ABŞ-Azərbaycan münasibətlərində yeni dönəm: Tramp faktoru, Zəngəzur dəhlizi və qlobal strateji tarazlıq

D. Trampın xarici siyasətində “Amerika birinci” prinsipi dominant olsa da, onun regionlara yanaşması həm praqmatik, həm də maraqlara əsaslanan şəraitdə formalaşıb. ABŞ-ın geosiyasi rəqibləri olan Çin və Rusiya ilə qarşıdurma fonunda D. Tramp Cənubi Qafqazı, ənənəvi güc mərkəzlərindən biri kimi deyil, strateji müttəfiqlik şəbəkəsinin genişləndirilməsi baxımından əhəmiyyətli bir sahə kimi dəyərləndirmişdir.

D. Trampın Şuşa Forumunda İlham Əliyevin çıxışını paylaşması, ABŞ-ın regiondakı ənənəvi siyasətindən fərqli olaraq, Azərbaycanı müstəqil və effektiv oyunçu kimi tanımaq, ona regionda etibarlı tərəfdaş kimi baxmaq niyyətini nümayiş etdirir. Bu, ABŞ-ın regional təsirini artırmaq üçün çevik və adaptiv siyasət yürütməsinin göstəricisidir.

D. Trampın xarakterik olaraq sosial medianı diplomatik vasitə kimi istifadə etməsi, onun siyasi mesajlarını birbaşa ABŞ-ın daxili ictimaiyyətinə və beynəlxalq izləyicilərinə çatdırmaqda effektiv bir platforma yaratması anlamına gəlir. Prezident İlham Əliyevin çıxışının paylaşılması, yalnız ABŞ daxilində deyil, eyni zamanda beynəlxalq səviyyədə Azərbaycana olan diqqəti artırmaq, Azərbaycanın regionda artan nüfuzunu simvolizə etmək məqsədi daşıyır. Bu akt, ABŞ-ın qlobal güc balansında regionun önəmli bir fiquru kimi qəbul edilməsini təşviq edir və digər qlobal oyunçular qarşısında Azərbaycanın strateji mövqeyini gücləndirir.

ABŞ-ın ənənəvi geopolitik rəqibləri Çin və Rusiya ilə Cənubi Qafqazda rəqabət hələ də davam edir. D. Trampın diqqətini Azərbaycanın üzərində cəmləməsi, həm bu ölkələrin regionda nüfuzuna meydan oxumaq, həm də ABŞ-ın regiondakı geosiyasi mövqeyini möhkəmləndirmək cəhdidir.

Azərbaycan, həm enerji resursları, həm strateji coğrafi mövqeyi, həm də regional siyasətdə balanslaşdırılmış diplomatik yanaşmaları ilə bu mübarizədə yeni güc mərkəzi kimi ortaya çıxır. D. Trampın paylaşımı, ABŞ-ın Cənubi Qafqazda “yeni reallıq” kimi qəbul etdiyi Azərbaycanın önəmini rəsmən tanımasıdır.

D. Trampın sosial media paylaşımı, həmçinin ABŞ daxilindəki siyasi balansın göstəricisidir. Demokrat administrasiyasının Bayden dövründə Azərbaycana münasibətində müşahidə olunan gərginlik və tərəfdaşlıqda zəifləmə fonunda, D. Trampın bu açıqlaması Konqres və digər siyasi aktorlar üçün alternativ strategiya təklifi kimi dəyərləndirilir. Bu, D. Trampın 2024-cü il seçkilərinə yaxınlaşarkən xarici siyasətdə nüfuzunu bərpa etmək və ABŞ-ın strateji maraqlarını Azərbaycan vasitəsilə regionda möhkəmləndirmək istəyi kimi də başa düşülə bilər.

D. Tramp faktoru, ABŞ-Azərbaycan münasibətlərində yeni mərhələnin başlanğıcı kimi qəbul edilə bilər. Bu, həm ABŞ-ın Cənubi Qafqazda mövqeyini yenidən qurmaq, həm də Azərbaycanın regional və qlobal aktor kimi yüksəlişini rəsmiləşdirmək üçün açılmış pəncərədir. Bu siyasət davam edərsə, yaxın gələcəkdə ABŞ-Azərbaycan əlaqələrinin ticarət, enerji, təhlükəsizlik və regional əməkdaşlıq sahələrində ciddi dərinləşməsi və strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinin yüksəlməsi gözlənilir.

