Zəfər Paradının Siyasi Semiologiyası: Suverenlik, Birlik və Yeni Geosiyasi İdentiklik

1. Hərbi paradda dünyaya verilən mesajlar

Azadlıq meydanında üç liderin birgə dayanması, üç himnin ardıcıl səslənməsi və Türkiyə ilə Pakistan hərbçilərinin Azərbaycan ordusu ilə eyni sırada addımlaması – təkcə diplomatik və ya hərbi-protokol hadisəsi deyil, həm də dərin simvolik, psixopolitik və geosiyasi məna daşıyan bir performansdır. Burada dövlətlərin jestləri və hərəkətləri rəsmi protokoldan çıxaraq ideoloji ünsiyyətin və kollektiv kimlik nümayişinin dilinə çevrilir.

Bu mənzərə, bir tərəfdən, daxili kollektiv yaddaş və milli psixologiya üzərində təsir yaradır, digər tərəfdən isə xarici siyasi sistemlərə yönəlmiş strateji mesaj funksiyasını daşıyır.

Simvolik dilin semantik gücü

Azadlıq meydanı bu dəfə yalnız bir coğrafi məkan deyil, həm də tarixi və mənəvi məna yüklü səhnə idi. Azərbaycanın, Türkiyənin və Pakistanın himnlərinin ardıcıl səslənməsi, ilk baxışda, rəsmi etik qaydalara uyğun bir mərasim təsiri bağışlasa da, mahiyyət etibarilə siyasi-mədəni identifikasiya aktıdır.

Bu ardıcıllıqda Azərbaycan dövlətinin mərkəzdə dayanması ilə yanaşı, Türkiyə və Pakistanın simvolik iştirakının yaratdığı mesaj “dövlətlərarası bərabərlik” deyil, “mənəvi qardaşlıq” münasibətidir. Bu, formal diplomatik protokolun sərt rasionallığını aşan, emosional və ideoloji yaxınlığı təsdiqləyən bir səhnədir.

Himnlərin birgə səslənməsi siyasi melodiyadan çox, ideoloji harmoniya təsiri yaradır: səslərin ardıcıllığı regionun çoxəsrlik mədəni rezonansına çevrilir. Bu harmoniyada yalnız hərbi qardaşlıq deyil, həm də postkolonial özünütəsdiq çağırışı eşidilir — “biz tabe deyilik, biz bərabərik” mesajı.

Daxili siyasi mənası: millətçilik və qələbə ritualı

Azərbaycan üçün bu səhnə daxili konsolidasiyanın bir növ mərasim mərhələsidir. Dövlətin lideri, ordusu və xalqı arasında son beş ildə formalaşan “Zəfər ideologiyası” bu kimi mərasimlər vasitəsilə yenidən istehsal olunur.

Bu, həm vətəndaş həmrəyliyinin teatrı, həm də millətin özünə inamının səhnələşdirilməsidir. Üç himn və üç bayraq eyni anda dalğalananda, bu, Azərbaycan ictimai şüurunda belə bir düşüncə yaradır: “Biz artıq tək deyilik, bizim səsimiz regionda, hətta müsəlman dünyasında əks-səda tapır.”

Sosiopsixoloji baxımdan bu, postmüharibə dövrünün legitimlik mərhələsidir — dövlət öz gücünü yalnız hərbi qələbə ilə deyil, həm də mədəni və mənəvi həmrəyliyin rəmzi ilə möhkəmləndirir. Paradın vizual dili dövlətin ideoloji nizamını emosional səviyyədə cəmiyyətə ötürür.

Bu baxımdan, Türkiyə və Pakistan hərbçilərinin yürüşü Azərbaycan xalqında “müttəfiq yaddaşı” formalaşdırır. Hər bir addım, hər bir bayraq yellənməsi “ortaq tarix”, “ortaq tale” hissini oyadır. Bu, modern millətçiliyin klassik mexanizmidir — “biz kimik?” sualına “biz birliyik” cavabını simvol vasitəsilə vermək.

Xarici geosiyasi semantika: alternativ mərkəzin doğuluşu

Paradın simvolik oxunuşu təkcə daxili sferada deyil, həm də xarici aləmdə yeni güc balansı mesajı daşıyır.

Üç liderin eyni tribunada dayanması və üç ordunun eyni sırada yürüməsi, Cənubi Qafqazın geosiyasi xəritəsində alternativ güc qovşağının formalaşdığını göstərir.

