Azərbaycan-Ermənistan arasında sülh sazişi mümkündürmü?
Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh sazişi ilə bağlı danışıqların başa çatması, lakin sənədin hələ də imzalanmaması, bu prosesin yalnız siyasi və hüquqi razılaşmalarla bitmədiyini göstərir. Sazişin preambula və 17 maddədən ibarət olması, iki maddə üzərində uzun müddət davam edən müzakirələrin başa çatması tərəflər arasında ciddi irəliləyişlərin əldə edildiyini göstərsə də, bu, yekun sülhün təmin edilməsi üçün kifayət deyil.
Azərbaycanın əsas tələbi Ermənistanın konstitusiyasında ərazi iddialarının aradan qaldırılmasıdır. Ermənistanın 2027-ci ildə konstitusiya islahatları ilə bağlı referendum keçirməyi planlaşdırması, Bakının tələb etdiyi hüquqi təminatların yaxın zamanda baş verə bilməyəcəyini göstərir. Bu, sazişin imzalanmasını və daha da önəmlisi, onun davamlı olmasını sual altına alır. Əgər Ermənistan həqiqətən sülhə sadiqdirsə, bu prosesi sürətləndirməli və beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında öhdəlik götürməlidir.
Azərbaycan üçün əsas məsələlərdən biri sərhədlərdən üçüncü ölkələrə məxsus qüvvələrin çıxarılmasıdır. Bu, xüsusilə Avropa İttifaqının Monitorinq Missiyası və Qərbin Ermənistanı silahlandırması ilə bağlıdır. Ermənistanın suverenlik bəhanəsi ilə bu qüvvələri ölkədə saxlamağa çalışması, regionda balansı dəyişdirə biləcək gərginlik yaradır. Ermənistan həqiqətən sülh istəyirsə, xarici təsirlərdən uzaq dayanmalı, Azərbaycanla ikitərəfli münasibətləri gücləndirməlidir.
Azərbaycanın müharibə cinayətlərinə görə Ermənistanın məsuliyyət daşımasını tələb etməsi, hüquqi və siyasi məsələdir. Xüsusilə Köçəryan-Sərkisyan dövründə törədilmiş cinayətlər, Xocalı faciəsi və digər müharibə cinayətləri üzrə beynəlxalq və ya ikitərəfli tribunalın yaradılması müzakirə mövzusu ola bilər.
Bu, həm də Ermənistanın gələcəkdə belə hərəkətlərə yol verməməsi üçün preventiv bir mexanizm ola bilər.
Ermənistan tərəfi artıq sülh sazişinin imzalanması üçün tarixin və məkanın müzakirəsinə hazır olduğunu bildirir. Lakin, İrəvan bu cür addımlarla beynəlxalq ictimaiyyəti aldatmağa çalışır və faktiki olaraq Azərbaycana qarşı öhdəliklərini yerinə yetirməkdən yayınır. Azərbaycan üçün vacib olan yalnız sazişin imzalanması deyil, onun real icrasıdır. Əks halda, bu, kağız üzərində qalmış bir sənəd olmaqdan başqa bir şey olmayacaq.
Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh sazişinin imzalanması üçün fundamental şərtlər aydındır: Ermənistanın konstitusiyasında dəyişikliklər, üçüncü qüvvələrin çıxarılması, keçmiş cinayətlərə hüquqi qiymətin verilməsi və etimadın formalaşması. Azərbaycan, prosesə konstruktiv yanaşaraq Ermənistanı COP29-a dəvət etməsi kimi addımlarla bunu nümayiş etdirir.
Əsas problem Ermənistanın real addımlar atmağa hazır olmamasıdır. Ermənistan tərəfi, beynəlxalq təzyiqləri nəzərə alaraq sazişin yalnız formal imzalanması üçün çalışır. Azərbaycan isə prosesin hüquqi, siyasi və təhlükəsizlik təminatları olmadan davam etməsinə razı deyil.
Hazırkı durumda, Azərbaycan öz haqlı tələblərini qoruyaraq Ermənistanın real addımlar atmasını gözləməlidir. Əks halda, bu cür sülh prosesləri yenidən uğursuzluğa düçar ola bilər.