D. Trampın sosial mediada Prezident İlham Əliyevin çıxışını paylaşması, sıradan rəsmi təşəkkürdən çox uzaq, beynəlxalq siyasətdə dəyişən güc balanslarının və yeni geosiyasi müttəfiqliklərin nişanəsidir. Bu addım, ABŞ-ın Cənubi Qafqazdakı yeni strateji viziyasının, Azərbaycan isə bu yeni real siyasətin mərkəzi oyunçusunun simvolik təzahürüdür.

Zəngəzur dəhlizi artıq yalnız regional iqtisadi və nəqliyyat marşrutu olmaqdan çıxaraq, qlobal güc mərkəzlərinin maraq və rəqabətinin kəsişdiyi strateji məkana çevrilib. Bu dəhliz, Cənubi Qafqazda güc balansının formalaşmasında və bölgənin gələcək geosiyasi konfiqurasiyasında həlledici faktorlardan biridir.

Rusiya uzun illər Cənubi Qafqazda, xüsusilə Ermənistan üzərindən Zəngəzur dəhlizinə yaxınlıqla, öz geosiyasi təsirini qoruyub saxlamışdır. Dəhliz üzərində nəzarətin saxlanması Kremlin regional nüfuzunu təmin etmək və Azərbaycanla Türkiyə ittifaqının genişlənməsinin qarşısını almaq üçün əsas vasitələrdən biridir. Rusiya üçün bu dəhlizin ABŞ və ya digər xarici aktorların nəzarətinə keçməsi, strateji məğlubiyyət və bölgədəki dominant mövqeyinin zəifləməsi demək olardı.

Türkiyə Zəngəzur dəhlizini özünün Orta Dəhliz (Middle Corridor) layihəsinə inteqrasiya etməklə, Cənubi Qafqazdan Orta Asiyaya və Avropaya olan ticarət və enerji marşrutlarını gücləndirməyi planlaşdırır. Bu, Türkiyənin regional liderliyini möhkəmləndirmək və Azərbaycanın strateji tərəfdaşı olaraq həm iqtisadi, həm də siyasi təsirini artırmaq məqsədi daşıyır. Türkiyə üçün Zəngəzur dəhlizi həm geoiqtisadi, həm də geosiyasi bir qapıdır.

ABŞ üçün Zəngəzur dəhlizi, regionda Rusiyanın hegemonluğuna qarşı balanslaşdırıcı amil və strateji mövqe yaratmaq baxımından önəmlidir. ABŞ-ın planları, dəhlizə nəzarəti regional oyunçular vasitəsilə deyil, özünün və ya müttəfiq şirkətlərin iştirakı ilə əldə etməkdir. İspaniya mətbuatında yayılan iddialara görə, ABŞ-ın Zəngəzur dəhlizində özəl hərbi kontingent yerləşdirməsi və xarici şirkətlərin idarəçiliyi ilə bağlı planları, bu niyyətlərin açıq göstəricisidir.

Bakının vurğuladığı kimi, Azərbaycan Zəngəzur dəhlizinin məhz regional güclərin – Azərbaycan, Türkiyə və Ermənistanın iştirakı ilə idarə olunmasını əsas prinsip kimi qəbul edir. Bakı üçün xarici aktorların, xüsusilə ABŞ-ın hərbi və iqtisadi iştirakının genişləndirilməsi suverenlik məsələlərinə toxunmaqla yanaşı, regionda balansın pozulmasına səbəb ola bilər. Bu mövqe, Azərbaycanın strateji müstəqilliyini və regional sabitliyi qorumaq istəyindən irəli gəlir.