Bu, təkcə Azərbaycan və Türkiyənin “bir millət – iki dövlət” tezisinin təkrarı deyil. Pakistanın iştirakı ilə bu ideya “bir mədəniyyət – çox dövlət” konsepsiyasına çevrilir. Bu isə artıq regionaldan qlobal səviyyəyə keçən transregional həmrəylik mesajıdır.

Bütün bunlar hegemonik sistemlərə qarşı sakit, lakin aydın siqnal göndərir: Cənubi Qafqazda qərarverici tək mərkəz yoxdur. Burada artıq regional balansı qorumağa qadir, ideoloji və mənəvi legitimliyə malik yeni bir birlik mövcuddur.

Bu birlik hələ formal hərbi alyans deyil, lakin mənəvi-mədəni ittifaq səviyyəsində yeni güc dilinin başlanğıcıdır. Azərbaycan bu kontekstdə həm simvolik, həm də diplomatik mərkəz rolunu oynayır — bu, onu “kiçik dövlət” statusundan çıxararaq orta güc (middle power) səviyyəsinə yüksəldir.

Ritualın dərin siyasi-psixoloji funksiyası

Bu cür mərasimlər siyasətin ən arxaik, lakin ən effektiv alətlərindəndir. Dövlətin bədən dili, ordunun ritmik addımları, bayraqların sinxron dalğalanması — bütün bunlar kollektiv duyğu mühəndisliyinin elementləridir.

Azadlıq meydanındakı bu harmoniya milli suverenliyin səssiz səhnələşdirilməsidir. Siyasət bəzən sözlə deyil, səslə, musiqi ilə, hərəkətlə danışır.

Bu səhnədə himnlər qılıncın yerini tutur — çünki musiqi və ritm vasitəsilə dövlətlər öz mövqelərini “döyüşsüz” şəkildə bəyan edirlər. Bu, artıq sərt gücdən yumşaq gücə keçidin göstəricisidir.

Parad həm də tarixlə dialoq idi. 1918-ci ildə Bakını azad edən Qafqaz İslam Ordusu ilə 2020-ci ilin Zəfər Ordusu arasında simvolik bağ yenidən təsdiqləndi. Bu, tarixi spiralın bağlanması, kollektiv kimliyin zaman içində tamlanması kimi oxuna bilər.

Pan-Türk və pan-İslam sintezinin yeni mərhələsi

Azərbaycan, Türkiyə və Pakistanın eyni platformada görünməsi pan-Türk və pan-İslam ideyalarının realpolitik sintezinin başlanğıcı kimi dəyərləndirilə bilər.

Əgər pan-Türkizm tarixən mədəni və etnolingvistik əsasda qurulmuşdusa, pan-İslamizm dini və mənəvi həmrəylik üzərində dayanırdı. Bu səhnədə hər iki konsepsiyanın geosiyasi təcəssümü müşahidə olunur: ortaq dəyərlər yalnız ideya səviyyəsində deyil, praktik diplomatik davranışda öz əksini tapır.

Pakistanın burada iştirakı həm İslam həmrəyliyi, həm də Cənubi-Asiya ilə Qafqaz arasında yeni siyasi körpü funksiyasını ifadə edir. Bu, həm Türkiyənin Avrasiya strategiyasına, həm də Azərbaycanın Orta Dəhliz siyasətinə əlavə dərinlik gətirir.

Paradın alt-mənası: qələbədən sabitliyə keçid

Əgər 2020-ci ilin Zəfər Paradı müharibənin simvolik sonluğu idisə, 2025-ci ilin paradı sülhün başlanğıcının elanıdır.

Bu dəfə qələbə “keçmişin revanşı” deyil, “gələcəyin memarlığı” kimi təqdim olunur. Üç liderin birgə çıxışı göstərdi ki, müharibə sonrakı dövrdə əsas məqsəd yalnız bərpa deyil, həm də regional nizamın yenidən dizaynıdır.

Beləliklə, Azadlıq meydanındakı səhnə həm qələbənin rəmzi, həm də sabitliyin təməli kimi oxunmalıdır.

Bu səhnə bir cümlə ilə desək, dövlətlərin musiqi ilə danışdığı andır. Himnlər və addımlar vasitəsilə siyasət musiqiyə, musiqi isə ideologiyaya çevrildi.

Azərbaycan, Türkiyə və Pakistan bu səhnədə birgə dayanaraq, dünyaya yalnız hərbi və diplomatik deyil, həm də mənəvi və sivilizasion həmrəylik mesajı göndərdilər.

Daxildə bu, milli qürurun təzələnməsi, xaricdə isə birtərəfli hegemoniyalara qarşı alternativ çoxqütblü nizamın mümkünlüyünün sübutu idi.

