Milli mətbuatımızın Əhməd bəy Ağaoğlu yaddaşı

Hər bir xalqın tarixində elə insanlar olur ki, onlar öz xalqının tarixinə əbədilik həkk olurlar. Məramı, həyatı vətən olan insanlar xalqın ruhuna hopur, əbədilik qazanırlar. XX əsr tarixində Türk dünyasının böyük mütəfəkkirlərindən olan Əhməd bəy Ağaoğlu da belə şəxsiyyətlərdən idi. 1869-cu ildə Şuşada doğulub boya başa çatan, ilk təhsilini Realnı Gimnaziyada alan, sonra Tiflisdə, daha sonra isə Fransada oxuyan Əhməd bəy təhsil aldığı mühitin sosial-ictimai münasibətlərini dərindən öyrənmişdi. Qərbin mütərəqqi ideyalarını mənimsəyən, vətənə xidmətin müqəddəs amal olduğunu bilərək Azərbaycana- Şuşaya geri dönən Ağaoğlu, bir müddət Şuşada Gimnaziyada fransız dili müəllimi kimi çalışmış, dövrün mürtəce qüvvələri onun maarifçi ideyalarını qəbul edə bilmədikləri üçün o, Bakıya gəlmək məcburiyyətində qalmışdır. Əvvəl “Kaspi” qəzetində sonra “Həyat”, daha sonra “İrşad” qəzetlərində xalqın gələcəyi üçün mütərəqqi ideyalar irəli sürmüşdür. Onun dünyagörüşü, təfəkkürü, daşıdığı ideoloji düşüncə, Türk dünyasının milli birliyini ehtiva edirdi. 1908-ci ildə Türkiyəyə mühacirət edən Əhməd bəy İstanbulda “Soruş”, “Hikmət”, “Türk yurdu”, “Xalqa doğru” qəzet və jurnallarında türkçülük ideologiyasının patriarxı kimi çıxış edirdi. Onun fikirləri «Millət nədir?» sualının ən dolğun cavabı idi. “Türklük bölünmə qəbul etməyən bir tamdır. Məqsəd ona xidmətdir. Harda olursa olsun, bu xidmət mübarəkdir, müqəddəsdir” deyən Ağaoğlu türkçülüyün başlıca amal və əqidə olduğunu öz müdrik qələmi, işıqlı təfəkkürü ilə izah edirdi.

1918-ci ildə Azərbaycanda Xalq Cumhuriyyəti yarandığı dövrdə siyasi müşavir olaraq Azərbaycana qayıdan Əhməd bəy Qafqaz İslam Ordusunun gənc komandiri Nuru Paşanın siyasi müşaviri təyin olmuşdu. Həmin dövrdə Gəncədə qəbul edilən qərarlar, Bakını azad etmək qərarı Azərbaycan xalqının gələcəyi üçün alınan tale yüklü qərar idi. Həmin dövrdə Gəncədə nəşr etdirdiyi “Türk sözü” qəzetində Ağaoğlu «Bir millət, Bir ordu!» fikir və düşüncəsini reallığa çevirmişdi. Məhz bunun nəticəsi idi ki, Qafqaz İslam ordusu və Azərbaycan birlikləri nəyin bahasına olursa olsun Bakını azad etmək məqsədini qarşıya qoymuşdular. Azərbaycandakı fəaliyyəti dövündə Ağaoğlu həm də yeni yaradılan Parlamentdə Zəngəzurdan millət vəkili seçilmiş və bölgədə yaşanan iğtişaş və qırğınların dayandırılması, xalqın səfərbər olması üçün çağırışlar etmişdi. Vaxtilə onun rəhbərliyi altında yaradılan “Difai” təşkilatı Azərbaycan Milli ordusunun yaradılması dövründə önəmli rol oynamışdır. Bu təşkilatın yaradılması Əhməd bəy Ağaoğlunun Azərbaycanda milli təşkilatlanma sahəsində gördüyü işlərin bariz nümunəsi idi. O, əməli ilə vətəndaş olan ideal bir insan idi. Mübariz şəxsiyyəti, işıqlı təfəkkürü vətən üçün döyünən ürəyi vardı. Paris Sülh Konfransında Azərbaycanı təmsil üçün Türkiyəyə getdiyi vaxt İngilis hərbi komandanlığı tərəfindən həbs olunmuş Maltaya sürgün edilmişdi. Onun həyatında ən ağır günlər yaşansada o mübariz mövqeyindən geri çəkilməmiş "Ədalət tələbi edirəm!" hayqırtısı ilə İngilis komandanlığına məktublar ünvanlamışdı. Ağır, məşəqqətli bir həyatı olsada, buna baxmayaraq o, həbs müddətində Maltada bir birindən dəyərli əsərlərə imza atmışdı.

