Texnologiya
Süni intellekt və İslam dəyərləri
Malayziya Baş Naziri Anvar İbrahim, gənc İT mütəxəssislərinə süni intellekt (SI) sistemlərinə İslam dəyərlərini daxil etmələrini təklif edib. O, bunun SI-nin daha etik və ədalətli fəaliyyət göstərməsinə kömək edəcəyini bildirib. Anvar 2022-ci ildən bəri, Malayziyada SI və texnologiyanın inkişafını ölkənin iqtisadi gündəminin əsas məsələlərindən biri olaraq önə çəkib. Lakin, dini prinsiplərin alqoritmlərə daxil edilməsi, süni intellektin necə işləyəcəyinə dair ciddi suallar doğurur. Xüsusən, Malayziyada media üzərində nəzarət artdıqca və sosial harmoniyanın adı altında senzura gücləndikcə, bu yanaşmanın təhlükələri daha da dərinləşir.
Süni intellekt sadə bir alət kimi qəbul olunsa da, bu alət məlumatlardan öyrənərək və müəyyən qaydalara əməl edərək işləyir. Lakin, İslam kimi dini bir çərçivə daxil edildikdə, bu, sadəcə qaydaların tətbiqi deyil, bir inanc sisteminin tətbiqi deməkdir. Bu isə çox ciddi nəticələrə yol aça bilər. Bu, siyasi ideologiyaların süni intellektə daxil edilməsi kimi eyni təhlükələri daşıyır.
Dini süni intellektin təhlükələri, dini dogmaların subyektiv və müxtəlif mədəniyyətlərdə fərqli şəkildə şərh edilməsindən irəli gəlir. Məsələn, İslam, digər dinlər kimi, müxtəlif mədəniyyətlər və düşüncə məktəbləri tərəfindən fərqli şəkildə anlaşılır. Dini münaqişələrin tez-tez zorakılıq və bölünmələrə səbəb olduğu dünyada, belə dəyişkən bir əxlaqi kompasın süni intellektə tətbiqi çox təhlükəli ola bilər.
Margaret Atwood’un “The Handmaid’s Tale” romanında təsvir edilən teokratik rejimi düşünək: burada dini əxlaqın tətbiqi cəmiyyətin idarə edilməsinə səbəb olur. Dini mətnlərin sərt şərhinə əsaslanan bir süni intellekt səhiyyə, ədliyyə və ya təhsil sahələrinə nəzarət etsə, ayrı-seçkilik tətbiq edə bilər və ya əxlaqi mütləqçilikləri haqlı çıxara bilər.
Bəzi insanlar süni intellektin fəaliyyətini yönləndirmək üçün əxlaqi prinsiplərin tətbiq edilməsini müdafiə edə bilər. Lakin, bu prinsiplərin dini olması lazımdırmı? Əxlaqlı süni intellekt, ədalət, şəffaflıq və məsuliyyətə əsaslanan daha geniş bir yanaşmanı təmsil etməlidir. Süni intellekt dini və ya ideoloji prinsiplərlə yox, insanlıq üçün əsas olan əxlaqi prinsiplərlə proqramlaşdırılmalıdır.
Eyni zamanda, dini prinsiplərin süni intellektə daxil edilməsi, əxlaqi agentlikdən imtina etmək deməkdir. Bu, insanların əxlaqi qiymətləndirmələri süni intellekt alqoritmlərinə təhvil verməsi ilə nəticələnə bilər, hansı ki, bu da insanların düşünmə və ayırd etmə öhdəliklərini tərk etmələri anlamına gəlir. Siyasi ideologiyaların süni intellektə daxil edilməsi də dini yanaşmalar qədər narahatlıq doğurur. Son illərdə siyasi qüvvələr, süni intellektin necə işləməsi ilə bağlı təsir etməyə çalışıblar. Məsələn, Çin hökuməti, sosial harmoniyanı və dövlətin siyasi gündəmindəki prioritetləri ön planda tutan süni intellekt sistemləri təklif edir. Bu sistemlər vətəndaşların izlənməsi və idarə edilməsi üçün istifadə olunur. Oxşar şəkildə, ABŞ kimi Qərb ölkələrində də süni intellektin inkişafı bəzən risklərə yol açır. Siyasi dəyərlər əsasında fəaliyyət göstərən süni intellekt sistemləri, avtoritar ideologiyaları gücləndirə və təkrarlaya bilər.
Süni intellektin xüsusiyyəti, böyük məlumatları emal edib qərar qəbul etməsidir və bu proses şəffaf olmayabilir. Bu qabiliyyət, ideoloji məqsədlər üçün manipulyasiya oluna bilər. Əgər bir süni intellekt sistemi müəyyən siyasi ideologiyaları digərlərindən üstün tutarsa, bu sistemlər zorakılıq və təzyiq vasitəsi olaraq istifadə edilə bilər. Məsələn, dövlət nəzarətində olan bir süni intellekt, vətəndaşların azadlıqlarını məhdudlaşdıran qərarlar verə bilər. Eyni şəkildə, dini motivasiya ilə formalaşdırılmış bir süni intellekt, inançsızları cəmiyyətdən təcrid edə bilər. Beləliklə, ideologiyalara əsaslanan süni intellekt neytral bir alət olmaqdan çıxır və xüsusi inancları həyata keçirən bir alətə çevrilir.
Bu cür bir süni intellekt, demokratik cəmiyyətlərdə plüralizm, müzakirə və fərdi hüquqların əhəmiyyətini zədələyə bilər. Nəzarətsiz qaldıqda, mövcud status-kvonu gücləndirə bilər və etirazları boğa bilər. Tarix, dini və siyasi ideologiyaların təzyiq yaratmaq üçün necə istifadə edildiyini göstərən çoxsaylı nümunələrlə doludur. Süni intellekt, bu səhvi təkrarlamamalıdır.
Anvarın təklifi, dövlət mediasına nəzarətin artdığı və dini qurumların gücünün artırıldığı Malayziya kontekstində xüsusilə narahatlıq doğurur. Anvarın hökuməti artıq mühafizəkar seçicilərə yönələn strategiyasının zəifliyini göstərib. Malaylar əksər hallarda müxalifətə sadiqdir. Anvarın dini gündəmi irəlilətməsi, öz tərəfdarları üçün bir maneə ola bilər və Malayziyanın dini azlıqlarının hüquqlarını təhdid edə bilər.
Anvarın İslam dəyərlərini süni intellektə daxil etməyə çağırışı, yeni bir texnologiyaya əxlaqi istiqamət vermək üçün düşünülməmiş bir addım ola bilər. Lakin əslində, din, süni intellektin etikası üçün uyğun bir çərçivə deyil. Süni intellekt daha geniş, plüralist və ədalət, bərabərlik və hüquq kimi ümumi insan dəyərlərinə əsaslanan bir çərçivə ilə proqramlaşdırılmalıdır. Süni intellektin gələcəyi dini və siyasi ideologiyalar üçün bir döyüş meydanı olmamalıdır. Bu, əksinə, əməkdaşlıq, yaradıcılıq və insan təcrübəsinin müxtəlifliyini qiymətləndirən əxlaqi düşüncənin bir sahəsi olmalıdır – həm Malayziyada, həm də dünyada.
Gülay Qəribova
23:16 22.01.2025
Oxunuş sayı: 17477