Azadlıq meydanında səslənən üç himn — üç xalqın eyni məqsəd naminə səslənən üç səsi — XXI əsrin Avrasiya məkanında yeni həmrəylik fəlsəfəsinin manifestinə çevrildi.

2. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin verdiyi mesajlar

İlham Əliyevin nitqi, Zəfərin beşinci ildönümündə səsləndirilmiş olsa da, mahiyyət etibarilə sadəcə bir yubiley çıxışı deyil — müstəqilliyin fəlsəfi və siyasi manifestidir. Onun ritorikasında əsas xətt — suverenlik, tarixi ədalətin bərpası və milli qələbənin legitimləşdirilməsi ideyalarıdır. Lakin bu ideyalar sırf emosional və ya qələbəçi tonla təqdim edilmir; əksinə, sistemli bir siyasi konsepsiyanın, dövlətçilik fəlsəfəsinin sütunları kimi qurulur.

Əliyev bu nitqdə milli müstəqillik konsepsiyasını “reallıq dili” ilə izah edir: o, həm tarixi zülmün və işğalın nəticələrini xatırladır, həm də bu travmadan çıxış yolunu “öz gücünə inam” vasitəsilə formalaşdırır. Burada “suverenlik” anlayışı yalnız beynəlxalq hüquq mənasında deyil, psixoloji və siyasi azadlıq anlamında təqdim olunur — yəni, xalqın öz taleyinə sahib çıxması, iradənin müstəqilliyə çevrilməsi kimi.

Əliyev daxili auditoriyaya müraciət edərkən, Zəfəri sadəcə hərbi əməliyyat kimi deyil, dövlətin uzunmüddətli intellektual və iqtisadi səfərinin məntiqi nəticəsi kimi təqdim edir. O, hərbi gücü iqtisadi gücdən, iqtisadi gücü isə milli həmrəyliyə dayanan sabitlikdən ayırmır. Bu zəncir onun nitqinin əsas strukturunu təşkil edir: iqtisadi müstəqillik → siyasi suverenlik → hərbi qüdrət → milli iradə.

Bu, modern dövlətçilikdə “hard power” və “soft power” balansının klassik modelinə uyğun gəlir. Əliyev bu balansı Azərbaycan təcrübəsində təzahür etdirir: bir tərəfdən, ölkənin hərbi gücü ilə fəxr edir, digər tərəfdən, bu gücü “xalqın birliyi və dövlətin rasional idarəetməsi” ilə əsaslandırır. Yəni, qələbə təkcə ordunun deyil, bütün sistemin — xalqın, iqtisadiyyatın, siyasi institutların qələbəsidir.

Nitqin bu hissəsində Əliyev kollektiv subyektlik qurur. “Biz azad etdik”, “biz bərpa etdik”, “biz yaratdıq” kimi ifadələr “mən”dən “biz”ə keçidi göstərir. Bu keçid lider kultunu kütləvi kollektivlik ideyasına bağlayır və nəticədə, “xalq–dövlət–lider” triadası müasir Azərbaycan identikliyinin mərkəzinə çevrilir.

Əliyevin nitqindəki ikinci istiqamət — xarici auditoriyaya ünvanlanmış strateji xəbərdarlıq və yeni rolu bəyan etmək xəttidir. O, Azərbaycanın artıq regionda “kiçik dövlət” kimi deyil, tarixi ədaləti bərpa etmiş, öz iradəsini sübut etmiş subyekt dövlət kimi hərəkət etdiyini göstərir.

Bu ritorika, xüsusilə Cənubi Qafqaz kontekstində, Azərbaycanın öz geosiyasi manevr imkanlarını genişləndirdiyini göstərir. Əliyev “biz heç kimdən asılı deyilik” deyərkən, bu, təkcə iqtisadi müstəqilliyə işarə deyil, həm də qərarvermə azadlığının strateji ifadəsidir. Bu cümlə Qərbə, Rusiyaya və İrana eyni anda yönəlmiş balanslı, lakin prinsipial siqnaldır: Azərbaycan bütün güclərlə əməkdaşlığa açıqdır, amma heç bir gücün orbitində deyil.

Bu kontekstdə onun “Azərbaycan iqtisadi cəhətdən heç kimdən asılı deyil” fikri diplomatik özünəyetərliliyin manifestinə çevrilir. Bu, post-sovet məkanında nadir bir mövqedir: Əliyev göstərir ki, dövlət yalnız resurslara malik olmaqla deyil, həm də öz resurslarını idarə edə bilmək iradəsi ilə müstəqil ola bilər.

