Həm rejimin təbliğatçısı, həm də həyatın güzgüsü idi - “Kommunist” qəzeti haqqında bəzi qeydlər

Azərbaycan ikinci müstəqilliyini qazananda bəzi qüvvələrin dövrün mətbu orqanlarına ciddi qınaqları və reallıqları dəyərləndirməkdən uzaq olan iradları da ortaya çıxdı. Hətta cəmiiyyətdə bu kimi zərərli fikirlər  yüksək tribunalardan belə eşidildi. Bu sırada “Kommunist” qəzetinin  adı birinci çəkilənlərdən idi.

O ayrı bir məsələdir ki, “Kommunist” qəzetinin  milli təmayülünü Sergey Kirov, Levon Mirzoyan kimi yad və düşmən simaların rəhbərlik etdikləri, eyni zamanda çox ziddiyyətli bir şəxs olan Əliheydər Qarayev kimi milli hisslərdən məhrum yerli rəhbər kadrlar müəyyən edirdi. Onların fikir və mülahizələri əsasında mətbuat nəzarət altında saxlamış, yeri gəldikcə müəlliflər “millətçi”, “türkçü” adı ilə təqib edilmişlər. Nəticədə “Kommunist”  qəzeti redaksiyasında çalışan milli ruhlu ziyalılar – Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Ağababa Yusifzadə, Cəfər Cabbarlı, Mir Seyfəddin Kirmanşahlı məhz Əliheydər Qarayevin təkidi ilə xırda burjuaziyanın əlaltısı adlandırılmışlar.  Çoxsaylı faktlar var ki, “Kommunist” qəzetindəki “millətçilik yuvası”nı dağıtmaq üçün dəfələrlə tədbirlər keçirilmiş və redaktorlar vəzifələrindən uzaqlaşdırılmışdır.

“Kommunist” Lenin milli siyasətinin və bolşevik ideyalarının təbliğatçısı olmaqla həmişə tarixi hadisələrin mərkəzində olmuş, respublikanın gündəlik həyatının mühüm təbliğat vasitəsi olmuşdur. Unutmaq olmaz ki, bu qəzet  orqanı olduğu təşkilatın siyasətini təbliğ etməyə borclu idi, onun maliyyəsi ilə nəşr olunurdu. Bununla belə o milli təəssübkeşliyini də unutmamış və həmişə də bunun cəzasını çəkmişdir.

Dərc edilən məqalə və xəbərlərdə türkçülüyə qarşı böyük bir qısqançlıq meyllərinin sezilməsinə baxmayaraq,  “Kommunist” qəzeti  bu mövzuda yazıların  kifayət qədər əhatəli olması  diqqəti cəlb edir. Onda “Kommunist” qəzeti sıradan bir qəzet yox, Cənubi Qafqazın aparıcı dövri nəşrlərindən idi, bir sıra xarici ölkələrdə xüsusi müxbirləri ilə təmsil olunurdu. Sövet hakimiyyətinin bütün dövrlərində də ölkənin birinci rəsmi dövlət qəzeti olaraq da qaldı.

Bununla belə “Kommunist” təkcə rejimin məqsəd və məramını təbliğ edən qəzet deyil, həm də milli jurnalistikamızın avanqardı idi. Başqa sözlə o, ictimai fikri formalaşdıran, Azərbaycan dilinin və mədəniyyətinin keşiyində dayanan, mənəviyyatımızı yad təsirlərdən qoruyan bir mərkəz idi və uzun illər bu ağır missiyanın daşıyıcısı ola bildi. 

O dövrdə milli ruhun dirçəldilməsi və qorunmasını təbliğ edən məqalələr qəzet səhifələrində müntəzəm görünməkdə idi. Onlardan bəzilərinin adını çəkməklə kifayətlənmək istərdik. 1922-ci il martın 2-də “Kommunist” qəzetində Azərbaycanın sərvətlərinin Rusiyaya daşınıb aparılması və əvvəllər bunun müqabilində Bakıya ərzaq adı altında boş vaqonlar gətirilməsi barədə böyük müzakirəyə səbəb olan, “Yoxsul” imzası ilə təqdin olunan məqalənin müəllifi Xalq Daxili İşlər Komissarı Həmid Sultanov idi. Bəzi müəlliflərin yazdığı kimi məqalədəki milli mövqeyinə görə müəllif vəzifəsindən uzaqlaşdırılmışdır. Bəzi tədqiqatçılar isə onun bu məqaləyə görə həbs edildiyini də əsaslandırırlar. Yaxud 1924-cü ilin 18 aprelində Mərkəzi Komitənin ikinci katibi, 27 yaşlı gənc vətənpərvər Əyyub Xanbudaqov “Kommunist” qəzetində “Milli məsələyə dair”  məqalə ilə çıxış edərək partiyanın milli siyasətinin yerinə yetirilməməsini tənqid edir, milli kadrların hazırlanmasının qarşısının alındığını, yerli kadrların vəzifəyə təyinatında ayrı-seçkiliyə  yol verildiyini bildirir. 

