Vüqar Zifəroğlu: "Jurnalistikanın ənənəvi üsulları yenidən formalaşır" - MÜSAHİBƏ

Bu il Azərbaycan mətbuatının 150 illik yubileyi tamam olur. Əslində bu hadisə həm də bayramdır. Çünki mətbuat istənilən ölkənin ictimai - siyasi həyatında mühüm rol oynayır. Belə demək mümkünsə, mətbuat cəmiyyət üçün taleyüklü əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan jurnalistikasının 150 illik yubileyinin və medianın gücünü nəzərə alaraq "Mətbuat- 150" rubrikası altında silsilə müsahibələrimizi davam etdiririk. Bu dəfəki müsahibimiz BDU-nun Jurnalistika fakültəsinin dekanı, Mətbuat Şurası sədrinin müavini, Əməkdar jurnalist Vüqar Zifəroğludur. Müsahibəni təqdim edirik:

- Azərbaycan jurnalistikasının geridə qoyduğu əsr yarımlıq yolu necə xarakterizə edərdiniz?

- Azərbaycan mətbuatının 150 illik tarixi, təkcə jurnalistikanın deyil, bütövlükdə xalqın milli düşüncə tərzinin, maarifçilik səviyyəsinin və ictimai şüurunun inkişaf tarixidir. Bu dövr özündə həm tərəqqini, həm çətinlikləri, həm də sınaqları, çağırışları özündə daşıyan bir yol xəritəsidir. Hər bir mərhələ, bu tarixin özünəməxsus xüsusiyyətləri və ibrətamiz dərsləri ilə yadda qalıb.

1875-ci ildə Həsən bəy Zərdabinin təşəbbüsü ilə nəşr olunan “Əkinçi” qəzeti təkcə ilk Azərbaycan dilli qəzet deyil, həm də milli oyanışın rəmzi oldu. O dövrdə mətbuatın əsas vəzifəsi xalqı maarifləndirmək, savadsızlıqla mübarizə aparmaq və ictimai şüuru oyatmaq idi. Zərdabi və onun həmfikirləri mətbuatı “xalqın dili, xalqın aynası” hesab edirdilər. Azərbaycan milli mətbuatının tarixi inkişaf yolu olduqca şərəfli, lakin bir o qədər də çətin sınaqlarla müşayət olundu. Milli maariflənmə hər zaman milli mətbuatımızın əsas qayəsinə çevrildi. 

Hazırda isə Azərbaycan mətbuatı tamamilə yeni bir mərhələyə qədəm qoyub. Müstəqilliyimiz mətbuata həm azadlıq, həm də məsuliyyət gətirdi. Müasir dövr rəqəmsal inqilabın jurnalistikamıza gətirdiyi yeni çağırışlarla səciyyələnir. İnternet medianın, sosial şəbəkələrin, bloq yazılarının yüksəlişi informasiya məkanını tamamilə dəyişib. Bu bir tərəfdən daha geniş auditoriyaya çıxış imkanı yaratdığı halda, digər tərəfdən dezinformasiya, saxta xəbərlər və populist məzmunun yayılmasına da şərait yaradır.

Azərbaycan jurnalistikası inkişafının tarixi mərhələlərini nəzərdən keçirərək demək olar ki, Azərbaycan mətbuatı zaman-zaman sınaqlardan keçib, lakin öz mövcudluğunu qoruyub saxlayıb. O bəzən susub, bəzən ucalıb, lakin daim cəmiyyətin aynası və sözün güzgüsü olub. Gələcəkdə isə bu güzgünün daha şəffaf, daha dürüst və daha güclü olması üçün həm jurnalistlərin, həm də bütünlükdə cəmiyyətimizin üzərinə böyük məsuliyyət düşür.

- Sizcə, Azərbaycan mətbuatı bu gün özünün ilkin missiyasından çox uzaqlaşıb? 