Eyni zamanda, nitqin daxili arxitekturasında strateji tərəfdaşlara sədaqət çağırışı da gizlidir. “Bizimlə olan, qalib tərəfdədir” məntiqi bu çıxışın səssiz alt qatıdır. Yəni, Əliyev həm regiondakı dostlarına (xüsusilə Türkiyə və Pakistana), həm də neytral tərəfdaşlara (məsələn, Mərkəzi Asiya dövlətlərinə) belə bir mesaj verir: Azərbaycanın müttəfiqliyi artıq tək regional deyil, qlobal reallıqlarda hesablanan dəyərdir.

Əliyevin ritorikasında müstəqillik yalnız siyasi status deyil, həm də mənəvi prinsip kimi təqdim olunur. Onun nitqində “ədalət”, “haqq”, “milli ləyaqət” kimi ifadələr beynəlxalq hüquq terminlərindən çox, etik kateqoriyalar kimi işlənir. Bu isə nitqi hüquqi sənəddən daha çox mənəvi manifestə çevirir.

Bu baxımdan, Əliyev müasir siyasi diskursda “postkolonial suverenlik” anlayışını praktik şəkildə təcəssüm etdirir. Yəni, Azərbaycan təkcə işğaldan azad olmayıb, həm də “qəbul olunmuş qaydalar sistemi”ndə öz yerini diktə edən aktora çevrilib. Bu, xüsusilə onun “biz öz ərazi bütövlüyümüzü özümüz bərpa etdik” cümləsində kulminasiyaya çatır.

Bu ifadə, əslində, beynəlxalq sistemin ikili standartlarına qarşı səssiz ittihamdır. Əliyev göstərir ki, Azərbaycan ədaləti gözləməyib, ədaləti həyata keçirib. Bu, diplomatik ritorikada nadir, lakin təsirli bir ton yaratdı: o, həm ədalətin müdafiəçisi, həm də onun icraçısı rolunu öz üzərinə götürür.

Əliyevin çıxışı sadəcə liderin fərdi düşüncəsinin ifadəsi deyil, həm də müasir Azərbaycan dövlətçiliyinin ideoloji konturunun bərpasıdır. O, milli ideologiyanı üç dayağa söykəndirir:

1. Tarixi ədalətin bərpası (keçmişin haqsızlıqlarına cavab),

2. İqtisadi-siyasi müstəqillik (bu günün reallığı),

3. Qlobal aktor kimi gələcəyin dizaynı (beynəlxalq səviyyədə subyektlik).

Bu üç qatlı sistem həm millətçilikdən, həm rasional idarəetmədən, həm də qlobal diplomatik realizmdən ibarətdir.

Bu çıxışla Əliyev Azərbaycan üçün yeni mərhələni elan etdi — müharibədən sonra diplomatiya mərhələsi. Qələbə artıq emosional hadisə deyil; o, beynəlxalq dialoqda siyasi kapitala çevrilib.

İlham Əliyevin nitqi həm daxildə dövlətçilik yaddaşını təzələyir, həm də xaricdə Azərbaycanın yeni kimliyini elan edir. Bu, artıq “keçmişin qurbanı olan dövlət”in yox, öz tarixini yazan dövlətin ritorikasıdır.

O, həm xalqına, həm də dünyaya göstərdi ki, Azərbaycan müstəqilliyi yalnız sənədlərdə deyil, tale seçimində, davranışda və iradədə yaşayan bir reallıqdır.

Bu nitqin ən dərin qatında səssiz, amma güclü bir cümlə dayanır:

“Biz tarixdə iz qoymaq üçün deyil, tarixi dəyişmək üçün buradayıq.”

Bu, artıq postmüharibə dövrünün Azərbaycanın geosiyasi paradiqmasının əsas tezisinə çevrilib — suverenlik yalnız hüquq deyil, həm də yaradıcı iradədir.

3. Rəcəb Tayyib Ərdoğanın verdiyi mesajlar

Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın çıxışı yalnız diplomatik jest deyil, həm də pan-Türk ideyasının siyasi və məkanlı reallığa çevrilmiş formasıdır. Onun nitqi ritorika ilə praktikanın, ideologiya ilə strategiyanın qovşağında dayanır. Ərdoğan bu çıxışda pan-Türk diskursunu yalnız tarixi-mədəni kimlik səviyyəsində deyil, həm də konkret geopolitik və iqtisadi davranış səviyyəsində yenidən formalaşdırır.

