prinsiplərinə əsaslanan bir proqramdır. Onun əsas üstünlükləri aşağıdakılardır:

1. Fərdi imkanların genişləndirilməsi: İştirakçılara öz potensiallarını tam şəkildə inkişaf etdirmək imkanı verir.

2. Bərabər imkanların təmin edilməsi: Sosial status və mənşəyindən asılı olmayaraq hər kəs üçün obyektiv qiymətləndirmə mexanizmi təqdim edir.

3. Lokal ehtiyaclara uyğunlaşma: Azərbaycan cəmiyyətinin spesifik problemlərinə həll yolları təqdim edən liderlər yetişdirir.

4. Davamlı təsir: Uzunmüddətli insan inkişafı və cəmiyyət rifahına xidmət edir.

Bu xüsusiyyətlər, Yüksəliş Müsabiqəsini yalnız yerli deyil, qlobal səviyyədə də nümunəvi liderlik proqramlarından birinə çevirir. Azərbaycanın gənc liderlərinin inkişafına töhfə verməklə yanaşı, bu təşəbbüs cəmiyyətin davamlı rifahını təmin etmək üçün möhkəm bir təməl yaradır.

Nicat Məmmədli

Cross Media Təhlil Mərkəzinin analitiki