- Bu, çox dərin və düşündürücü sualdır. Qısaca desəm, bəli, müəyyən mənada hələ də o missiyanı yerinə yetirməkdədir. Azərbaycan mətbuatının ilk günlərində – xüsusən Həsən bəy Zərdabi və onun davamçılarının fəaliyyətində – əsas məqsəd maarifçilik, xalqı savadlandırmaq, ictimai şüuru oyatmaq və haqqı, ədaləti müdafiə etmək idi. Bu milli düşüncənin formalaşmasında və vətəndaş cəmiyyətinin bünövrəsinin qoyulmasında mühüm rol oynayırdı. Bəs bu gün necədir? Təbii ki, Azərbaycan mediası daha çoxsaylı və müxtəlifdir – yazılı media, televiziya, onlayn platformalar, sosial şəbəkələr. Jurnalistikanın texniki imkanları genişlənib: daha operativ, daha vizual məzmun istehsalı və daha geniş auditoriyaya çıxış imkanı var. Şübhəsiz ki, Azərbaycan mediası bütün bu yenilikləri müəyyən mənada tətbiq etməklə yanaşı, tarixi ənənədən irəli gələn missiyasını da davam etdirir, vicdanla çalışır, ictimai marağı qoruyur və maarifləndirici fəaliyyət göstərir. Lakin təəssüf ki, bəzi media orqanları reytinq və klik üçün çalışır. Sensasiya, şou, qalmaqal – maarifdən daha çox diqqət cəlb edən mövzulardır. Sosial medianın daha üstün mövqedə olması nəticəsində isə yaranan informasiya bolluğuna baxmayaraq, bir sıra hallarda insanlar düzgün və balanslı xəbər tapmaqda çətinlik çəkir. İlk mətbuat orqanları xalqın dərdinə dərman olmaq istəyirdisə, bu gün bəzi media vasitələri problemi səthində göstərib sürətlə növbəti xəbərə keçir. Analitik və araşdırma jurnalistikası kimi ciddi və eyni zamanda aparıcı istiqamətlər təəssüf ki, getdikcə arxa plana keçir. 

- Müasir Azərbaycan jurnalistikasının əsas problemləri hansılardır? 

- Dünya jurnalistikasında gedən yeniliklərlə ayaqlaşaraq bu gözləntilərə cavab verməliyik. Təbii ki, prinsiplərimizi, dəyərlərimizi qorumaqla, onlara əməl etməklə. Bu gün biz mediamızda yeni texnologiyalardan və ya beynəlxalq jurnalistikada mövcud yeni trendlərdən nə dərəcədə yararlana bilirik? Fikrimcə, əsas çatışmazlıqlar bu istiqamətdədir: yeniliklərin tətbiqi.  Rəqəmsal dövrdə, texnoloji yeniliklər bizə ,doğrudan da, böyük imkanlar tanıyır. Deməli, bu imkanlardan doğru istiqamətdə yararlanmaq lazımdır. Media sahəsində texnoloji inqilab jurnalistikanın gələcəyini köklü şəkildə dəyişməkdədir. Süni intellekt, rəqəmsallaşma, böyük data analitikası və digər texnologiyalar jurnalistikanın ənənəvi üsullarını yenidən formalaşdırır. Bu dəyişikliyə uyğunlaşmaq və jurnalistikanın davamlılığını təmin etmək üçün həm fərdi jurnalistlər, həm də media quruluşları yeni yanaşmaları qəbul etməlidirlər. Bu gün VR və AR texnologiyaları istifadəçilərə hadisələri “yerindəcə” yaşamaq imkanı verir, immersiv jurnalistikanı inkişaf etdirir.  İstəsək də, istəməsək də, sosial media jurnalistikada həm mənbə, həm də platforma kimi çıxış edir. Əsas xəbər hadisələri tez-tez sosial mediada başlayır. Jurnalistlər mürəkkəb sosial, iqtisadi və siyasi problemləri anlamaq üçün böyük data bazalarını analiz edirlər, məlumatların daha aydın çatdırılması üçün interaktiv qrafiklər və vizual elementlərdən istifadə edilir.  Təbii ki, bütün bu dəyəşikliklərə hazır olmaq olduqca önəmlidir. Jurnalistlər süni intellekt alətlərindən, məlumat analitikası proqramlarından və avtomatlaşdırma texnologiyalarından istifadə etməyi öyrənməlidirlər. Media təşkilatları texnoloji startaplarla əməkdaşlıq etməli, innovativ alətləri öz iş axınlarına inteqrasiya etməlidir. 

- Yeni medianın aktuallaşması fonunda mətbuatın sıradan çıxacağını iddia edənlər var. Siz necə düşünürsünüz?

- Bu, çox aktual mövzudur və yalnız bizim müdia mühiti üçün aktual deyil. Yeni medianın sürətlə inkişaf etməsi, əlbəttə ki, ənənəvi mətbuata ciddi təsir göstərir. Bəziləri düşünür ki, bu dəyişiklik nəticəsində klassik mətbuat öz aktuallığını tamamilə itirəcək. Amma fikrimcə, məsələ o qədər də sadə deyil. Və hər şey əslində klassik mətbuatın yeni çağırışlara nə dərəcədə adekvat yanaşmasından asılıdır. Təbii ki, yeniliklərə çevik reaksiya verməyən mətbuat nümunələri rəqabətə davam gətirməyəcək və sıradan çıxacaqlar.  Əslində yeni media və ənənəvi mətbuat rəqabət içində olsa da, tamamilə birini digərinin əvəz etməsi ən azı indiki halda asan deyil. Əksinə, hibrid model daha çox aktuallaşır – yəni klassik mətbuat rəqəmsal formatlara keçir, sosial şəbəkələr isə jurnalistikaya yaxınlaşır. Ən yaxşı nəticə bu iki sistemin bir-birini tamamlamasıdır.