Ərdoğanın sözlərində Qarabağ zəfəri təkcə Azərbaycanın müharibədə qələbəsi kimi deyil, Türk dünyasının kollektiv siyasi oyanışı kimi təqdim olunur. Bu, artıq milli hadisə deyil, mədəni-sivilizasion hadisədir. Türkiyə lideri həmin qələbəni “ortaq iradənin” nəticəsi kimi göstərməklə, Türk coğrafiyasında yeni ideoloji xətt çəkir: bir dövlətin qələbəsi, bütün Türk dünyasının gücünün sübutudur.

Ərdoğanın nitqi göstərir ki, XXI əsrin pan-Türkçülüyü artıq yalnız “milli duyğu” və “mədəni yaxınlıq” konsepsiyası ilə məhdudlaşmır. O, strateji əlaqələr və iqtisadi qarşılıqlı asılılıq üzərində qurulan yeni inteqrasiya modelinə çevrilir.

Əgər XX əsrin əvvəllərində pan-Türkçülük ideoloji romantizm kimi təzahür edirdisə, bu gün onun reallıq koordinatları var — konkret layihələr, konkret yollar, konkret enerji axınları. Ərdoğan çıxışında bu ideyanı “söz”dən “sistem” mərhələsinə keçirir.

Onun ritorikasında “Türk dünyası” anlayışı coğrafi məhdudluqdan çıxaraq transmilli və iqtisadi dinamizm qazanır. Artıq “bir millət, iki dövlət” formulu “bir mədəniyyət, ortaq məkan və qarşılıqlı maraqlar sistemi” səviyyəsinə yüksəlir.

Bu, Türkiyənin öz liderlik modelini təsdiqləmək cəhdidir — Ankara ideoloji mərkəz olmaqla yanaşı, iqtisadi və nəqliyyat infrastrukturunun da mərkəzinə çevrilir.

Ərdoğanın çıxışının əsas semantik oxunuşu iki qatdadır.

Birinci qat — ideoloji liderlik: O, Türk dünyasının mənəvi atası kimi danışır. Qələbəni “ümumtürk qüruru” adlandırmaqla, Türkiyənin öz “sivilizasion məsuliyyətini” bəyan edir. Bu, sadəcə dostluq ifadəsi deyil — Ankaranın ideoloji hegemoniya layihəsinin mədəni təməlidir.

Ərdoğan bu yolla həm Türk Dövlətləri Təşkilatında, həm də geniş Avrasiya məkanında mənəvi mərkəz funksiyasını möhkəmləndirir. Qarabağ qələbəsini ortaq yaddaşa çevirmək, türk xalqları arasında bir “müqəddəs məkan” yaratmaq deməkdir. Bu, pan-Türkizmin emosional nüvəsini dirçəldir.

İkinci qat — praqmatik liderlik: Ərdoğanın nitqindəki konkret enerji, nəqliyyat və infrastruktur layihələri vurğusu Türkiyənin bu ideologiyanı iqtisadi mexanizmə çevirmək niyyətini göstərir.

O, “Bakı–Tbilisi–Ceyhan”, “Şahdəniz”, “TANAP” və yeni “İğdır–Naxçıvan qaz xətti” kimi layihələri sadalayaraq, “Türk həmrəyliyi”ni təkcə mədəni ideya yox, real iqtisadi arteriya kimi təqdim edir. Bu, ideologiyanın maliyyə və enerji damarlarını müəyyənləşdirən bir siyasətdir.

Beləliklə, Ərdoğanın liderliyi həm “ruhani mərkəz”, həm də “logistik mərkəz” liderliyidir — ideologiya ilə infrastruktur arasında bir körpü.

Ərdoğan nitqində Qarabağ zəfərini lokal müharibə deyil, ümumtürk mücadiləsinin parlaq simvolu kimi təqdim edir. O, bu qələbəni yalnız torpaqların azadlığı kimi yox, həm də vicdanın və ədalətin bərpası kimi səciyyələndirir.

Bu, həm Azərbaycan xalqının emosional mükafatı, həm də Türk dünyasının mənəvi kapitalının artımı kimi işləyir. Ərdoğan burada siyasətçi kimi deyil, mədəni simvol ustası kimi davranır — qələbəni yalnız nəticə kimi deyil, hekayə kimi təqdim edir.

Bu hekayə üç məqsədə xidmət edir:

1. Türk dünyasında ortaq yaddaş yaradır;

2. Türkiyənin “qoruyucu qardaş” obrazını möhkəmləndirir;

3. Qələbəni gələcək regional əməkdaşlıq üçün psixoloji resursa çevirir.

Ərdoğan “Qarabağ türk tarixinin qızıl hərflərlə yazılan səhifəsidir” dedikdə, bu sadəcə tərif deyil — kollektiv identiklik çağırışıdır.