     Zəngəzur dəhlizinin idarə olunması ilə bağlı qarşıdurma, Cənubi Qafqazda uzun müddətli geosiyasi gərginliklərin əsas mənbələrindən biri olaraq qalacaq. ABŞ, Rusiya və Türkiyənin müxtəlif maraqlarının toqquşduğu bu məkan, həm regional münaqişələrin həllinə, həm də yeni əməkdaşlıq formatlarının yaranmasına zəmin yarada bilər.

     Azərbaycanın mövqeyi və diplomatik ustalığı, bölgədəki güc oyunlarını balanslaşdırmaq və eyni zamanda dəhlizin iqtisadi potensialını reallaşdırmaq üçün əsas faktordur. Bu baxımdan, Zəngəzur dəhlizi həm regional inteqrasiya, həm də qlobal güc siyasətinin kəsişmə nöqtəsi kimi, gələcək geopolitik ssenarilərdə mühüm yer tutacaq.

     Zəngəzur dəhlizi üzərində yeni strateji konfiqurasiyanın formalaşması, Cənubi Qafqazın geosiyasi mənzərəsini köklü şəkildə dəyişəcək. Azərbaycan öz mövqeyini regional aktorlarla işləməklə və suverenlik prinsiplərinə sadiq qalmaqla qoruyacaq. Eyni zamanda, böyük güclərin rəqabətinə mane olmadan, dəhlizi sülh və inkişaf üçün körpü rolunda saxlamaq üçün balanslı siyasət yürütmək məcburiyyətindədir.

      Zəngəzur dəhlizi üzərində gedən geopolitik oyunlarda Rusiya və İranın mövqeyi kritik əhəmiyyət daşıyır. Bu iki regional güc, həm öz milli maraqlarını qorumaq, həm də ABŞ-ın və Türkiyənin təsirinin genişlənməsinin qarşısını almaq məqsədilə strateji manevrlər aparırlar. Onların Azərbaycan və bölgədə baş verən proseslərə reaksiyası yalnız təsadüfi deyil, əksinə, dərin geosiyasi hesablamalarla formalaşır.

       Son illərdə Rusiya mətbuatında və analitik dairələrdə anti-Azərbaycan kampaniyaların güclənməsi təsadüfi deyil. Bu, Kremlin Zəngəzur dəhlizində və ümumilikdə Cənubi Qafqazda nüfuzunun azalması, nəzarətin itirilməsi ilə bağlı qorxularının açıq təzahürüdür. Rusiya üçün Qarabağda sülhməramlıların geri çəkilməsi və KTMT kimi hərbi ittifaqın zəifləməsi, regiondakı dominant mövqeyinin sarsılması deməkdir. Kremlin nümayiş etdirdiyi sərt ritorika əslində gərginlikdən və narahatlıqdan qaynaqlanır.

       İran da Zəngəzur dəhlizinin regional və qlobal güclərin nəzarətinə keçməsi ilə əlaqədar ciddi narahatlıq keçirir. Dəhliz vasitəsilə İranın şimal sərhədləri və iqtisadi əlaqələri təcrid olunmaq təhlükəsi qarşısındadır. ABŞ-ın bu marşrut üzərində hərbi varlıq yaratması Tehranın təhlükəsizlik mənafeyinə birbaşa təhdiddir və onun regiondakı strateji ambisiyalarını ciddi şəkildə məhdudlaşdırır. İranın regional manevr imkanlarının daralması həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan Tehran üçün zərərli olacaq.

      Rusiya və İranın Zəngəzur dəhlizinə qarşı mövqeyi, bölgədə uzunmüddətli geosiyasi qarşıdurmanın əsas səbəblərindən biridir. Bu iki dövlətin siyasi və informasiya resurslarından istifadə edərək Azərbaycan əleyhinə aparılan kampaniyalar, yalnız daxili siyasi rezonansa yönəlməyib, eyni zamanda ABŞ və Türkiyə ilə rəqabətdə strateji manevrdir. Onların məqsədi, Azərbaycanın dəhliz üzərində tam nəzarətini və regionda müstəqil siyasət yürütməsini əngəlləməkdir.