- Doğrudan da, texnoloji yenilikər jurnalistikanı dəyişir. Yeni trendlər meydana çıxır. Bəzən bu dəyişikliklər o qədər sürətlə gedir ki, onunla ayaqlaşmaq çətin olur. 

- Bəli, doğrudur, amma buna uyğunlaşmağa məcburuq. Müasir texnologiyaların sürətlə inkişaf etməsi jurnalistika sahəsində də köklü dəyişikliklərə səbəb olub. Xüsusilə, süni intellektin beynəlxalq jurnalistikada istifadəsi informasiya istehsalı, yayımı və istehlakı prosesini yeni bir mərhələyə daşıyıb. Media sahəsində texnoloji inqilab jurnalistikanın gələcəyini köklü şəkildə dəyişməkdədir. Süni intellekt, rəqəmsallaşma, böyük data analitikası və digər texnologiyalar jurnalistikanın ənənəvi üsullarını yenidən formalaşdırır. 

Məsələn bu gün artıq süni intellekt və jurnalistika mövzusu ciddi müzakirə predmetinə çevrilib. Müasir günümüzdə süni intellekt beynəlxalq jurnalistikada bir çox sahədə istifadə olunur. Xəbər agentlikləri avtomatlaşdırılmış sistemlərdən istifadə edərək maliyyə, idman və hava proqnozu kimi sahələrdə qısa zamanda məqalələr hazirlayırlar. Məsələn, "Associated Press" (AP) və "Bloomberg" kimi nüfuzlu media qurumları süni intellekt vasitəsilə avtomatik xəbər yazan sistemlərdən istifadə edir. Və ya müsir media məkanında dezinformasiyanın yayılma sürətinin artması jurnalistikanı ciddi çağırışlarla qarşı-qarşıya qoyub. Google Fact Check Tools və digər fakt-yoxlama alətləri süni intellekt vasitəsilə yalnış informasiyaların mənbəsini araşdırır və oxuculara etibarlı məlumat təqdim etməyə kömək edir. Süni intellektin beynəlxalq jurnalistikadakı rolu sadəcə kontent istehsalı ilə məhdudlaşmır. O eyni zamanda media monitorinqini effektiv şəkildə həyata keçirməyə imkan yarıdır. Jurnalistlər süni intellekt alətlərindən istifadə edərək ictimai rəyi analiz edir, sosial medianı izləyir və qlobal hadisələrin gedişatını öncədən proqnozlaşdıra bilirlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, mediada texnoloji yeniliklər jurnalistləri monoton işlərdən azad edərək, daha yaradıcı və dərin analitik işlərə fokuslanmağa imkan verəcək. Eyni zamanda, jurnalistikanın həqiqəti axtarmaq və cəmiyyətə təsir göstərmək mahiyyəti dəyişməyəcək. Bu səbəbdən, yeni texnologiyalara uyğunlaşmaqla yanaşı, ənənəvi jurnalistikanın əsas prinsipləri də qorunmalıdır. Süni intellekt beynəlxalq jurnalistikanı dəyişdirir və daha səmərəli, sürətli xəbər yayımına imkan yarıdır. Lakin bu texnologiyanın etik istifadəsi və insan jurnalistlərin rolu mühüm olaraq qalır. Gələcəkdə jurnalistika sahəsində süni intellekt və insan əməyi bir-birini tamamlayan ünsürlər olaraq varlıqlarını qoruyacaqlar. Jurnalistikanın mahiyyəti tənqidi düşüncə və etik prinsiplər üzərində qurulduğu üçün süni intellekt insan jurnalistləri tam əvəz etmək əvəzinə, onların işini asanlaşdıran bir vasitə olaraq qalacaq.

- Media həm də müasir dövrdə bir siyasi güc, hətta informasiya müharibəsinin əsas elementinə çevrilib?