Türk Dünyasının böyük öndəri Gazi Mustafa Kamal Atatürk, Ağaoğlu və ətrafında türk nümayəndələrin azad olunması üçün səy göstərmiş nəticədə Maltaya sürgün edilən türk təmsilçilər azadlığa qovuşmuşdu. Əhməd bəy Ağaoğlu da onun bu qayğı və diqqətini unutmamış azadlığa qovuşduqdan sonra ömrünün qalan hissəsini Türkiyə Cumhuriyyətinin tərəqqisinə həsr etmişdi. Bir müddət keçdikdən sonra yeni yaradılan Türkiyə hökumətinin mətbuat müdiri vəzifəsində çalışmış, Anadolu Ajansının qurucularından olmuşdur. Ankara Universitetinin Hüquq Fakültəsinin müəllimi, bir müddət sonra isə Qarsdan Türkiyə Böyük Millət Məclisinin üzv seçilmişdi. O, Qazi Mustafa Kamal Atatürkün islahatçı fikir adamı kimi qəbul etdiyi yeganə şəxsiyyət idi. Beləki, xarici jurnalistin Mustafa Kamal Atatürkə "Yeni reformlardan bəhs edirsiniz. Bu islahatları necə həyata keçəricəksiniz?" sualına Böyük Öndər, “Ağaoğlu Əhməd Bəy kimi qardaşlarımızın sayəsində!" deyə cavab vermişdi. Təsadüfi deyil ki, onun parlaq və işıqlı fikirlərini Atatürk yüksək dəyərləndirərək “Böylə bir kafa ancaq bir Türkdə bulunur” demişdi.

Ağaoğlu nəinki öz fikir və düşüncələri ilə həm də daşımış olduğu mənəvi əxlaqi dəyərlərlə, ailə fərdiləri ilə Türkçülüyün inkişafı üçün böyük xidmətlər göstərib. Qızı Sürəyya xanım Ağaoğlu Türkiyənin ilk hüqüqşunas qadını, digər qızı Təzər xanım Taşkıran Qarsdan seçilən ilk qadın millət vəkili, kiçik qızı Gültekin xanım isə Türkiyənin ilk qadın pediatrı olmuşdur. 1930-cu ildə Sərbəst Firqənin qurucularından olan Ağaoğlu həm də "Akın" qəzetinin təsisçilərindən idi. Bu qəzetdə onun mövqeyi tək partiyalı hakimiyyətin ölkənin sosial tərəqqisi və inkişafı üçün çağdaşlıq şərtlərinə uyğun gəlmədiyi şəklində nəşr edilən yazılarda əks olunmuşdu.

Hərbçi xarakterinə malik Qazi Mustafa Kamal Atatürk isə qəzetdəki bu tənqidləri qəbul etməmiş və ümumi iclasda onu sərt tənqid etmişdi. Ağaoğlu, bu fikirlərini “ölkənin işıqlı gələcəyi və tərəqqisi üçün” yazmış olduğunu xatırladaraq millətə xidmətin başlıca amal və əqidə olduğunu bildirmişdi. Ana vətəninin işğal altında inləməsini Öndərin önündə dilə gətirən Ağaoğlu bir Türk olaraq müstəqil türk dövlətinə xidməti özü üçün şərəf və namus məsələsi olduğunu bildirmişdi. Bu cavab qarşısında Qazi, "Sən məni yanlış anladın, əslində mən elə demək istəməmişdim" deyərək Ağaoğlunu bağrına basmışdı.

