İlham Əliyevin yeni “BİZ” konsepsiyası

2024-cü il yanvarın 10-da Prezident İlham Əliyev yerli televiziya kanallarına müsahibəsində növbədənkənar seçkiləri “yeni dövrün başlanğıcı” adlandıranda, əslində post-işğal mərhələsinin ideoloji gündəliyini açırdı. O, illərdir dövlətin başlıca amalı – ərazilərin azad edilməsini – artıq tamamlanmış missiya kimi dəyərləndirdi və cəmiyyətə yeni sual ünvanladı: bundan sonra bizi birləşdirən əsas milli ideya nə olmalıdır? “Siyasətçilərdən” tutmuş “alim və ziyalılara” qədər bütün ictimai spektri bu müzakirəyə dəvət etdi. 

Təəssüf ki, bu çağırışa cəmiyyət olaraq yetərincə konseptual cavab verə bilmədik. İdeyalar masa ətrafında toplanmadı, istiqamətlər təkliflərə və şüarlara çevrilmədi. Elə buna görə də, növbəti müsahibəsində Prezident yenə,  hər zamankı kimi, hamıdan daha cəsarətli danışdı: Azərbaycan üçün milli kimlik konsepsiyasının konturlarını özü çəkdi. O, kimlik iyerarxiyasının mərkəzinə etno-dil və dövlət bağlılığını qoydu, vətəndaşlığı onunla yan-yana, məzhəbi isə ictimai siyasətdə “soyuq” vəziyyətdə saxladı; multikonfessional gerçəkliyi inkar etmədən, onu daha böyük bir “Azərbaycanlı” çətirinin altında topladı.

Məlum oldu ki, Azərbaycan gələcək üçün qələbə ilə qüdrətlənmiş daha nadir bir şeyi axtarır — yeni “biz”i.

Bu həftə “Əl-Ərəbiyyə” telekanalına verdiyi müsahibədə Prezident İlham Əliyev həmin “biz”in konturlarını cızdı. Onun üçün kimlik iyerarxiyası başında milli-etnik mənsubiyyət dayanır, vətəndaşlıq ya dərhal onun ardınca, ya da onunla yanaşıdır; dini mənsubiyət tarixi əhəmiyyət daşısa da məzhəb i ictimai həyatda demək olar ki, görünməzdir. Prezident azərbaycanlıları “etniklik, dil və dövlət” üçlüyü ilə bağlanan bir topluluq kimi təsvir edir.  Siqnal aydındır: müharibədən və bərpadan sonra Azərbaycan kollektiv birliyi yenidən inşa edir.

Prezident yaddaşın nisbətən uzaq qatına da toxundu. O, bugünkü baxışı 1918 və 1920 hadisələri fonunda izah etdi: “Biz öz dövlətimizi qurduq, amma bolşeviklər bu dövləti əlimizdən aldılar”. Prezident bildirir ki, gənc respublikanın müstəqilliyi kənar güc tərəfindən əlindən alındı, sonrakı sovet sərhəd qərarları isə Azərbaycanı iki yerə böldü: əsas hissə və Naxçıvan. Bu xatırlatma sadəcə tarixi detal deyil, müharibədən sonrakı dövr üçün “qayıdış, bərpa  və davamlılıq” üzərində qurulan yeni milli kimliyin mənəvi dayağıdır.

Burada ölkə Prezidentinin zərgər incəliyi ilə töxunduğu bir məqam diqqəti cəlb edir. Kimlik, təkcə “biz kimik?” sualına verilən cavabla deyil, həm də incə şəkildə “biz kim deyilik?” çərçivəsi ilə formalaşır. Prezidentin yaddaşa söykənən vurğularında bu xətt sezilir: hadisələrin öz adı ilə adlandırılması və ardıcıllığı bizi müəyyən “başqası”na münasibətdə bir araya gətirir. Burada məqsəd qarşıdurma yaratmaq deyil, “qarşı tərəf” sadəcə sərhədləri aydınlaşdıran, məsuliyyəti və həmrəyliyi gücləndirən simvolik bir fon rolunu oynayır. Bu fon müdafiə refleksi üzərində ilişib qalan kimlik fonu deyil, “başqasını” tarixi yaddaşın guşəsində saxlayan kontekstdir.   Kimliyin mərkəzini isə paylaşdığımız dəyərlər, dil və mədəniyyət, eləcə də işlək institutlar tutur. Beləcə, birləşdirici enerjimiz kənara qarşı reaksiyadan deyil, öz daxilimizdə qurduğumuz etibarlı nizamdan qidalanar. 