- Deməzdim ki, bu yalnız müasir dövrlə bağlı məqamdır. Mediadan, mətbuatdan hər zaman müxtəlif güclər öz maraqları doğrultusunda ciddi təsir gücünə malik vasitə kimi istifadə etməyə çalışıblar. Sadəcə müasir dövrdə bu daha geniş və ciddi şəkildə təhlükə yaradacaq hal alıb. Bu da texnologiyaların inkişafı və medianın daha çox təsir imkanları qazanması ilə bağlıdır. 21-ci əsrdə siyasət və diplomatiya rəqəmsal dövrün təqdim etdiyi imkanlarla yeni keyfiyyət qazandı. Bu gün sosial media – müasir müharibələrin yeni cəbhəsinə çevrilməkdədir. 

Müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində dövlətlərin güc tətbiq etmədən, yəni hərbi və iqtisadi təzyiqlərdən istifadə etmədən, öz maraqlarını təmin etmə strategiyaları böyük əhəmiyyət kəsb edir. Bu strategiya əsasən “soft power” (yumşaq güc) anlayışı ilə izah edilir. Yumşaq güc, dövlətlərin cəlbedicilik və inandırıcılıq yolu ilə digər ölkələrin davranışlarına təsir etmə qabiliyyətini ifadə edir. Bu təsir mədəniyyət, ideologiya, diplomatiya və beynəlxalq media vasitəsilə həyata keçirilir. Beynəlxalq media, qlobal informasiya məkanının ən təsirli vasitələrindən biri kimi yumşaq güc strategiyalarında mühüm rol oynayır. Dövlətlər beynəlxalq media platformalarını öz milli maraqlarını irəli sürmək, xarici auditoriyaya təsir etmək və beynəlxalq ictimai rəyi formalaşdırmaq üçün aktiv şəkildə istifadə edirlər.

- Azərbaycana qarşı da informasiya müharibəsi aparılır...

- Bəli və bu informasiya müharibəsini yalnız ermənilər aparmır. İnformasiya müharibəsi müasir beynəlxalq münasibətlərdə dövlətlərin bir-birinə qarşı tətbiq etdiyi ən təsirli üsullardan biri kimi qəbul olunur. Bu müharibə, xüsusilə, kütləvi informasiya vasitələri, sosial şəbəkələr və diplomatik platformalar üzərindən həyata keçirilir. Azərbaycana qarşı aparılan informasiya müharibəsi də bu qlobal prosesin bir parçasıdır və bu müharibə müxtəlif siyasi, iqtisadi və ideoloji maraqları təmsil edən aktorlar tərəfindən davamlı şəkildə həyata keçirilir. Məqsəd ölkənin beynəlxalq arenadakı mövqeyini zəiflətmək, Azərbaycanın uğurları və inkişafını gözdən salmaq, ölkəmiz haqqında mənfi rəy formalaşdırmaqdır.  İdeoloji müstəvidə bu informasiya müharibəsi daha çox Azərbaycan dövlətinin siyasi və iqtisadi uğurlarına kölgə salmağa yönəlib. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra regionda möhkəmlənmiş bir aktor kimi çıxış edərək iqtisadi inkişafını və beynəlxalq nüfuzunu artırmağa başladı. Bununla belə, müxtəlif xarici qüvvələr bu inkişafı dayandırmaq və Azərbaycanın strateji mövqeyindən faydalanmağın qarşısını almaq məqsədilə ölkə əleyhinə sistematik təbliğat aparırlar. Bu təbliğat fərqli mövzular üzərində qurulsa da, əslində arxa planda siyasi məqsədlər və geopolitik maraqlar dayanır. 

Belə bir şəraitdə, informasiya müharibəsinin məqsədi təkcə beynəlxalq ictimai rəyin formalaşdırılması deyil, həm də Azərbaycan daxilində əhalinin milli birliyinə, dövlətin suverenliyinə və daxili sabitliyinə zərbə vurmaqdır. Xarici qüvvələr Azərbaycanın daxili problemlərini şişirdir, ölkənin siyasi və iqtisadi durumunu qeyri-obyektiv şəkildə təqdim edərək  ictimai fikrə təsir göstərməyə çalışırlar. 

Azərbaycanın bu hücumlara qarşı qoyduğu cavab strategiyaları milli birliyin gücləndirilməsi, dövlətin suverenliyinin qorunması və beynəlxalq aləmdə öz mövqeyini daha yaxşı müdafiə etməyə yönəlib. Azərbaycan hökuməti, informasiya təhlükəsizliyi sahəsində ciddi addımlar ataraq, ölkəyə qarşı aparılan dezinformasiya kampaniyalarına qarşı mübarizə aparır. Eyni zamanda, beynəlxalq arenada həqiqətlərin çatdırılması və Azərbaycan reallıqlarının təbliği üçün milli media və diplomatik kanallardan geniş istifadə olunur. 