Onlar arasındakı münasibət eyni ruh və idalın, türkçülüyün qoşa qanadı kimi görünürdü. Atatürk sevgisi onun ailəsində də yaddaqalan xatirələrlə yaşanmışdı. Ağaoğlunun qızı Sürəyya yazır ki, biz Ankarada Keçiörəndə, Atatürk isə Çankayada yaşayırdı. Atatürk hər həftə Keçiörəndə bir ailəni ziyarət edirdi. Hansı evə gəlirsə gəlsin, digər evlərə də dəvət edilir, ətrafındakı insanlarla birgə həmin evlərdə söhbətlər keçirilirdi. Siyasətdən- incəsənətə, musiqiyə qədər maraqlı söhbətlər olurdu. Bununla birlikdə Atatürkün Cümhuriyyət dönəmində həyata keçirdiyi ən önəmli yeniliklərdən biri Türk qadınına münasibət və verilən dəyər olmuşdur. Türk qadınına o günə qədər məhrum olduğu bir çox haqların verilməsində 1923-cü ildə Anadolunun şəhərlərini gəzdiyi vaxt türk qadınının heç bir vaxt kişidən geri qalmamasına dair etdiyi çıxışlar, türk xaqlının bu inqilabın əsası olan qadın haqlarını hazırlamaqda idi. Necə ki, 1926-cı ildə “Mədəni qanun” qəbul edildi. “Bir gün Mustafa Kamal Atatürk həyat yoldaşı Lətifə xanımla birgə bizə gəldi. Söhbət etdik, işlərimiz haqqında soruşdu. Mən də işimizdən bəhs edərkən fasilə vaxtı yemək üçün yaxınlıqdakı yeməkxanaya getdiyimizi ilk başda atamın icazə verdiyini sonra isə Məclis sədri Rauf bəyin etiraz etməsi səbəbiylə gedə bilmədiyimizi bildirdim. Atatürk hər ikisinin haqlı olduğunu söyləyəndə mən təəccüb içində qaldım. Fəqət bir gün sonra iş otağımıza Necati bəy gəldi. “Sürrəya xanım hazırlaş, Paşamız sizinlə birlikdə yeməyə gedəcək” dedi. Biz həyəcan içində hamımız həyətə endik. Qazi gəldi və Lətifə xanım sizi yeməyə dəvət etdi dedi və mən maşına minib onunla yeməkxanaya getdim. Yeməkxana sahibi bizi qapıda qarşıladı və Atatürk ona “Bu gün Sürəyya xanım mənimlə birlikdə gəldi, ancaq sabah özü gələcək” dedi. Həmin dəqiqə başa düşdüm ki, Atatürk türk qadının yeməkxanaya gedə bilməsi üçün bu işə qarışıb və mən səhərisi gün ora gedəndə millətvəkili xanımların da orda olduğunu gördüm.”

1930-cu il 15 may tarixində Əhməd bəy Ağaoğlu, Atatürk haqqında yazır: “Bir gün onu ziyarət etdiyim vaxt, Paşa uşaqlıq və gənclik həyatından bəhs etməyə başladı. Ümumilikdə həyatının bu dövrlərini xatırlamağı çox sevirdi. O dövrdən bəhs edərkən həyəcanlanır və duyğulanırdı. Həyatında qarşılaşdığı xeyirxah insanları minnətlə yad edir. Xüsusilə anasını necə böyük bir vəcdlə və sevgi ilə xatırlayır, ondan çox bəhs edirdi. Bu möhtərəm qadın gerçəkdən seçkin bir ruh və qəlbə sahib olmalı ki, bu böyük insanın yetişməsində bu qədər təsir göstərmişdir. Fəqət eyni insan, eyni hərarət eyni vəcdə ilə müəllimlərini də dərin bir hörmət və minnətlə yad edir. Mən Qazinin bu mütəvazi insanlar haqqında bu qədər hərarətlə, hörmətlə bəhs etməsi qarşısında, onun ruhundakı və qəlbindəki yüksəkliyə məftun oldum. O gecədə hərbi məktəbdə ona dərs deyən müəllimləri Nací paşaya və Əsəd bəyə xitabən bir neçə dəfə "Mən sizə çox şey borcluyam" dedi və mənə tərəf dönərək "Professor, bu yaşlı müəllimlərim çox yüksək insanlardır, məni yetişdirənlər onlardır" dedi.