Ölkə başçısının bu kontekstdə vurğuladığı digər məqam tarxi vətənin bir hissəsinin əlimizdən alınması, beləliklə onun ikiyə bölünməsidir. Bu vurğu yeni kimliyin “qayıdış” elementinə incə işarədir. “Qayıdış” yalnız fiziki dönüş deyil, həm də yaddaşa, dilə və mədəniyyətə yenidən bağlanma aktıdır. Çünki millətin dayanıqlığı təkcə sərhədlərin bərpasından yox, ortaq xatirələrin və simvolların çağdaş institutlara tikilməsindən doğur. Bu mənada Böyük Qayıdışın əsl strateji dəyəri o zaman açılır ki, azad olunmuş şəhərlərin küçə planları məktəb kurikulumuna, toponimlərin restavrasiyası arxiv və muzey siyasətinə, tarixi məkanların dirçəldilməsi isə gündəlik rituallara və media dilinə çevrilir. Yəni, mədəni kapital (muğamdan aşıq sənətinə, memarlıq irsindən ədəbiyyata) yeni iqtisadi və sosial dövriyyəyə buraxılır, dil siyasəti hər regionda yüksək səviyyəli savad və ünsiyyət qurmaq qabiliyyəti yaradır, diasporla əlaqələr “nostalji klubu”ndan çıxıb, qaytarılan mənanın qlobal daşıyıcısına çevrilir. Belə olanda, qayıdış yalnız keçmişin bərpası yox, gələcəyin ardıcıllığının qurulmasıdır. Məhz belə olduqda etno-simvolik köklər (qurucu yaddaş, itki və dirçəliş motivləri) “nazik” şüarlarla yox, “qalın” institutlarla möhkəmlənir,  etno-mədəni rəngarənglik isə məhz bu institusional ədalətin içində özünü rahat hiss edir. Benedikt Andersonun məntiqi ilə desək, millət məktəbin dərsliyində, bərpa edilmiş məhəllənin gündəlik ritmində, Qarabağ konsertinin səhnəsində, rəqəmsal arxivlərin əlçatanlığında hər gün yenidən “təsəvvür olunur”.  Bunun sayəsində “torpağa dönüş” “mənaya dönüş”lə üst-üstə düşür və azərbaycanlılıq dilin, paylaşılan tarixi yaddaşın və işlək dövlət institutlarının kəsişməsində öz müasir, inklüziv, uzunömürlü konturlarını qazanır.

Prezidentin konturlarını cızdığı bu kimlik  Habermasın dediyi yalnız qayda-qanun və prosedurlara söykənən “konstitusiya vətənpərvərliyi” deyil. Azərbaycan modeli daha zəngin təmələ dayanır: etnik kök, Azərbaycan dili və uzun dövlətçilik ənənəsi. Bunun üzərində isə hamını birləşdirən geniş bir vətəndaşlıq “çətiri” qurulur. Tarazlıq məqsədli seçilib: “nazik” kimliklər asan yayılır, amma qəlblərə toxunmaqda çətinlik çəkir, “qalın” kimliklər insanları hərəkətə gətirir, ancaq bəzən kimlərisə kənarda qoya bilər. Azərbaycan milli-vətəndaş sintezinə yatırım edir: mənalı olacaq qədər güclü, hamını qarşılaya biləcək qədər çevik. 

Prezidentin təklif etdiyi modelin regional dividendi də var. Məzhəbi neytrallaşdıran milli çərçivə Bakıya Tehran, Riyad və Ankara ilə onların rəqabətlərini idxal etmədən danışmağa imkan verir. Moskvanın davranışına narazılığı da din və ya qəzəb dili ilə yox, suverenlik və hüquq leksikonu ilə ifadə etməyə şərait yaradır. Beləliklə, Azərbaycanın üç dəhlizini - Şərq-Qərb, Şimal-Cənub və uzun illər müzakirə olunan Zəngəzur bağlantısını - “konfessional geosiyasət” deyil, “əlaqə/rabitə” hekayəsinin içinə yerləşdirir.

Uğurlu nəticədə ortaya çıxan identiklik nə “qan-torpaq” romantizmi, nə də mədəniyyəti görməzdən gələn utopik vətəndaş dərsi olacaq. O, praktik bir bütövdür: vətəndaşlıq çatısı altında etno-simvolik köklər. Bu, imperiya ilə müstəqil özünüidarə, işğal ilə qayıdışın hər ikisini görmüş bir ölkəyə yaraşır.

Azadlıqdan sonra dövlətlər çox vaxt ya triumfalizmə yuvarlanır, ya da savaşdan sonrakı yorğunluğa. Azərbaycanın liderliyi daha ambisiyalı bir şeyə əl uzadır: səhifəni cırmadan çevirən, mənsubiyyəti intizamla yenidən yazan bir hekayəyə. Qurulacaq yeni  “biz” hər səhər təsəvvür edilməli, hər axşam yaşanmalıdır.

Nicat Məmmədli