Nəticə etibarilə, Azərbaycana qarşı aparılan informasiya müharibəsi uzunmüddətli və mürəkkəb bir prosesdir. Bu müharibə ilə mübarizədə dövlətimiz həm daxili gücünü qorumağa, həm də beynəlxalq arenada obyektivliyi təmin etməyə davam edir. Bu mübarizədə isə ölkə mediası, qeyri-hökümət təşkilatları dövlətimizə tam dəstək olmalı, bu istiqamətdə əməli addımlar atmalıdırlar. Azərbaycanın güclü informasiya siyasəti və strategiyaları bu müharibədə mühüm rol oynamaqdadır və ölkənin milli maraqlarını müdafiə etməkdə əsas vasitələrdən biridir.

- Ümumiyyətlə peşəkar jurnalist necə olmalıdır?

- Müasir dövrümüzdə jurnalistikanın rolu daha da aktuallaşıb. Xəbər istehsal edən, cəmiyyətlə informasiya arasında körpü quran jurnalistlər, əslində, ictimai rəyin formalaşmasında mühüm rol oynayırlar. Lakin bu məsuliyyətli missiyanı daşımaq üçün təkcə qələm sahibi olmaq kifayət deyil. Peşəkar jurnalist olmaq – dürüstlük, obyektivlik, savad, etik dəyərlər və sosial məsuliyyət kimi bir çox xüsusiyyətin vəhdətini tələb edir.

Əvvəla, peşəkar jurnalist doğru və dəqiq informasiya təqdim etməyi bacarmalıdır. İnformasiya bolluğu dövründə cəmiyyətin ən böyük ehtiyacı etibarlı mənbədir. Jurnalist hər hansı bir xəbəri yayımlamazdan əvvəl onu faktlarla yoxlamalı, məlumatı qərəzsiz şəkildə çatdırmalıdır. Bu, peşəkarlığın əsas sütunlarından biridir.

Eyni zamanda, peşəkar jurnalist etik prinsiplərə sadiq qalmalıdır. İnsanların şəxsi həyatına müdaxilə etmək, nifrət ritorikasına yer vermək və ya manipulyasiya yolu ilə reytinq qazanmağa çalışmaq jurnalistikanın mahiyyətinə ziddir. Etik çərçivə peşəkar jurnalist üçün həm daxili kompas, həm də ictimai etibarın qarantıdır.

Bundan əlavə, jurnalist daima inkişaf edən və öyrənən bir şəxsiyyət olmalıdır. Cəmiyyətin dinamikası dəyişdikcə, media mühiti də dəyişir. Yeni texnologiyalar, rəqəmsal platformalar, süni intellekt kimi vasitələr jurnalistin informasiya toplama və yayma üsullarını da yenidən formalaşdırır. Peşəkar jurnalist bu dəyişikliklərə ayaq uydurmalı, müasir mediaya adaptasiya olunmalıdır.

Əlbəttə, cəsarət və sosial məsuliyyət də jurnalistin xarakterini formalaşdıran mühüm xüsusiyyətlərdəndir. Bu, sadəcə peşə deyil, bir missiyadır.

Nəticə etibarilə, peşəkar jurnalist yalnız informasiya ötürən deyil, eyni zamanda cəmiyyətin aynası, vicdanı və yön vericisidir. Onun sözü inandırıcı, araşdırması dərin, niyyəti isə həmişə haqqı aydınlatmaq olmalıdır. Belə bir missiyanı daşıyan şəxs isə sadəcə peşəkar deyil, həm də dəyərli və hörmətəlayiq bir ictimai xadimdir.

- Son olaraq, Azərbaycan mətbuatına, həmkarlarımıza qarşıdakı illər üçün nə arzu edərdiniz?

- Jurnalistika hər zaman cəmiyyətin vicdanı, söz azadlığının aynası olub. Azərbaycanda bu sahədə çalışan insanlar hər zaman cəmiyyətin məlumatlandırılması və maarifləndirilməsi istiqamətində əhəmiyyətli rol oynayıblar. Azru edərdim ki, bu missiya davamlı olsun. Sözün qiyməti müasir dövrdə ölçüyəgəlməz dərəcədə böyükdür. Bu həm də məsuliyyətdir. Söz azadlığı yalnız demokratik cəmiyyətlərin yox, sağlam düşüncənin də təməlidir.

Bir sözlə, jurnalistikanın gücü – onun azadlığı, peşəkarlığı və səmimiyyətindədir. Arzu edirəm ki, Azərbaycan jurnalistləri gələcək illərdə də bu dəyərlərlə addımlamaqda davam etsin, səsi daha gur, təsiri daha güclü olsun.

Xumar Emilqızı,

Fatimə Məmmədova