Nüvə silahları XX əsrin ortalarında yaradıldıqdan sonra insanlıq üçün ən böyük təhlükələrdən birinə çevrilib. Bu silahlar həm partlayış zamanı yaratdığı fiziki dağıntı, həm də uzunmüddətli radiasiya təsirləri ilə geniş əraziləri və böyük insan kütlələrini təsir altına alır.
İlk nüvə silahı 1945-ci ilin avqust ayında ABŞ tərəfindən istifadə olunub. İkinci Dünya Müharibəsinin son mərhələsində Yaponiyanın Hirosima şəhərinə 6 avqustda, Naqasaki şəhərinə isə 9 avqustda atom bombası ataraq bu silahın tarixdə ilk və yeganə real müharibə istifadəsini həyata keçirib. Yaponiyanın Hirosima və Naqasaki şəhərlərinə atılan nüvə bombaları on minlərlə insanın həyatına son qoymuş, daha sonra minlərlə insan radiasiyanın yaratdığı xəstəliklərdən əziyyət çəkmişdir.
Hazırda dünyada bir neçə ölkə nüvə silahına sahibdir. Bunlar arasında Rusiya, Fransa, Böyük Britaniya, Çin, Hindistan, Pakistan, Şimali Koreya və İsrail yer alır. Bu ölkələrin hamısı nüvə sınaqları həyata keçirsələr də, döyüş şəraitində bu silahı istifadə etməyiblər. Maraqlıdır ki, İsrail rəsmi olaraq nüvə silahına sahib olduğunu nə təsdiqləyir, nə də inkar edir, lakin beynəlxalq ekspertlər onun 80-200 arası nüvə başlığına malik olduğunu düşünürlər. Bəzi ölkələr nüvə silahından könüllü şəkildə imtina edib. Məsələn, Cənubi Afrika Respublikası 1990-cı illərdə nüvə arsenalını tamamilə ləğv etmişdir. Eyni zamanda, Ukrayna, Belarus və Qazaxıstan SSRİ dağıldıqdan sonra nüvə silahlarını Rusiyaya təhvil verib.
1961-ci ildə SSRİ tərəfindən partladılmış “Çar-Bomba” tarixdəki ən güclü nüvə bombası hesab olunur. Bu bombanın gücü 57,000 kiloton idi və Naqasaki bombası ilə müqayisədə təxminən 2,600 dəfə güclü idi. Partlayış nəticəsində yaranan nüvə göbələyi 64 kilometr hündürlüyə qalxıb və alimlərin hesablamalarına görə, bu partlayış Yer oxunun tərpənməsinə səbəb olub.
Bundan əlavə, SSRİ və ABŞ bir zamanlar nüvə bombalarını Ayda partlatmağı planlaşdırıblar. Bu planlar həm dövlətlərin güc nümayişi, həm də nüvə partlayışının havasız şəraitdə necə baş verəcəyini öyrənmək məqsədi daşıyırdı. Lakin bu təcrübənin çox bahalı və riskli olması səbəbindən hər iki ölkə bu proqramlardan imtina edib.
Dövlətlər arasında silahlanma yarışının nəticəsi olaraq nüvə silahları müxtəlif ölkələrin arsenallarında yerləşdirilib. Xüsusilə iki və ya daha çox nüvə dövləti arasında gərginliyin artması bu silahların istifadə olunma ehtimalını yüksəldir. Belə bir vəziyyətdə nüvə silahlarının istifadəsi milyonlarla insanın həyatını riskə ata və münaqişənin qlobal miqyasda genişlənməsinə səbəb ola bilər. Təkcə onların istifadəsi deyil, istifadə olunacağına dair təhdidlər belə beynəlxalq sabitliyi poza bilər.
Nüvə silahları ilə bağlı təhlükələr təkcə qəsdən istifadədən ibarət deyil. Tarixdə bir neçə dəfə texniki nasazlıqlar və səhv siqnallar səbəbilə nüvə hücumu başlayacaqdı, lakin son anda insan müdaxiləsi bu vəziyyətin qarşısını alıb. 1983-cü ildə Sovet zabiti Stanislav Petrov ABŞ-dən hücum siqnalı alıb. O, bu siqnalın texniki səhv olduğuna inanaraq qarşılıq verməyib. Əgər Petrov fərqli qərar versəydi, bəlkə də o zaman dünya nüvə müharibəsi ilə üzləşəcəkdi.