Ərdoğanın çıxışında sərt hərbi ritorikadan çox, yumşaq gücün siyasəti hiss olunur. Türkiyə artıq yalnız hərbi müttəfiq deyil, həm də ideoloji mentor və iqtisadi investor rolundadır.

Bu, həm regionun yeni nizamında Türkiyənin strateji yerini gücləndirir, həm də onun “neoosmanlı” deyil, “neoavrasiyaçı” lider kimi qəbul edilməsini təmin edir.

Ərdoğanın səsi paradda səslənərkən, o, eyni anda üç istiqamətə mesaj göndərirdi:

• Rusiyaya — Türkiyə bölgədə alternativ balans gücüdür;

• Qərbə — regionda sabitliyi təmin edən məsul aktor Ankara ola bilər;

• Türk dünyasına — birlik yalnız şüar deyil, ortaq iqtisadi gələcəkdir.

Bu, klassik “müttəfiq ritorikasından” fərqli olaraq stratejik qarşılıqlı asılılıq modelini təklif edir.

Ərdoğanın nitqi yalnız Bakı səhnəsinə deyil, bütün Avrasiya məkanına ünvanlanmışdı. O, Şuşa Bəyannaməsini xatırladaraq, “Türk dünyası bir mədəni ailə kimi möhkəmlənəcək” mesajı verdi. Bu, əslində, Türk Dövlətləri Təşkilatının ideoloji xəritəsini konkretləşdirir.

Əgər əvvəllər Türk inteqrasiyası mədəni forumlar və simvolik bəyannamələr səviyyəsində qalırdısa, indi bu çıxış onun maddi strukturunu – nəqliyyat dəhlizlərini, enerji axınlarını və sərmayə marşrutlarını təsdiqləyir.

Ərdoğanın “Orta Dəhliz” və “Zəngəzur marşrutu”na toxunması, Türk dünyasının artıq Yaxın Şərqdən Avropaya qədər uzanan vahid iqtisadi arxitekturasını təsvir edir. Bu, yeni Avrasiya mərkəzçiliyin türk versiyasıdır — enerji və logistika diplomatiyası üzərində qurulmuş sivilizasion strategiya.

Ərdoğanın nitqi həm də Azərbaycan–Türkiyə münasibətlərinin psixoloji səviyyədən strateji səviyyəyə keçidini təsdiqlədi.

Əgər əvvəllər bu münasibətlər “qardaşlıq” termini ilə ifadə olunurdusa, bu gün bu, müttəfiqlik və qarşılıqlı iqtisadi maraq konsepsiyası ilə ifadə olunur. Ərdoğanın vurğuladığı enerji layihələri, nəqliyyat xəttləri, ticarət kanalları — bu münasibətləri emosiyadan sistemə daşıyan konkret infrastruktur sütunlardır.

Beləliklə, “bir millət, iki dövlət” formulu artıq praktik əməkdaşlıq ideyasına çevrilir — “bir məkan, ortaq inkişaf”.

Ərdoğanın nitqi pan-Türk ideologiyasını real siyasətin və iqtisadi fəaliyyətin dəyər çərçivəsinə saldı. O, həm lider, həm memar, həm də natiq kimi bu konsepsiyanın üç istiqamətini formalaşdırdı:

1. Tarixi-mədəni inteqrasiya – ortaq yaddaşın bərpası;

2. İqtisadi-strateji sintez – enerji və logistika vasitəsilə praktik bağların qurulması;

3. Diplomatik həmrəylik – çoxqütblü dünyada Türk dövlətlərinin öz mərkəzini yaratması.

Bu nitqin dərin qatında bir cümlə dayanır: “Türk dünyasının gücü, birliyinin reallığa çevrilməsi ilə ölçüləcək.”

Ərdoğanın çıxışı bu birliyin emosional başlanğıcını maddi zəmində bərqərar etdi — artıq bu həmrəylik nə yalnız şeir, nə də şüardır; bu, qütbləşən dünyanın ortasında doğan yeni türk qütbünün manifestidir.