Martın 16-da baş verən sərhəd insidenti uzun müddət sonra Ermənistanın ilk ciddi təxribatı kimi qeydə alındı. Bu hadisənin bir neçə strateji aspektdə izahı mümkündür. Ermənistanın Rusiya ilə münasibətləri tarixinin ən aşağı səviyyəsindədir. Ermənistan daxilində Rusiyaya bağlı olan qüvvələr Paşinyanın Qərbə yönəlməsini təhlükə kimi görür və onu zəiflətmək üçün hərbi gərginlikdən istifadə edə bilər. Rusiya Ermənistana təzyiq etmək üçün sərhəd insidentlərini dəstəkləyə bilər, çünki Moskva Azərbaycan və Ermənistan arasında sülhün Rusiya vasitəçiliyi ilə olmasını istəyir.
Ermənistanın son aylarda Hindistan və Fransa ilə hərbi əlaqələri gücləndirməsi, bu ölkələrin Ermənistanı silahlandırmaqla Qafqazdakı qüvvələr balansına təsir etməyə çalışdıqlarını göstərir. Fransa Ermənistana silah tədarükünü artırmaq üçün yeni təhlükə mühitinin formalaşmasını istəyir.
Avropa İttifaqının monitorinq missiyası nominal olaraq sülhü qorumaq üçün orada yerləşsə də, Ermənistanın lehinə kəşfiyyat fəaliyyəti apardığına dair iddialar var. Ermənistan sərhəd insidentlərini artırmaqla, Avropa İttifaqını daha çox prosesə cəlb etmək və Azərbaycana diplomatik təzyiq yaratmaq istəyir.
Ermənistanın konstitusiyasında Azərbaycan ərazilərinə iddialar hələ də qalır. Bunun dəyişdirilməsi üçün Ermənistan cəmiyyətində ciddi bir konsensus yoxdur. Paşinyan hökuməti vaxt qazanmaq üçün, atəşkəsi pozaraq sülh sazişinin imzalanmasını ləngitmək niyyətində ola bilər. Bu, həmçinin onun yaxın günlərdə Fransa, İran və digər ölkə rəhbərlərinə telefon zəngi ilə bağlı ola bilər. Yəni, onların sülh dnışıqlarına dolayı yolla xeyir-dua verməməsi nəticəsi də ola bilər.
Azərbaycanın bu prosesi idarə etməsi üçün bir neçə əsas strategiya diqqət mərkəzində ola bilər:
Ermənistan daxilində Rusiya tərəfdarları və Qərbyönümlü qüvvələr arasında mübarizə gedir. Bakı bu ziddiyyətlərdən istifadə edərək, Ermənistanın daxili siyasi zəifliklərini dərinləşdirə bilər.
Azərbaycan, Rusiyanın Zəngəzur dəhlizinə nəzarət istəyini neytrallaşdırmaq üçün, diplomatik gedişlər etməli və Moskvanın Ermənistana tam nəzarət imkanlarını məhdudlaşdırmalıdır.
Qərbin Ermənistanı tam müdafiə etməsinin qarşısını almaq üçün, Avropa İttifaqına daha çox iqtisadi və enerji layihələri təqdim edilməlidir.
Ermənistanın silahlanma prosesi Azərbaycan üçün yeni təhlükə yaradır, bu səbəbdən Bakı öz hərbi-texniki inkişafını daha da sürətləndirməlidir.
Təxribatlara kəskin cavab verilməli və Ermənistana açıq şəkildə yeni münaqişənin onun üçün fəlakət olacağı göstərilməlidir.
Ermənistan sülh sazişini uzatmaq üçün müxtəlif taktikalar tətbiq etsə də, Azərbaycan beynəlxalq müstəvidə sülh gündəliyini təbliğ edərək diplomatik üstünlüyünü saxlamalıdır.
Ermənistanın konstitusiya dəyişiklikləri etməsi üçün əlavə beynəlxalq təzyiqlər artırılmalıdır.
Hazırkı vəziyyət göstərir ki, Ermənistan ya yeni hərbi avantüraya hazırlaşır, ya da sülh prosesini ləngitmək üçün təxribatlar törədir. Hər iki halda, Azərbaycanın strateji üstünlüyü qalmaqdadır, lakin bu vəziyyətin idarə edilməsi üçün Bakı həm hərbi, həm də diplomatik səviyyədə aktiv olmalıdır. Sülh sazişinin real şəkildə imzalanması üçün Ermənistanın konstitusiya dəyişiklikləri etməsi və geosiyasi reallıqları qəbul etməsi şərtdir. Bu isə, real görünmür. Azərbaycan isə, bölgədə güc balansını qoruyaraq strateji mövqeyini möhkəmləndirməyə davam etməlidir.
12:33 26.03.2025
Oxunuş sayı: 17240