“Kommunist” qəzeti 20-ci illərin sonlarında latın əlifbasına keçid uğrunda başlayan təbliğatın  başında da dayanırdı və qəzet bunu əyani olaraq öz işində tətbiq etməyə başlamışdı. İlk olaraq 1-ci səhifədəki məqalələrin bəzilərini, daha sonra səhifənin yarısının latın qrafikası ilə dərc edirdi. Hətta bu dövrdə Azərbaycan dilinin  geniş arenada yayılmasına  irad tutanlara qəzet olduqca cəsarətli və tutarlı cavab vermişdi. Tarixi vərəqləsək görərik ki, yuxarı partiya instansiyalarında və ayrı-ayrı mətbuat vasitələrində türk dilinin anlaşılmazlığı barədə haray-həşirin qaldırılması məhz bu dövrə təsadüf edir. Tədqiqatçı alim Elmar Məhərrəmli göstərir ki, N.Nərimanovun “köçəri quşlar” adlandırdığı belə adamlara, harada aş, orada baş olan intriqan Levon Mirzoyan istiqamət verirdi. Məsələn, 1920-ci il sentyabrın 16-da Azərbaycan K(b)P MK-nın təşkilat bürosunun iclasında çıxış edən L.Mirzoyan bəyanat vermişdir ki, “müsəlman nəşrləri… bizim üçün anlaşılmaz yarıərəb dilində çıxır” (bu mövzu bir neçə dəfə də  S.M.Kirov tərəfindən qaldırılmışdı).  Sonralar Azərbaycan K(b)P MK-nın 1-ci katibi olan L.Mirzoyan bu məsələni bir neçə dəfə qaldırmışdır, hərçənd özünün etiraf etdiyinə görə, o, “türk dilini bilmirdi”. Çox güman ki, bu kampaniyanın başladılmasında məqsəd Azərbaycan dilini məişət ünsiyyəti vasitəsinə çevirmək, onu Azərbaycan klassik ədəbiyyatından, köklərindən ayrmaq idi.

Bu sayaq “dilçi ekspertlərə” cavab olaraq “Kommunist” qəzeti Əhməd Bədinin (Triniç) imzası ilə yazdığı “Mətbuatımızın vəzifələri” baş məqaləsində bildirirdi ki, “türk dilinin anlaşılmazlığı barəsində çoxlu spekulyativ danışıqlar aparılır. Özü də bu məsələni elə adamlar qaldırırlar ki, onlar bu dil haqqında heç nə bilmirlər. Onlar bircə şeyi bacarırlar: ucadan qışqırıb “Karaul!” deyə çağırmağı. Bizim qəzetin dilini əvvəllər nəşr olunan “İrşad”, “Şəlalə”, “Açıq söz” və s. qəzetlərin dili ilə müqayisə etmək tamamilə kifayətdir. Bizim qəzet dilimizin inkişaf səviyyəsini görməmək mümkün deyil”. 

Yaxud heç bir arxivdə belə rast gəlinməyən bir sıra dəyərli məlumatları “Kommunist” qəzetinin səhifələrində axtarıb tapmaq mümkündür. Hətta onların bir çoxuna görə  qəzet dəfələrlə ciddi tənbeh hədəfi olmuşdur. Bununla belə “Kommunist” qəzeti inkişaf və təkmilləşmə yolunda kifayət qədər çətin bir yol keçmiş, uzun illər respublika partiya rəhbərliyinin qərəzli və ayrı-seçkilik mövqeyi ilə üz-üzə durmuşdur. Bunu redaktorların tez-tez dəyişdirilməsi, tənqid və qınaqlarla üzləşməsi, partiyanın ən mötəbər yığıncaqlarında yeri gəldi-gəlmədi müzakirə obyekti olması da təsdiqləyir. Məsələn, 1924-cü il aprelin 27-də  XIII Bakı Partiya konfransı gündəlikdəki məsələləri “unudub”, iki günlük işini Əyyub Xanbudaqovun “millətçiliyini” (“Kommunist”dəki “Milli məsələyə dair” adlı məqalə) araşdırmağa həsr etdi. 

Bu kimi faktların komunistlərin mətbuat orqanında yer alması sıradan bir hadisə sayılmamalıdır. Milli təmayülün bu qədər güclü olmasını “Kommunist” qəzetinin o dövrdəki nəşrlərini vərəqlədikcə çox aydın şəkildə görmək olur. Yekun olaraq bildirməlidir ki, qəzet əlifba islahatının həyata keçirilməsində, Şərq xalqları və türkoloji qurultayların keçirilməsində informasiya-təbliğat ruporu olmuşdur. Qəzetin milli zəminə bağlılığı 1-ci Bakı Türkoloji qurultayı kimi beynəlxalq bir məclisin əhatəli xronikasını yaratmağa da imkan vermişdi.

Sovet rejimi dağılanda, haqlı olaraq, “Kommunist”in adı dəyişdirilərək  “Xalq qəzeti” qoyuldu. Çünki bu nəşr  uzun illər boyu xalqın qəzeti olmağa çalışıb. “Kommunist”lik əksər hallarda qəzetin yalnız adında olub. Heç şübhəsiz ki, mətbuatın xalq qarşısındakı tarixi rolunu dəyərləndirən Ümummili lider Heydər Əliyev qəzetin 75-illik yubileyində redaksiya kollektivinə göndərdiyi təbrik məktubunda deyirdi: ““Xalq qəzeti” mənalı yaradıcılıq yolu keçmiş, özünəməxsus üslub və sənətkarlıq xüsusiyyətləri olan nəşrlərimizdəndir. Uzun müddət “Kommunist” adı ilə nəşr edilən bu qəzet bütün Sovet dövründə Azərbaycanın ictimai, iqtisadi və mədəni həyatının güzgüsü olmuşdur...”.

1919-cu ildən bəri bu qəzetdə yüzlərlə yazı dərc edilib ki, onlar bu gün də uğurlu və yaradıcılıq imkanları baxımından zəngin jurnalistka materialı kimi həm cəmiyyətə, həm də milli jurnalistikaya nümunə ola bilər.

Namiq Əhmədov
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Əməkdar jurnalist