4. Pakistan Baş naziri Şahbaz Şərifin verdiyi mesajlar 

Şahbaz Şərifin çıxışı həm ritorik, həm də siyasi məzmun baxımından müsəlman dünyasında ədalət, həmrəylik və suveren iradə ideyasının bərpası kimi səsləndi. Onun nitqində iki paralel xətt diqqəti cəlb edir: dini-mədəni birlik və suveren xalqların öz taleyini müəyyən etmə haqqı. Bu iki xətt bir-birini tamamlayaraq həm Pakistanın ideoloji mövqeyini, həm də onun geosiyasi istiqamətini formalaşdırır.

Əslində, Şahbaz Şərifin çıxışı Pakistan diplomatiyasının klassik “islam həmrəyliyi” ritorikasını yeni, daha rasional kontekstdə təqdim etdi. Əgər keçmişdə bu anlayış daha çox mənəvi çağırış kimi səslənirdisə, indi bu çıxışda o, müasir beynəlxalq münasibətlərdə dəyərlərin siyasi instrumentallaşdırılması səviyyəsinə qalxır. Yəni “qardaşlıq” və “həmrəylik” anlayışları emosional deyil, dövlət strategiyasının geosiyasi kodları kimi işləyir.

Şərifin nitqində “ümumi iman, ortaq tarix və ortaq taleyə inam” kimi ifadələr yalnız dini metafora deyil — islami mədəniyyətin siyasi semantikasıdır. O, bu çıxışda Azərbaycanla Pakistan arasında qardaşlıq münasibətini dini-mənəvi platformadan qaldıraraq, ümumdünya müsəlman həmrəyliyinin konkret simvoluna çevirir.

Qarabağ zəfərinin “İslam dünyasının qüruru” kimi təqdim edilməsi bu baxımdan təsadüfi deyil. Şərif üçün Azərbaycan təkcə regional müttəfiq deyil, həm də ümumi ideoloji qələbənin daşıyıcısıdır — yəni, ədalətin güclə deyil, iman və iradə ilə bərqərar edilə biləcəyinin sübutu.

Bu, Pakistanın öz daxili siyasi identikliyinə də xidmət edir. O, Azərbaycan qələbəsini “islam həmrəyliyinin reallığa çevrilmiş nümunəsi” kimi təqdim etməklə, öz xalqına da mesaj verir: müstəqillik, iman və ədalət bir-birindən ayrılmaz prinsiplərdir.

Şərifin çıxışında ən güclü ideoloji xətt “suveren xalqların öz talelərini müəyyən etmə haqqı” ilə bağlıdır. O, Azərbaycanı bu prinsipin praktik sübutu kimi göstərir.

Bu, Pakistanın tarixi təcrübəsinə — xüsusilə Kəşmir məsələsinə — dərin istinad daşıyır. Şərifin ritorikasında Qarabağla Kəşmir, hətta Qəzza arasında mənəvi analoji yaradılır. O, bu üç hadisəni eyni ədalət bərpası xəttinin tərkib hissəsi kimi təqdim edir.

Yəni Azərbaycan uğuru təkcə regional hadisə deyil, ümumdünya müsəlman xalqlarının ədalət uğrunda mübarizəsinin modelidir.

Bu baxımdan, Şərifin çıxışı həm ideoloji investisiya, həm də diplomatik kapital kimi işləyir. O, Azərbaycanın zəfər hekayəsini Pakistan diplomatiyasının “simvolik portfelinə” daxil edir.

Bu çıxış həm də Pakistanın öz beynəlxalq mövqeyini yenidən qurmaq cəhdidir. Son illərdə ölkə regional rəqabət və iqtisadi çətinliklər fonunda siyasi balans axtarır. Azərbaycanla həmrəylik bəyanı bu mənada İslam dünyasında etimad kapitalını artırmaq və Türk dövlətləri ilə yeni strateji bloklara daxil olmaq niyyətini əks etdirir.

Şərifin “Azərbaycan qardaşlarımızın mübarizəsi bizim mübarizəmizdir” ifadəsi, yalnız dəstək jesti deyil; bu, Pakistanın Türk dünyası ilə dərinləşən siyasi yaxınlığının ideoloji əsaslandırılmasıdır.

Beləliklə, Şərif öz nitqi ilə iki istiqamətdə oynayır:

• Qərbə mesaj: suveren xalqların hüquqları ikili standartlardan üstün olmalıdır;

• Müsəlman dünyasına mesaj: ədalət yalnız inamla və birgə dayanışma ilə mümkündür.

Bu, həm də Pakistanın “mədəni diplomatiya” vasitəsilə özünü İslam dünyasının etibarlı, təvazökar, lakin prinsipial aktoru kimi təqdim etməsidir.