      Bütün bu təzyiqlərə baxmayaraq, Azərbaycan öz milli maraqlarına sadiq qalaraq Zəngəzur dəhlizini regional inteqrasiyanın və iqtisadi inkişafın mərkəzinə çevirmək niyyətindədir. Rusiya və İranın mövqeyindəki dəyişikliklər Azərbaycan üçün ciddi çağırışlar yaradır, lakin eyni zamanda, Bakı bu mürəkkəb geopolitik kontekstdə balanslı və çevik diplomatiya ilə öz mövqeyini gücləndirə bilər. Regional əməkdaşlıq və beynəlxalq dəstək Azərbaycanın strateji imkanlarını artıracaq.

     Rusiya və İran faktorları Zəngəzur dəhlizindəki geosiyasi dinamikaları mürəkkəbləşdirir, lakin bu, Azərbaycanın regional liderliyini və strateji hədəflərini məhdudlaşdırmaq üçün kifayət etməyəcək. Bakı üçün əsas vəzifə, bu güclərin təzyiqlərinə qarşı diplomatik müdrikliklə və strateji səbirklə cavab verməkdir. ABŞ və Türkiyə ilə əlaqələrin gücləndirilməsi isə, Azərbaycanın geosiyasi müstəqilliyini və təhlükəsizliyini təmin etməkdə əsas dayaqlardan biri olacaqdır.

      Türkiyə, Zəngəzur dəhlizinin açılmasını yalnız geoiqtisadi layihə kimi deyil, həm də Türk dünyasının siyasi və mədəni birliyinin strateji təməli kimi görür. Ankara üçün bu dəhliz, Azərbaycanla birgə regional təsir gücünün artırılması və türk dövlətləri arasında inteqrasiyanın dərinləşdirilməsi üçün açar rolunu oynayır. Bu baxımdan, Türkiyə Zəngəzur dəhlizini Orta Dəhlizə birləşdirərək Cənubi Qafqazı daha geniş türk coğrafiyasının tərkib hissəsinə çevirmək istəyir.

      Türkiyə öz diplomatiyasını Rusiya və İran kimi güclü regional oyunçulara qarşı diqqətli və incə balans üzərində qurur. Ankara, bu dövlətlərin narazılığını artırmamaq üçün strateji manevrlər edir və qarşılıqlı maraqların zərər görməməsinə çalışır. Bu, xüsusilə Rusiyanın və İranın Cənubi Qafqazdakı mövqeyinə təsir etmək istəyən Türkiyə üçün vacib bir addımdır.

       Eyni zamanda, Türkiyə ABŞ-ın bölgədəki mövqeyini və Zəngəzur dəhlizinə dair potensial təkliflərini yaxından izləyir. ABŞ ilə münasibətlərdə həm əməkdaşlıq, həm də ehtiyatlı yanaşma nümayiş etdirilir. Ankara üçün məqsəd, bölgədəki geosiyasi balansın pozulmaması ilə yanaşı, strateji tərəfdaşlıq imkanlarının maksimum dərəcədə istifadə olunmasıdır.

     Türkiyə özünü Cənubi Qafqazda, xüsusilə Zəngəzur dəhlizinin təhlükəsizliyi və inkişafında Azərbaycanın ən yaxın strateji tərəfdaşı və qarantı kimi təqdim edir. Bu mövqe həm Ankara, həm də Bakı üçün qarşılıqlı maraqların və təhlükəsizliyin təminatçısıdır. Türkiyənin regionda artan təsiri, Azərbaycanın geosiyasi mövqeyini gücləndirməklə yanaşı, Cənubi Qafqazda uzunmüddətli sabitlik üçün mühüm amil kimi çıxış edir.

      Türkiyənin Zəngəzur dəhlizinə yanaşması strateji çeviklik, geoiqtisadi hədəflərin reallaşdırılması və regional güc balansının qorunması üzərində qurulub. Ankara həmçinin Azərbaycanın milli maraqlarını dəstəkləməklə, türk dünyasının inteqrasiyasını təmin etmək yolunda əsas oyunçu kimi öz rolunu möhkəmləndirir. Bu isə, Cənubi Qafqazda geosiyasi proseslərin müsbət istiqamətdə inkişafına təkan verir.