Nüvə silahları qeyri-sabit və demokratik nəzarəti olmayan rejimlərin əlinə keçdikdə təhlükə daha da artır. Belə rejimlərdə qərarvermə şəffaf və təhlükəsizlik sistemləri etibarlı olmadığından, bu silahların səhv və ya impulsiv şəkildə istifadə olunması mümkündür. Şimali Koreya nümunəsində olduğu kimi, bəzən bu silahlar beynəlxalq siyasətdə təzyiq aləti kimi də istifadə olunur. Belə vəziyyətlərdə diplomatik səhvlər və kommunikasiya çatışmazlığı ciddi faciələrlə nəticələnə bilər.
Terror qrupları və kriminal təşkilatlar üçün nüvə materiallarına çıxış əldə etmək əsas təhlükə mənbəyidir. Onlar tam inkişaf etmiş nüvə bombası düzəltməsələr də, “çirkli bomba” adlanan radioloji dispersiya cihazları ilə geniş miqyaslı panikaya və zərərli təsirlərə səbəb ola bilərlər. Əgər zənginləşdirilmiş uran və ya plutonium onların əlinə keçərsə, nəticələri proqnozlaşdırmaq çətin olar.
Nüvə partlayışının radiasiya təsiri uzunmüddətli və irsi dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Radiasiyaya məruz qalan ərazilərdə yaşayan insanlar arasında xərçəng xəstəlikləri, genetik mutasiyalar müşahidə olunur. Torpaqlar uzun illər istifadəyə yararsız hala düşür, içməli sular çirklənir və bioloji müxtəliflik azalır. Ətraf mühitin bu şəkildə zədələnməsi yüz illərlə davam edə bilər.
Çoxsaylı nüvə partlayışları qlobal iqlim dəyişikliklərinə səbəb ola bilər. “Nüvə qışı” adlanan ehtimal belə vəziyyətdə atmosferə qalxan tüstü və toz buludlarının günəş şüalarını tutması nəticəsində yer üzündə istiliyin azalmasını ehtiva edir. Temperaturun enməsi və iqlimin dəyişməsi kənd təsərrüfatına zərbə vurur, ərzaq çatışmazlığı yaradır və iqtisadi böhranlara səbəb olur.
Beynəlxalq hüquq bu risklərin qarşısını almaq üçün müxtəlif təşəbbüslərlə çıxış edib. Ən önəmli sənədlərdən biri Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsidir. Bu müqavilə nüvə silahlarının yeni ölkələrə yayılmasını əngəlləməyi və mövcud silahların sayını azaltmağı hədəfləyir. Eyni zamanda, Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentlik bu silahların sülh məqsədli istifadəsini və təhlükəsizliyini izləyir. Bəzi ölkələr arasında isə strateji silahların azaldılmasına dair xüsusi ikitərəfli razılaşmalar mövcuddur.
Hazırda Yer kürəsində təxminən 15000-dən çox nüvə başlığı saxlanılır və ən çox silaha sahib ölkələr Rusiya və ABŞ-dir. Bu silahların bir hissəsi aktiv döyüş vəziyyətində saxlanılır, digərləri isə ehtiyat arsenal kimi qorunur.
Nüvə silahlarının istifadəsi etik cəhətdən də ciddi suallar doğurur. Bu silahlar mülki əhaliyə qarşı kütləvi və ayrı-seçkisiz zərər vurduğu üçün onların istifadəsi beynəlxalq humanitar hüquqa zidd hesab olunur. Bəzi ekspertlər nüvə silahlarının mövcudluğunu belə insan hüquqlarına təhlükə kimi qiymətləndirirlər. Digər tərəfdən isə bəzi dövlətlər bu silahların mövcudluğunu müharibənin qarşısını alan bir amil — yəni “çəkindirici vasitə” kimi qəbul edir.
Bütün bunlara baxmayaraq, nüvə silahlarının təhlükəsi sadəcə onların istifadəsi deyil, həm də psixoloji və siyasi təsirlərində gizlənir. Onların mövcudluğu belə ölkələrarası münasibətləri gərginləşdirir, silahlanma yarışını təşviq edir və sabit beynəlxalq nizamın qurulmasını çətinləşdirir. Bu səbəbdən beynəlxalq ictimaiyyətin əsas məqsədlərindən biri nüvə silahlarının tədricən ləğvi və dünyanın nüvəsiz gələcəyə doğru yönləndirilməsi olmalıdır.
Nəzrin Salmanova