Şərifin nitqində Azərbaycan qələbəsi universal ədalət simvoluna çevrilir. Bu, artıq lokal qələbə deyil — müsəlman xalqlarının kollektiv psixologiyasında “ədalətin qayıdışı” arxetipinin dirçəlişidir.

Qarabağ uğuru burada həm geosiyasi, həm də mənəvi hadisə kimi işləyir:

• Geosiyasi baxımdan — müsəlman dövlətlərinin birgə dayanışma potensialını sübut edir;

• Mənəvi baxımdan — “ədalət gec gələ bilər, amma gələcək” prinsipi ilə kollektiv ümid yaradır.

Bu, həm də müasir beynəlxalq münasibətlərdə mədəni-mənəvi dəyərlərin yenidən legitimləşməsi deməkdir. Azərbaycan uğuru “imanın geosiyasəti”nin praktik modeli kimi təqdim olunur — burada güc və ədalət bir-birini tamamlayır.

Şərifin çıxışında Pakistanın özünü “ümumi ədalət səslərinin daşıyıcısı” kimi göstərməsi onun simvolik liderlik iddiasının təzahürüdür. Bu liderlik nə hegemonik, nə də coğrafi mənada deyil — əxlaqi legitimlik üzərində qurulan mənəvi liderlikdir.

O, Azərbaycanı nümunə göstərməklə əslində “biz də eyni iradəyə sahibik” deyir. Bu, Pakistanın Qəzza, Kəşmir və Əfqanıstan kontekstlərində ideoloji mövqe ardıcıllığını təsdiqləyir.

Nəticədə, Şərifin nitqi həm Azərbaycanın qələbəsini İslam dünyasının ortaq dəyərinə çevirir, həm də Pakistanın özünün bu dünyadakı rolunu “ədalət diplomatiyası” üzərindən yenidən müəyyənləşdirir.

Şahbaz Şərifin çıxışı, əslində, mənəvi həmrəyliyin geosiyasi dildə ifadəsidir. Onun ritorikasında “iman”, “ədalət” və “suverenlik” bir sistemin üç dayağı kimi təqdim olunur.

Azərbaycanın qələbəsi bu sistemdə ədalətin mümkünlüyünü, Türkiyənin dəstəyi birliyin reallığını, Pakistanın mövqeyi isə mənəvi legitimliyin universallığını simvollaşdırır.

Beləliklə, Şərifin nitqi həm mənəvi, həm siyasi səviyyədə bir nəticəyə gəlir:

“Suverenlik yalnız ərazilərin deyil, vicdanın azadlığıdır.”

Bu fikir, müasir dünya sistemində, xüsusilə Qərbin ikili standartları fonunda, İslam dünyasının öz kimliyini mənəvi güc və siyasi ədalət birliyində tapmaq cəhdinin bədii ifadəsinə çevrilir.

Bu birlik mesajları İrana və Rusiyaya ünvanlanmış balanslama siqnalıdır, amma birbaşa düşmənçilik çağırışı deyil. İrana işarə həm nüfuz balansı, həm də etnik-mədəni əlaqələr fonunda göndərilir: Tehran bildi ki, regionda Türkiyə və Pakistanla birlikdə Azərbaycan daha geniş dəstək bazasına malikdir. Rusiyaya isə bu, Cənubi Qafqazda yeni rəngarəngli oyunçu şəbəkəsinin mövcudluğunu xatırladır — Moskva sadəcə «status quo»nı qorumağa çətinlik çəkə bilər. Bu oxunuş çıxışların məzmunu və paradda görünən rəmzlərdən məntiqli şəkildə çıxarılır. 

Paradın iqtisadi-logistik aspekti də vacibdir: çıxışlarda Orta Dəhliz və nəqliyyat-enerji layihələrinə aid mesajlar, «tranzit-rolun» vurğulanması Bakı üçün iqtisadi siyasətdə kartların yenidən paylanması deməkdir. Yəni siyasi-hərbi həmrəylik paralelində iqtisadi inteqrasiyaya dair real addımların da olacağı mesajı var — bu, Çin-in «Bir Kəmər, Bir Yol» təşəbbüsü və transmilli ticarət şəbəkələri kontekstində əhəmiyyət daşıyır. 

Azadlıq meydanındakı üç nəfərlik rəmz — görüntü, nitq və hərbi-protokol — bir-birinə bağlanmış iki funksiyanı yerinə yetirdi: daxili milli konsolidasiya və xarici siyasətdə yeni balans siqnalı. Bu siqnalın reallaşması indi planlaşdırılacaq addımların nə qədər praktik, maliyyələşdirilmiş və institutlaşdırılmış olmasından asılıdır.