Atatürkün ölümündən sonra Əhməd bəy 1938-ci ilin dekabrında qızı Tezer xanıma yazırdı: “Neçə gündür sənə məktub yazmaq istəyirdim. Qələmi əlimə alıram, mənə qəribə bir hal gəlir, iki kəlmə söz tapıb ard-arda düzə bilmirəm. Atatürkün vəfatı məni təsəvvür edilməyəcək dərəcədə sarsıtdı. Həyatımda ikinci kərədir ki, (buna bənzər böyük sarsıntını birinci dəfə ananın ölümündə hiss etmişdim) özümü dərin və qaranlıq bir uçurumun qarşısında gördüm və başım fırlandı. Onsuz həyat mənə boş və acı gəldi. Onun məndə bu qədər yaşadığını özüm də təsəvvürümə gətirə bilməzdim. Bu günün özündə belə Onun ölümünə inana bilmirəm. Daha doğrusu, bu ölümə alışa bilmirəm. Əslində O, özü bir həyat deyildimi? O nə tükənməz, hüdud bilməyən daşqın sel idi! Bəzən coşqun dəniz dalğaları kimi hiddət, bəzən Vaqnerin musiqisini andıran yaradıcı həmlələr, bəzən isə müdhiş fırtınaların başlanğıcı olan sıxıcı və boğucu sükunətlər! Onun bir dəqiqəsi digərinə bənzəyirdimi? O, hər şeyin gah üstündə, gah altında deyildimi!? Budur, iyirmi ildən bəri Türkiyəni öz varlığı ilə dolduran şəxsiyyət! Gözlərimiz, qulaqlarımız, ələlxüsus da qəlb və ruhumuz Onunla o qədər dolmuşdu ki, indinin özündə də Onu duymaqda və eşitməkdə davam edir, onun yoxluğuna inanmırlar. Nə deyim, belə bir şəxsiyyətin itirilməsi qarşısında dərin heyrət və təəccüblə sükuta dalmaqdan başqa çarə yoxdur”.

Ağaoğlunun qızı Sürəyya xanım Atatürkün ölüm xəbərindən keçirdiyi sarsıntını təsvir edərək yazırdı: “Atatürkün öldüyü gün Üsküdarda məhkəmə prosesim vardı. Mənə elə gəlirdi ki, sanki bundan sonra həyat dayanacaq. Nəhayət, ağlaya-ağlaya gəmiyə mindim, məhkəməyə getdim və dərhal da evə döndüm. Evdə anamın ölümü günlərində olduğu kimi matəm yeli əsirdi. Atam başını yazı masasının üstündə əyərək hönkür-hönkür ağlayırdı: –O, sanki yanar bir dağ idi,- deyirdi, – bəzən alov püskürürdü. Alovu məni də qarsırdı. Amma nə gözəl alov idi!”. Oğlu Səməd isə “Atam” adlı xatirələrində Türkiyə və türklüyün böyük itkisinin Əhməd bəydə doğurduğu təbəddülatların daha dərin psixoloji qatlarına enməyə çalışmışdı: “Atatürkün ölümü– ən ümidsiz anlarında belə ağlına gətirmədiyi bu ölüm onu ciddidən ciddi düşüncələrə daldırmışdı. Həmişə gözəl və cazibədar saydığı həyata sevgisi də bəlkə ilk dəfə bu ölüm qarşısında sarsılmışdı. Atatürk öldüyü günlərdə atamın həyatında böyük daxili sarsıntı keçirdiyini göstərən bəzi təzahürlər meydana çıxmışdı. Qocalmasından, vücudunun artıq dirəncsiz olmasından daha tez-tez bəhs etməyə başlamışdı”.

Onlar öz işıqlı əməlləri ilə türkçülüyün üfüqündə yanan mehvər kimi bizə işıqlı bir yol göstərdilər. Bu yol Türkçülük və milli-mənəvi dəyərlərə bağlılıq, ulu soyumuza sədaqət yoludur. Bu ənənə, anayasaya- törəyə bağlılıq bu gün var, yaşayır və yaşayacaq.

Mahir Qərib

Tarix üzrə fəlsəfə doktoru